قرآن کریم در طول تاریخ موثق ترین سخن اعتقادی برای مسلمانان بوده است. از این جهت مفسّرین و محدّثین در حفظ و تداوم میراث آن کوشیده اند. شعرا و نویسندگان نیز به دلیل استوار ساختن و فصاحت کلام خویش از آن بهره جسته اند . پژوهش حاضر تلاشی است که به بررسی سبکی مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری – پیر هرات – و استخراج آیاتی از قرآن می پردازد که خواجه عبدالله در مناجات هایش به طور مستقیم وغیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا شود . در آغاز ، در باب بستری که چنین آثاری در آن پدید آمده سخن می رود . زندگی، احوال و آثار خواجه عبدالله انصاری ، مشرب فکری اش و اوضاع سیاسی و اجتماعی هرات مورد بحث قرار می گیرد .و سخن تا بدانجا پیش می رود که مناجات نامه خواجه عبدالله مانند سایر آثارش مشحون از مضامین عرفانی و مفاهیم قرآنی است که با نظمی ملیح و نثری فصیح در هم آمیخته است و آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی را در قالب نثری مسجّع بیان داشته و حقّ قلم را در ارائه ی یک نیایش زیبا ادا نموده است ، این امر باعث پیدایی و نگارش آثاری چون گلستان سعدی و بهارستان جامی گردیده است .

در پایان نامه ی حاضر با استناد به قرآن و روش کتابخانه ای انجام شده بیش از صد مناجات خواجه که متأثر ازآیات قرآنی بوده مورد بررسی قرار گرفته و یافته های آن به صورت توصیفی ارائه گردیده است .

کلیدواژه ها : قرآن ،مفاهیم قرآنی،خواجه عبدالله انصاری، مناجات نامه

 1-1 مقدّمه

قرن چهار و نیمه ی اول قرن پنجم از مهم ترین دوره ی ادوار تمدّن اسلامی قابل توجّه و مطالعه است . این عصر که باید آن را عصر طلایی تمدّن اسلامی ایران دانست دوره ی استحصال ایرانیان از کوشش های متمادی خود در دو قرن گذشته برای بازیافتن استقلال کامل و بهر ه برداری از کوشش های علمی و ادبی برای داشتن علما و ادبای درجه اول و دوره ی شگفتی نظم و نثر فارسی است. در اواخر این دوره ی درخشان علم و ادب و آزادی افکار بود که مقدمات غلبه ی حکومت های غیر ایرانی نژاد فراهم آمد و دوران جدیدی در کشور ما که به دوره ی غلبه ی سیاسی دینی معروف ست ، آغاز شد . در همین دوران دنباله تعلیمات تصوّف اسلامی که در آغاز امر نوعی از زهد و پشمینه پوشی و ترک دنیاوی بود و سپس به صورت مکتبی است نحوه ی تفکر در شناخت حقایق عالم وجود و شهود عینی هستی مطلق در آمد ، ادامه داشت و مردان بزرگی از میان صوفیان در خراسان و دیگر نواحی ایران برخواستند. خواجه عبدالله انصاری یکی از بزرگ مردانی بود که در این دوران توانست با بهره گیری از عرفان اسلامی که دقیقاً مبتنی بر آیات و روایات دینی بود در ادبیات و نثرهایش بهره بجوید و با خلق آثار پر مضامین عرفانی سهمی چشم گیر در زبان ادبیات فارسی داشته باشد . پژوهشی حاضر تلاشی است ناچیز برای استخراج آیاتی از قرآن مجید که پیر روشن ضمیر ما در کتاب مناجاتنامه خود به صورت غیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی ، رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا گردد و در 5 فصل تدوین شده است . در فصل اول به کلیلت تحقیق اشاره شده و در آن با طرح سئوالاتی هدف اصلی تحقیق بیان و در بخش فرضیه های تحقیق به سئوالات پاسخ داده شده است . بخش دوم شامل مبانی نظری تحقیق است و در بخش سوم به دوران زندگی ، آثار و تالیفات مشرب فکری ، دینی ، استادان و سفرهای خواجه عبدالله انصاری پرداخته شده است . بخش چهارم که اصلی ترین قسمت پژوهش می باشد حاوی مطالبی در خصوص بازتاب مفاهیم آیات قرآنی در کتاب مناجات نامه است و بخش پنجم شامل نتیجه گیری پژوهش انجام شده می باشد . متن مورد استفاده در پژوهش بر اساس کتاب دو جلدی مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری دکتر محمد سرور مولایی می باشد و شماره های ارجاع داده شده بر اساس همین نسخه ارائه گردیده است . شایان ذکر است معانی آیات بر اساس کتاب تفسیر عرفانی قرآن مجید خواجه عبدالله انصاری به کوشش حبیب الله آموزگار صورت پذیرفته است .

