1-1-1- معرفی گیاهان دارویی: قدمت شناخت خواصّ دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باورهای ریشهدار مردم سرزمینهای مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. اطلاعات مربوط به اثرها و خواص دارویی گیاهان، از زمانهای بسیار دور بتدریج سینه به سینه منتقل گشته، با آداب و سنن قومی در آمیخته و سرانجام در اختیار نسلهای معاصر قرار گرفته است. طبق برخی «سنگنبشتهها» و شواهد دیگر، به نظر میرسد مصریان و چینیان در زمرۀ نخستین اقوام بشری بوده باشند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده و حتّی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتر در درمان دردها کشت دادهاند (امیدبیگی، 1374).
مردم یونان باستان، خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی میدانسته اند. بقراط حکیم بنیانگذار طبّ یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده از گیاهان در درمان بیماریها ارزش زیادی قایل بوده اند. آنها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان، از گیاهان کشورهای دیگر هم استفاده میبردهاند. پس از آنها، یکی از شاگردان ارسطو به نام «تئوفراست» مکتب «درمان با گیاه»[1]را بنیاد نهاد. پس از آن، «دیوسکورید» در قرن اوّل میلادی، مجموعه ای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواصّ درمانی هر یک را تهیّه و به صورت کتابی در آورد که این کتاب بعدها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینة گیاهان مذکور گردید، به طوری که مثلاً «جالینوس» پزشک معروف یونانی در کارهای خود به کتاب «دیوسکورید» استناد کرده است (امیدبیگی، 1374).
در قرون هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمّد زکریای رازی و دیگران، به دانش «درمان با گیاه» رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معرّفی کردند و کتابهای معروفی چون «قانون» و «الحاوی» را به رشتة تحریر در آوردند. پس از آن، درمان با گیاه همچنان ادامه یافت. در قرن سیزدهم، «ابن بیطار» مطالعات فراوانی در مورد خواصّ دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیّات بیش از 14700 گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته، یادآور شد. پیشرفت اروپاییان در استفادة دارویی از گیاهان در قرن هفده و هجده، ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوششهایی همهجانبه برای استخراج «موادّ مؤثره»[2] از گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معیّنی برای تجویز و مصرف آنها شروع شد (امیدبیگی، 1374).
کوششهای آن زمان تا به امروز هم ادامه یافته و در حال حاضر نیز با سرعت هر چه بیشتر به پیش
میرود. اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایشها و تحقیقات، با اطمینان میتوان به تشریح و تفضیل علمی مزایای موجود در موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت. حقیقت این است که امروزه دربارة روند متابولیسمی تشکیل موادّ مؤثره موجود در گیاهان تحت فرایندهای خاصّ زیست محیطی و تأثیر موادّ مؤثرة مذکور بر انسان و حیوانات، اطلاعات بسیار زیادی وجود دارد و جنبه های مختلف استفاده از موادّ مذکور، تنوع روزافزون دارد. تا کنون، تنها خصوصیات دارویی حدود سیهزار گونه از ششصدهزار گونة گیاهی جهان شناخته شده و در میان بقیه، گهگاه، موادّ مؤثرة جدید و بسیار ارزشمندی کشف میگردد (امیدبیگی، 1374).
جمعآوری گیاهان دارویی بسیار مشکل است. انجام این کار با ماشین به سختی امکان پذیر است، زیرا جمعآوری برخی از اندامهای حاوی موادّ مؤثره (نظیر گلها، برگها و…) تنها با دست ممکن است. از اینرو، تولید گیاهان دارویی به کار بدنی زیادی نیاز دارد. با جمعآوری گیاهان دارویی، کار به اتمام نمیرسد (بر خلاف برخی محصولات کشاورزی)، بلکه پس از برداشت محصول، اندامهای جمعآوری شده را باید تحت تأثیر عملیات مناسبی قرار دارد تا به صورت قابل استفاده درآید (خشک کردن، استخراج مادة مؤثره، بستهبندی و…).