این عارف وارسته و آزاده از چهره های درخشان سازنده هویّت و معنویت زبان دینی و پارسی به شمار است . از نمونه های اندیشه ساز که هماره ی تاریخ در کنار سازندگان هویّت فرهنگی که زبان پارسی را به اوج اعلای خود رسانده اند ، خواهد درخشید . او از سرمایه های تاریخ اندیشه ایرانی است . از بزرگترین دلسوزان و آموزگاران نیک نهاد ، پاکی درون و برون ، انسان دوستی و آزادگی و شرافت و کرامت انسانی است . هر بند از سخنان او – هر چند کوتاه و موجز و مختصر – دفتری از اندیشه و تفکّر به روی انسان می گشاید . از نمونه های خلّاقیّت های هنری ، ادبی ، دینی و آیینی در زبان پارسی و تاریخ تصوّف و عرفان ایرانی – اسلامی است . مقام او در عرفان و تصوّف ، مقامی والا و قابل اعتناست. او از تأثیرگذاران تجربه های عرفانی و سنّت های ادبی ، عرفانی ، هنری و فرهنگ پارسی – اسلامی است . او از میراث داران سده های عرفانی پیشین است که به صورت زهد ، عشق و ملامت تبلیغ می شده است . پرتو معنویّت او تا بدان حد است که برخی سخنان او ورد زبان ها و زینت بخش سخنان سخنوران و دعای مستمندان است . گفتار او آرام بخش روان و روشنی ضمیر و تسلّای خاطر علاقه مندان است . آموزه های عرفانی او همواره بر آزادگی ، انسان دوستی ، خوش بینی و پاکی روح و روان آدمی بوده است.

پژوهش حاضر تلاشی است ناچیز، برای استخراج آیاتی از قرآن مجید که پیر روشن ضمیر در کتاب مناجات نامه خود به صورت مستقیم یا به صورت غیر مستقیم به کار برده است تا روح عرفانی ، رازها و زیبایی های این اثر بیشتر هویدا گردد و در 5 فصل تدوین شده است .

در فصل نخست به کلیات تحقیق اشاره شده و در آن با طرح سوالاتی هدف اصلی تحقیق بیان و در بخش فرضیه های تحقیق به سوالات پاسخ داده شده است.

فصل دوم که شامل مبانی نظری تحقیق است به تعاریف و توضیحاتی از لابلای آثار ادبی و عرفانی اشاره شده است.

در فصل سوم به سیر زندگی و آشنایی با آثار و احوال و تحوّلات حاکم بر زمان و مکان و فضای زندگی نابغه ی زبان پارسی و عرفان ایرانی و اسلامی سفر ها، پیران خواجه، مشرب فکری، استادانی که در ترقّی روحی و اخلاقی و سیر و سلوک عرفانی بدو یاری رسانده اند، پرداخته شده است. آثار و تألیفات بسیاری که خود تألیف نموده ، یا شاگردانش از منبرهایی که رفته جمع آوری کرده و یادداشت برداشته اند.

در فصل چهارم ، که اصلی ترین قسمت پژوهش به شمار می رود ، کوشش شده است تا به مطالبی در خصوص بازتاب مفاهیم آیات قرآنی و جلوه های عرفانی در جای جای کتاب مناجات نامه و تأثیرهای خواجه از اسماء وصفات الهی، مفاهیم و مضامین عرفانی و اخلاقی اشاراتی شود .

در فصل پنجم که شامل نتیجه گیری پژوهش انجام شده می باشد، متن مورد استفاده در پژوهش ،بر اساس کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری ،تصحیح از شهاب الدّین خرّمشاهی وکتاب دو جلدی مجموعه ی رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری ، تحقیق ، تصحیح و تعلیقات دکتر محمّد سرور مولایی می باشد . شماره های ارجاع داده شده بر اساس همین نسخه هاارائه گردیده است .

شایان ذکر است که معانی آیات بر اساس کتاب تفسیر عرفانی قرآن مجید خواجه عبدالله انصاری به کوشش حبیب الله آموزگار صورت پذیرفته است .

1-2 بیان مسأله

اثر هر نویسنده باز تاب اندیشه های اوست که ریشه در فرهنگ و تمدن و مشرب فکری او دارد . گذشت روزگار و بالندگی زبان و ادبیات فارسی و پیوند آن با اسلام و کتاب آسمانی قرآن ، موجبات ظهور نویسندگانی فراهم گردید که درونمایه ی آثارشان معارف الهی و مفاهیم قرآنی بوده است : « حضور معانی و آیات قرآنی که به صورت پنهانی و آشکار در صنایع ادبی پس از اسلام می تواند مبیّن این امر باشد که الفت و قرابت قرآن و ادبیات سر منشاً مضامینی بوده است که جهت بخش بسیاری از سبک های دوره ای گردیده است » . ( حلبی : 1389 ، 13 – 12 ) زیرا استفاده از آیات مفاهیم قرآنی علاوه براینکه بر جزالت و فصاحت کلام می افزاید ، آرایش لفظی و معنوی را نیز به دنبال دارد . بنابراین شعرا و نویسندگان به شیوه های مختلفی از آیات و مفاهیم قرآنی تاثیر پذیرفته اند . خواجه عبدالله انصاری از اکابر دوران فقهای زمان و مفسران بزرگ قرآن در قرن پنجم هجری دارای آثار متعددی از جمله صد میدان، انوار التحقیق منازل السائرین و….. می باشد . کتاب بی مثال مناجات نامه ی اوعرصه ی جولان مفاهیم بلند قرآنی است که جمله ای از این کتاب دلنشین و کلام آتشین می تواند در اعماق وجود انسان نفوذ کند و او را از ورطه ی نابودی بیرون کشد . لذا با توجه به این که کتاب مناجات نامه مملو و مشهون از مفاهیم قرآنی است که به صورت آشکارا و پنهان در کلام خواجه به کار رفته است . مطالعه زیبا شناسی قرآن می تواند نشان دهنده زیبایی اثر مناجات نامه باشد . اینک به نمونه ای از تاثیرپذیری گزارشی و الهامی از قرآن در مناجات نامه این پیر روشن ضمیر می پردازیم:

همانند هر رسانه جدیدی بنظر می آمد که پیشرفت رسانه های ماهواره ای، پدیده ای کاملا مطلوب و عاری از خطاست و برای تحقق دهکده جهانی، لازم و ضروری است. گرچه ماهواره و تکنولوژی های جدید ارتباطی، سهم به سزایی در پیشرفت علم و رفاه انسانی دارند اما همانند سایر رسانه ها دارای برخی آسیب ها و پیامدهای منفی نیز هست.
با شناخت به موقع این آسیب ها، می توان زمینه را برای بهره برداری هر چه بهتر از این تکنولوژی، آماده ساخت.
مخاطبان بر این باورند که تبلیغ کنندگان باید احساسی عمیق‌تر نسبت به مسئولیت اجتماعی داشته و قوانین اخلاقی مخصوص به خود را با توجه به ارزش‌های جامعه توسعه دهند. برخی سوالات درباره مسئولیت اجتماعی در تبلیغات پاسخی واضح نداشته اما وابسته به اعتقادات یک شرکت و مخاطبان آن است.
بسیاری از شرکت‌ها تلاش می‌کنند تا به هر طریق ممکن در قالب محدودیت‌های قانونی موجود برای مخاطبان جذاب به نظر برسند. برخی شرکت‌ها و آژانس‌های تبلیغاتی احساس می‌کنند که چنین رفتاری موجه و منطقی است. به هر حال، دیگر شرکت‌ها و مخاطبان بر این باورند که تبلیغ کنندگان باید احساسی عمیق‌تر نسبت به مسئولیت اجتماعی داشته و قوانین اخلاقی مخصوص به خود را با توجه به ارزش‌های جامعه توسعه دهند. برخی سوالات درباره مسئولیت اجتماعی در تبلیغات پاسخی واضح نداشته اما وابسته به اعتقادات یک شرکت و مخاطبان آن است .
تاکید بر آثار بالقوه یک آگهی
شرکت‌ها نظرات  مختلفی درباره مفهوم مسئولیت اجتماعی داشته و آن‌ ها را جهت بیان آثار منفی محصولات خود برای مخاطبان به کار می‌برند. شرکت‌های سازنده سیگار آشکارا دوست ندارند که خطرات مصرف سیگار برای سلامت افراد را توضیح دهند. برخی آژانس‌های تبلیغاتی به این دلیل با چنین شرکت‌هایی کار نمی‌کنند زیرا بر این باورند که از لحاظ اخلاقی قادر به تبلیغ یک محصول مضر نیستند. برخی دیگر احساس می‌کنند که ارائه اطلاعات مورد نیاز درباره عواقب زیان‌بار یک محصول برای سلامتی افراد کافی است. آن‌ ها باید در هر صورت متوجه این موضوع باشند که تصاویر و ایده‌ها در یک آگهی تبلیغاتی شاید مهم‌تر از اطلاعات ارزشمند پزشکی بوده و باعث شود تا برخی بینندگان انتخاب‌های ناسالمی بکنند. هر آژانس یا شرکت تبلیغاتی باید استانداردهای اخلاقی مخصوص به خود برای مقابله با چنین موقعیت‌هایی را تعیین کند .
حمایت از عوامل اجتماعی
بسیاری از شرکت‌ها در آگهی‌های خود حمایت از عوامل اجتماعی را نظیر محیط زیست را تبلیغ می‌کنند. این تا زمانی خوب است که آن‌ ها درباره نحوه یاری رسانی خود صادق باشند. به گفته کریس مور در کتاب “اخلاق در تبلیغات”، 80 درصد از آمریکایی‌ها بیشتر مایل به حمایت از شرکت‌هایی هستند که در پدیده‌ها و عوامل اجتماعی مشارکت می‌کنند. به هر حال، همکاری‌های این شرکت‌ها گاهی اوقات نتایج مشکوک و مبهمی دارند. یک تبلیغ کننده یک چهارم از میلیون‌ها دلار بودجه خود را به اعطای کمک‌های غذایی به مردم جنگ زده بوسنی اختصاص داده و سپس چهار برابر آن مبلغ را برای تبلیغ رفتار خوب خود خرج می‌کند. این اقدام اجتماعی و بشر دوستانه یک شرکت شاید در پرتو سرمایه‌گذاری کلان‌تر آن برای بیان اعمال خوب خود کمرنگ شود. مخاطبان آگاه از این واقعیت شاید احساس کنندکه تصویر این شرکت از خود غیرقابل اعتماد است .