1-1-2- خصوصیات ویژه گیاهان دارویی
در پیکر این گیاهان مواد خاصی به نام “مواد موثره” ( مواد فعال[3] ) ساخته و ذخیره می شود که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی نیز بر پیکر موجود زنده بر جای میگذارند که این گیاهان برای مداوای برخی از بیماریها مورد استفاده قرار میگیرند. مواد فعال ذکر شده طی یک سلسله فرایندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی، به مقدار بسیار کم ( معمولأ کمتر از وزن خشک گیاه ) ساخته میشوند و به “متابولیتهای ثانویه[4]” نیز معروفند (عیوضی، 1390).
ممکن است فقط اندام خاصی نظیر ریشه، گل یا برگهای آنها حاوی ماده موثره باشد.
معمولأ از اندامهای مورد نظر به صورت تازه استفاده نمی شود و لازم است تحت عملیات خاصی نظیر تمیز شدن، هوادهی و خشک کردن قرار میگیرند و پس از آن مورد استفاده واقع شوند. این گیاهان در مقایسه با سایر گیاهان نظیر غلات و سبزیها در موارد خاصی استفاده شوند (عیوضی، 1390).
1-1-3- طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس مواد موثرهشان و نحوه استفاده از آنها
1-1-3-1- گیاهان دارویی[5]
گیاهان دارویی به گروهی از گیاهان گفته می شود که اندامهای آنها دارای ترکیبهای اثر بخش دارویی است و همچنین به علت اثرات درمانی که بر انسان و دام دارند در صنعت داروسازی[6] مورد استفاده قرار میگیرند (قاسمی، 1388).
1-1-3-2- گیاهان ادویهای[7]
از مواد موثره موجود در این گروه از گیاهان، در صنایع غذایی، کنسروسازی، نوشابهسازی و غیره به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه آنها مورد استفاده قرار میگیرد. این گیاهان باعث بهتر شدن عطر و طعم مواد غذایی و بهبود کارکرد دستگاه گوارش شده و دستگاه گوارش را در برابر بیماریهای میکروبی مقاوم می کنند مانند نعناع و آویشن.
1-1-3-3- گیاهان معطر یا اسانسدار[8]
اندامهای خاصی در این گیاهان حاوی اسانساند و دارای مصارف بسیاری در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی هستند و از راه تقطیر با بخار آب ، از آن اندام استخراج میشوند (امیدبیگی، 1374).
1-2- مواد مؤثره گیاهان دارویی
در رابطه با مسیرهای تشکیل مواد مؤثره گیاهان دارویی، نظرات متفاوتی ارائه گردیده است. به عنوان مثال سنتز مواد مؤثره گیاهان ناشی از دو گروه فرایندهای متابولیسمی متفاوت و در عین حال مرتبط با هم میباشند که عبارتند از:
1-2-1- فرایندهای متابولیسمی عام[9]
این فرایندها در تمامی موجودات زنده در سطوح مختلف عمومیت دارند و لذا در کلیه گیاهان چه دارویی و چه غیر دارویی به وقوع میپیوندند.
1-2-2- فرایندهای متابولیسمی خاص[10]
این فرایندها در گیاهان دارویی که فرآورده های خاصی تولید می کنند، بیشتر به وقوع میپیوندند (بقالیان و همکاران، 1379).
باید دانست که عام یا خاص بودن فرایندها و ترکیبهای مربوط به آنها یک مفهوم نسبی است. تقسیم بندی مواد مؤثره (دارویی) گیاهان که امروزه مورد تأیید میباشند شامل 4 گروه اصلی، روغنهای فرار (اسانس ها)، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها و سایر مواد مؤثره هستند. منظور از سایر ترکیبات مؤثره، گروهی از ترکیباتی است که به دلیل ناهماهنگی و گستردگی ساختمانهای شیمیایی در سه گروه قبلی قرار نمیگیرند (بقالیان و همکاران، 1379).
1-3- اسانس ها
اسانس ها طبقهای از روغنهای گیاهی هستند که از مخلوط ترکیبهای شیمیایی آلی فرار، سنگین و چربی تشکیل یافتهاند. در اصل وجود آنها، مسئول وجود بوی خوش یا مزه در گیاه میباشد. اسانس ها با توجه به نوع تیرههایی که دارای روغن فرار میباشند عبارتند از: تیره کاج[11] ، برگ بو[12] ، نارنج[13] ، مورد[14] ، چتریان[15] ، نعنائیان[16] و کاسنی[17]. اسانس ها ممکن است به طور مستقیم توسط پروتوپلاسم به وسیله تجزیه مواد رزینی غشاء سلولها یا از هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدها حاصل شوند.
آویشن شیرازی، حنا، زنجبیل، میخک، هل، اکالیپتوس، بابونه، رزماری و مریمگلی از جمله گیاهان دارویی هستند که دارای مواد ثانویه بویژه اسانس، روغن و ترکیبات فنلی هستند که در صنایع غذایی و آرایشی کاربرد زیادی دارند(Cowan, 1999; Alam et al, 2007; Rodriguez et al, 2005; Muyima, 2004; Azlan et al, 2003). دانشمندان معتقدند که این مواد ممکن است یا به صورت مستقیم از تغییرات پروتوپلاسم و یا در اثر تجزیه شدن لایه های رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدهای مشخصی بوجود میآیند. درجه پخش این روغنها در گیاهان متفاوت میباشد. به عنوان مثال در گیاهان تیره مخروطیان در تمام بافتهای گیاهی وجود دارد، در صورتی که در گلسرخ فقط در گلبرگ و در دارچین در پوست و برگ و در میوه چتریان فقط در پریکارب و در نعنائیان در تارهای ترشح کننده و برگها و سرانجام در یک نوع نارنج در گلبرگ و در نوع دیگر در پوست آن یافت میشوند (میرزا و همکاران، 1375).
اسانس ها با اینکه از نظر ترکیبهای شیمیایی متفاوت هستند، ولی در بعضی از خواص فیزیکی مشترک میباشند. اسانس ها بویی مشخص و ضریب شکستی قوی دارند و در اکثر موارد روی نور پلاریزه موثر میباشند. قدرت چرخش اسانس ها اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص آنها میباشند. به طور مثال در اسانس نعناع ترکیب منتول طبیعی چپ گرد است، ولی نوع مصنوعی آن راسمیک است و همچنین ترکیب کامفور طبیعی چپ گرد است. ولی کامفور طبیعی راسمیک میباشد. وزن مخصوص اسانس ها کمتر از آب است و فقط تعداد محدودی از اسانس های گیاهی وزن مخصوصی بیشتر از آب دارند. به طور کلی اسانس ها با آب غیر قابل اختلاط میباشند، ولی میتوانند بوی خود را به آب انتقال دهند و ایجاد آبهای مقطر مختلف نمایند (مومنی و همکار،1377).
اسانس ها در الکل، اتر و اغلب حلالهای آلی محلول هستند. اسانس ها به علت تبخیر در اثر مجاورت هوا در حرارت عادی، روغنهای فرار، روغنهای اتری یا اسانس های روغنی نامیده میشوند. اسانس ها به طور کلی بیرنگ هستند، بویژه هنگامی که تازه تهیه شده باشند. ولی رنگ آنها در اثر زمان به علت اکسیداسیون و رزینی شدن تیره میگردند. بنابراین توصیه شده است برای جلوگیری از این تغییرات اسانس ها باید در مکان خشک، ظرفهای سربسته و پر و از جنس شیشه به رنگ دودی نگهداری شوند. ساختمان شیمیایی آنها مخلوطی از استرها، آلدئیدها، الکلها، ستنها و ترپنها میباشد. اسانسها اغلب متعلق به گروه شیمیایی ترپنها، سسکوییترپنها، الکلها، استرها، آلدئیدها، فنلها و پراکسیدها هستند، ولی ممکن است با موادی مثل رزینها و صمغها همراه گردند که در این صورت ترکیبهای شیمیایی حاصل بسیار پیچیده میباشند (بقالیان و همکاران،1379).