به تصویر کشیدن ارزش‌های خوب
در بسیاری از موارد، تبلیغات برای تسهیل نمایش رفتار مردم مورد نیاز است. اغلب اوقات شبکه‌ها و موسسات انتشاراتی قوانینی را برای آگهی‌های تبلیغاتی خود بر می‌گزینند که اکثرا محدودیت‌های بیشتری را نسبت به مقررات معمول تحمیل می‌کنند. واکنش‌های مخاطبان همچنین نقشی کلیدی در سانسور تبلیغاتی ایفا می‌کنند که ممکن است فعالیت‌ها یا نگرش‌هایی خطرناک را به تصویر بکشند. برای مثال، خشم عمومی در پی پخش آگهی‌هایی بروز می‌کند که کودکان را بدون نظارت در شرایطی خطرناک به تصویر بکشند. به علاوه، واحد نقد و بررسی تبلیغات برای کودکان به تبلیغاتی نیاز دارد که نظارتی مناسب بر روی بچه‌ها را نشان دهد .
ترویج مسئولیت‌های فردی
تبلیغ‌کنندگان همچنین باید نحوه ترویج مسئولیت‌های فردی اشخاص در قبال جامعه و محیط زیست را در نظر بگیرند. آگهی‌های تبلیغاتی آن‌ ها شاید ارتباطی مستقیم با این موضوعات نداشته باشد اما آن‌ ها باید مواظب باشند تا مردم را تشویق به انجام کارهایی مضر برای دیگران یا محیط زیست نکنند. چنین تبلیغاتی حتما بسیاری از مخاطبان را آزار داده و به تصویر شرکت ضربه می‌زند، این در حالی است که به طور بالقوه مردم را به شرکت در فعالیت‌های مخرب تشویق می‌کند.

سیستان یکی از سرزمین هایی است که عالمانِ اسلام شناسی را درخود پرورش داده است و کسانی برای آموختنِ مبانی اسلامی از این دیار رهسپار بلاد اسلامی می شدند و از متکلمان به نامِ زمانه خود می شدند و عدّه ای از آنان به این سرزمین بازگشته و تفکر حدیثی کلامی را در این دیار گسترش می دادند و عدّه دیگری در باقی بلاد زیسته اند.

دراین سرزمین فرقه های گوناگون اسلامی حضور داشته اند؛ از جمله«شیعه امامی»، «اسماعیلی»، « زیدیه»، «خوارج»، «اهل حدیث»، «شافعیه »، «حنفیه»، «صوفیه»؛ عالمان این فرقه ها، اندیشه های کلامی خود را دراین بلاد گسترش دادند.