روغنهای فرار از نظر بعضی ویژگیهای شیمیایی و فیزیکی با روغنهای ثابت[18] اختلاف دارند که اهم آنها عبارتند از: روغنهای فرار قابل تقطیر شدن هستند و از این جهت به راحتی میتوان آنها را از طریق روشهای تقطیر استخراج نمود. ساختمان شیمیایی روغنهای فرار برخلاف روغنهای ثابت با قلیاییها صابونی نخواهد شد.
روغنهای فرار برخلاف روغنهای ثابت فاسد و ترش نگشته بلکه در مجاورت هوا و نور اکسیده و رزینه شکل خواهد شد. اسانس ها شامل ترکیبات فرار یا مواد چربی دوست[19] که از هیدروکربنها و یا ترکیبهای تک وظیفه ای[20] که از سوخت و ساز مونوترپنها، سسکوئیترپنها، فنل پروپانوئید، اسیدهای آمینه (ترکیبهای چرب با جرم کم) و اسیدهای چرب ( ترکیبهای چرب با زنجیره بلند) مشتق میشوند.
کیفیت محصولات طبیعی به وضعیت جغرافیایی محل رویش آنها بستگی دارد. اسانس ها که توسط گونه ها متفاوت گیاهان تولید و در اندامهای مختلف ذخیره میگردند رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیتهای بیولوژیکی گیاه دارند که تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه هستند. عوامل مختلفی مانند زمان برداشت محصول، نحوه جمعآوری، طریقه خشک کردن، بستهبندی و نگهداری در انبار در کیفیت و کمیت اسانس های گیاهی موثر هستند. ترکیبهای معطر در سیتوپلاسم گیاهی شکل میگیرند، به ویژه در اندامهایی مانند بشره نازک، غده ترشحی و مجرای رزینی جمع میشوند. از آنجایی که غلظتهای آنها در اندام گیاه بسیار کم است، بنابراین استخراج بسیاری از آنها از طریق مکانیکی ( به طور مثال از پوست مرکبات ) امکان پذیر است. بعضی از ترکیبهای معطر با ارزش که در گلها بیشتر موجود است، با غوطهور کردن در حلالها ( هگزان یا بنزول) استخراج میگردند. پس از تبخیر حلال، کانکریت آن باقی میماند که این روغن فقط مقدار کمی اسانس در بر دارد و ترکیبهای اصلی آنها چربی و مومها هستند.
به طور معمول مواد خام از اندامهای مختلف گیاه به طور مثال شکوفه، جوانه، میوه، پوست، بذر، برگ و غیره استخراج میشوند. در اغلب گونه های تک محصولی روغن مورد نظر به یک اندام تک محدود است، ولی در بعضی حالات روغنها توسط اندامهای مختلف دیگر تولید میشوند. اگرچه باید تفاوتی بین روغن گلهای طبیعی که از طریق جداسازی با حلال بدست می آید و اسانس قائل بود که از طریق تقطیر بدست میآید. روغنهای تقطیر شده ممکن است برخی از ترکیبهای خود را طی فرایند از دست بدهند، مانند اسانس رز که فنیل اتل الکل خود را از دست میدهد. اسانس های طبیعی شامل مخلوطی از یک، دو یا چند ترکیب از لحاظ مقدار و یا شدت عطر نسبت به ترکیبهای دیگر فزونی گرفتهاند. ولی فقط عده محدودی از این اسانس ها از یک ترکیب شیمیایی ساخته شده اند مثل روغن بادام تلخ بنزآلدئید و روغن سبززمستانه[21] متیل سالیسیلات. به غیر از اسانس هایی که از گلیکوزیدها مشتق شده اند، روغن خردل و روغن بادام تلخ، به طور معمول ساختمان شیمیایی اسانس از هیدروکربنها و ترکیبهای اکسیژنهای که از هیدروکربنها مشتق میباشند ساخته شده اند. در بعضی روغنها مثل روغن تربانتین قسمت عمده ساختمان شیمیایی آن از هیدروکربن و مقدار کمی از ترکیبهای اکسیژنه ساخته شده است و در روغنهای دیگر قسمت آنها از ترکیبهای اکسیژنه تشکیل یافتهاند، مثل اسانس خردل که 93 درصد آن از آلیل ایزو- سیانات و اسانس میخک که 85 درصد آن از مواد فنیلیک مثل اوژنول تشکیل شده است. اسانس ها در کل مخلوطی از 2500 نوع ترکیب هستند که تا کنون شناسایی شده اند که از 100 عدد آنها بیشتر استفاده می شود. در طی قرون گذشته، استفاده از اسانس ها و عصارههای گیاهی گسترش فراوانی یافته است. امروزه با بهره گرفتن از دستگاههای پیشرفته نظیر کروماتوگرافی گازی (GC)، کروماتوگرافی گازی متصل به طیفسنج جرمی (GC/MS) و کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC)، اجزای تشکیل دهنده اسانس ها و عصارههای گیاهی شناسایی شده اند (خوشخوی و همکاران، 1376؛ زرگری، 1376).
کروماتوگرافی یک روش جداسازی توانمند است که در تمام شاخههای علوم کاربردهایی دارد. کمی بعد از شروع قرن بیستم، کروماتوگرافی توسط گیاهشناس روسی، میخاییل تسوت[22] ابداع و نامگذاری شد. کروماتوگرافی در بر گیرندۀ گروهی از روشهای مهم و گوناگونی است که به دانشمندان اجازه میدهد تا اجزای نزدیک به هم یک مخلوط پیچیده را از یکدیگر جدا کنند. یک دستهبندی اساسی روشهای کروماتوگرافی بر پایۀ انواع فازهای متحرک و ساکن و انواع تعادلهای درگیر در انتقال مواد حل شده بین فازها بنا شده است. سه گروه عمومی کروماتوگرافی مایع، کروماتوگرافی گازی و کروماتوگرافی سیال ابر بحرانی تقسیم شده است. علاوه بر جداسازی گونه های شیمیایی بسیار نزدیک به یکدیگر برای شناسایی کیفی و اندازه گیری کمی گونه های جداشده به کار برد (سلاجقه،1383). روشهای استخراج اسانس ها عبارتند از تقطیر جزء به جزء، تقطیر با آب و بخار، تقطیر با بخار مستقیم، روش آنزیمی و استخراج با حلالهای شیمیایی میباشند (عیوضی، 1390).
1-4- دلایل رویکرد به گیاهان دارویی
امروزه رویکرد وسیع جهانیان به استفاده از داروهای طبیعی موجب ایجاد دگرگونی قابل توجهی در کلیه کشورهای جهان نسبت به شناسایی و تهیه مواد طبیعی و گیاهی و بازگشت به طبیعت شده، به طوری که اکثر کشورهای جهان دانش طب گیاه درمانی[23] در دستور کار پژوهشهای مجامع علمی قرار گرفته است (موسوی، 1382).
موادّ دارویی مصنوعی (شیمیایی) البته به طور سریع اثر میبخشند، و دارای یک تأثیر مشخص نیز میباشند (ممکن است صرفاً مسکن باشند یا فقط تببر و یا…) ولی اکثر آنها عوارض جانبی نامطلوبی بر بدن انسان بر جای میگذارند. در حالی که موادّ دارویی حاصل از گیاهان با آنکه بتدریج تأثیر میبخشند، ولی اثرهای مفید جانبی داشته و فواید زیادی از نظر دوام سلامت بدن دارند.
موادّ مؤثرة گیاهان، بخصوص عطریات و اسانس ها، موارد استفاده متعدّد و متفاوتی در صنایع لوازم آرایشی، صنایع موادّ شیمیایی خانگی (نظیر شامپو، صابون، عطر، ادوکلن، خوشبوکننده های هوا و امثال آنها) دارند، به طوری که بدون حضور موادّ مؤثرة مذکور، ساخت و تهیة بسیاری از محصولات یاد شده امکان پذیر نخواهد بود (ساخت و تهیة بسیاری از اسانس ها به طریق شیمیایی امکان پذیر نیست). استفاده از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در صنایع غذایی، رشد روزافزون دارد. اگرچه استفاده از موادّ مذکور در صنایع غذایی از گذشته معمول بوده، ولی اکنون در صنایع نوپای نوشابهسازی، کنسروسازی، شیرینیسازی و… از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی برای بهتر شدن طعم و رنگ و بوی محصولات در سطح دقیقتر و حساب شدهتری استفاده می شود (امیدبیگی، 1374).