درباره عالمان این دیار، کتاب هایی نوشته شده است؛ اما درباره اندیشهِ کلامی این عالمان و رابطه حوزه کلامی شیعی و سنی کمتر نگاشته شده است؛ لذا در این تحقیق متکلمان سرشناس این دیار را بررسی کرده وتاثیر اندیشه های این عالمان را در این دیار بررسی کنیم.

با توجه به کمبود منابع موجود در این زمینه، کار نگارش پایان نامه به سختی پیش رفت ولی آخرالامر به لطف الهی این تحقیق با تمام نقصانش به دستاوردهای مهمی رسید.

1-1-1 بیان مسئله

یکی از مباحث کلامی، بررسی مکاتب کلامی است که در منطقه جغرافیایی وجود داشته و دارای پیراوانی بوده اند؛ سیستان نیز یکی از مناطقی است که اکثر فرقه های اسلامی در آنجا دارای عالمان سرشناسی بوده اند؛ مانند«شیعه اثنا عشری، زیدی، اسماعیلی، خوارج، اهل حدیث، شافعی، معتزلی، حنفی و صوفی» وبعضی از این عالمان دارای آثار کلامی یا دارای آثار حدیثی بوده اند که با رویکرد کلامی- اعتقادی احادیث را نقل می کرده اند؛ لذا در این پایان نامه مکاتب کلامی آنجا وآثار کلامیشان و اندیشه های کلامی آنجا را بررسی می کنیم.

2-1-1 اهمیت و ضرورت

بررسی مکاتب کلامی و رویکرد عالمان یک منطقه نقش بسزایی درشناخت تاریخ کلام اسلامی دارد و از سویی که اکثر فرقه های اسلامی در سیستان حضور داشته اند به گونه ایی که اکثر متکلمان این فرقه ها، محدّث نیز بوده اند؛ لذا برای فهم احادیث کلامی راوی، شناخت مکتب فکری او دارای اهمیت است. همچنین با توجه به عدم معرفی کامل مورخان از رخدادهای کلامی در سیستان، نویسنده را بر آن داشت تا تحقیقی گردآوری کند تا تمام فرقه های اسلامی و فعالیت های متکلمان آنان را در این دیار نمایان کند.

3-1-1 سوالات تحقیق

سوال اصلی: آیا منطقه سیستان در سده های نخستین اسلامی از ظرفیت های فکری و اعتقادی برخوردار بوده و هر یک از گروه ها و فرقه ها چه متکلمان و آثار کلامی را به جامعه اسلامی تقدیم کرده اند؟

سوال فرعی:

1- سیر تاریخی مذاهب کلامی در سیستان چگونه بوده است؟

2- گرایش ها و مکاتب کلامی متکلمان سیستان چگونه است؟

3-آرا و روش کلامی متکلمان آن جا در سده های نخستین اسلامی چگونه بوده است؟

4-1-1 فرضیه های تحقیق

1-بعضی از متکلمان – شیعه و سنی- آن دیار دارای آثار کلامی یا داری آثار حدیثی با رویکرد کلامی بوده اند.

2- با ورود اسلام در قرن اول تفکر کلامی در سیستان آغاز گردید ودر قرن سوم و چهارم تقریباً اکثر فرقه های اسلامی در این منطقه حضور داشتند و فعالیت می کرده اند

3- دراین دیار تفکرات نص گرایی اهل حدیث و عقل گرای معتزلی و عقلی حدیثی شیعی و خوراج حضور داشته اند و در این دیار فعالیت می کردند.

4- برخی متکلمان سیستان دارای آرای کلامی خاصی بوده اند مانند: آرای کلامی محمد بن کرام موسس فرقه کرامیه.

5-1-1 پیشینه تحقیق

با مطالعه‌ای که صورت گرفته، پژوهشی مستقل که به صورت خاص به این موضوع پرداخته باشد یافت نشد، اگرچه سخن از متکلمان سیستانی تبار، در کتاب های رجال، طبقات، فهرست نامه ها ونیز در آثاری که ویژه مشاهیر سیستان نوشته شده بسیار است، ولی مطالب ارائه شده در آن ها، پراکنده وعمومی است؛[2] این پژوهش با همه نواقصش، اولین کار در موضوع خود است.

[1]. اویسی جواد، دانشنامه سیستان، زاهدان، انتشارات تفتان، سال 1387-1390 هجری شمسی

[2]. آثاری که عموماً نوشته شده اند، به صورت متمرکز درباره متکلمان آن دیار بحث نکرده اند بلکه بخشی از اثر خود را به متکلمان اختصاص داده اند؛ مانند: افشار سیستانی، ایرج، سیستان نامه، محل نشر: تهران، ناشر: مرغ آمین، چاپ اول، سال انتشار 1369 ه ش