1-5- تاریخچه کاشت اکالیپتوس در جهان و ایران
از زمانی که دانشمندان علوم گیاهی ابراز علاقه جهت استفاده از اکالیپتوسها به عنوان گونه غیر بومی در اروپا، شبه قاره هند و کشورهای همجوار، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی نمودند، در حدود 200 سال میگذرد. در این مدت قابل توجه، توالی گونه های جدید موجب جلب توجه به کیفیت مفید و تزیینی تعدادی از اکالیپتوسها به صورت کنجکاوی گردید. البته جریان تشکیل گونه های جدید متوقف نشده است. اکالیپتوسها به صورت گسترده در نواحی گرمسیری، نیمهگرمسیری و معتدل دنیا کشت شده اند، به نحوی که تا سال 2000 میلادی مساحتی بالغ بر بیش از ده میلیون هکتار را پوشاندهاند. اکالیپتوسها به صورت عمده به عنوان منبع تولید چوب کاغذسازی، هیزمی، ذغال چوب، تیرهای تونلی، تخته خرده چوب و اسانس های روغنی مورد کشت قرار میگیرند. درختان اکالیپتوس جزء گونه های جنگلی سریعالرشد هستند که بومی اقیانوسیه، به ویژه استرالیا میباشند. در حدود 200 سال است که در کشورهایی غیر از استرالیا که رویشگاه طبیعی آن است، کشت شده اند. میزان جنگلکاری اکالیپتوس در جهان تا سال 1360 در حدود چهار میلیون هکتار گزارش شده است (عصاره و همکار، 1386).
اکالیپتوس بیش از یکصد سال پیش به ایران وارد گردید و در جنوب کشور که محیط مناسبی برای آن بود، کشت گردید. در حدود سال 1310 گونه های مختلفی از اکالیپتوس به ایران وارد شدند و در شمال کشور کشت گردیدند و به زودی درختانی را به وجود آوردند، ولی اکثر درختان در اثر سرما و برف در سالهای 1327 و 1328 از بین رفتند. در سال 1330 نیز چند گونه از بذرهای مقاوم به سرما، به وسیلة پروفسور گائوبا به ایران ارسال شدند و در خزانة چمارسرای رشت کشت شدند. در بهار 1335 نیز تعداد 18 گونة اکالیپتوس مقاوم به سرما از استرالیا و مراکش وارد شدند و در خزانة باغ اکولوژی نوشهر کشت شدند و سپس به قطعات آربراتوم باغ مذکور انتقال یافتند. در سال 1342 بیش از 30 گونة مختلف توسط آقای دکتر ثابتی در اختیار سازمان جنگلها و مراتع کشور قرار گرفتند تا نتیجة رشد و مقاومت آنها در شرایط مختلف کشور مورد مطالعه قرار گیرد. پس از آزمایشهای سازگاری که توسط مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام شد، بتدریج تعدادی از گونه های مناسب ترویج شدند (ثابتی، 1373).
عصاره و نجفی در سال 1372 تعداد 40 گونه اکالیپتوس با توجه به خصوصیات نزدیک به شرایط اکولوژیک مناطق گرمسیری ایران، از ایالتهای جنوب و جنوب غرب استرالیا وارد کشور نموده و آزمایشهای سازگاری آنها را در جنوب ایران انجام دادند که تعدادی از آنها برای جنگلکاری، احداث پارکها و فضای سبز و استحصال مواد معطر بسیار مناسب تشخیص داده شدند.
1-6- خصوصیات گیاهشناسی درختان اکالیپتوس
هر گونه اکالیپتوس با خصوصیاتی مانند شکل کلی و ابعاد، پوست تنه در مرحله بلوغ، نهال، برگهای تازه و بالغ و حد فاصل، شاخههای جوان، گل آذین، شکل جوانه، پرچمها، میوه ها و دانهها قابل شناسائی است.
1-6-1- پوست
پوست اولیه اغلب صاف و پیوسته است، اما هنگامی که این لایه از فعالیت باز ماند، لایهای جدید پایینتر از لایه قبلی شکل میگیرد که برای یکسال دیگر یا چندین سال ادامه مییابد.
به طور کلی، پوست شاخههای جوانی که به یک درخت بالغ تعلق دارند، صاف است، در حالی که در قسمت های پایینتر تنه و تا چند متری سطح زمین، بشره کم و بیش پایدار و همراه با شیارهای عمیق دیده می شود.
1-6-1-1- پوست خزانکننده
در E. camaldulensis پوستها به صورت ورقههای نسبتأ پهن جدا میشوند و در بعضی گونه ها پوست به شکل پوسته یا فلسهای بسیار کوچک جدا میشوند.
1-6-1-2- پوست پایدار
چنانچه لایه مولد بافت چوب پنبه در عمق تجدید نشود و یا قسمتهای بیرونی بشره به هر دلیلی به صورت دورهای از درخت جدا نگردد، به آن پوست پایدار گفته می شود. هنگامی که پوست کهنه می شود، سطح آن اکسیده و تار می شود و کم و بیش شکننده گشته و صفات ویژه خود را از دست میدهد.
1-6-2- برگ
برگ بسیاری از گونه های اکالیپتوس از مرحله دانهال تا درخت بالغ متغیر است و گاهی به صورت چشمگیر برگها ابزار مهمی از نظر شناسایی هستند.
1-6-2-1- برگهای دانهال[24]
شامل نخستین برگهایی است که در نخستین سال رویش روی دانهالها ظاهر میشوند. جفت برگهایی که از جوانه انتهایی سرچشمه میگیرند به صورت متقابل و در دو طرف ساقه قرار دارند و جفت برگهای پی در پی به صورت متقابل چلیپایی آرایش مییابند.
1-6-2-2- برگهای جوان[25]
این برگها بر روی دانهالهای موجود در نهالستان که چهار تا شش جفت برگ از نوک جوان و در حال رشد آن ظاهر شده، دیده میشوند.
1-6-2-3- برگهای متوسط[26]
برگهای متوسط اغلب از برگهای جوان یا بالغ بزرگترند و جفتهای زیادی از آن ممکن است بعد از مرحله جوانی یا قبل از تولید کم و بیش پایدار شاخ و برگ در مرحله بلوغ، توسط جوانه انتهایی تولید شوند.
1-6-2-4- برگهای بالغ یا رسیده[27]
شامل برگهایی است که به طور معمول روی قسمت های سالم تاج درختان بالغ بوجود میآیند. این برگها به طور معمول چرمی، اغلب ضخیم، شق، بسیار مومی و غنی از بافت اسکلرانشیم هستند. شکل برگها بسته به گونه متغیر است و تا حدودی باریک تا نیزهای باریک، نیزهای پهن، بیضی، مستطیلی یا حتی تخممرغی و کروی میباشد. برگهای بالغ اغلب داسی شکل هستند و ابعاد آنها به صورت قابل توجهی متغیر است.
1-6-3- آرایش رگبرگها
برگ اغلب گونه ها دارای یک رگبرگ اصلی فراهم و قابل تفکیک است که دنباله رگبرگهای فرعی از آن منشعب شده و پس از آن منشعب شده و پس از طی نمودن پهنای برگ، با رگبرگ حاشیه داخلی برگ که کرانه لبه برگ را میپیماید، متصل می شود. رگبرگ فرعی نسبت به رگبرگ اصلی زاویه منظمی را تشکیل می دهند (به ویژه در بخش میانی برگ). به طور کلی سه نوع آرایش رگبرگ شناسایی شده است (شکل1-1).رگبرگ شانهای، رگبرگ مورب و رگبرگ دراز.
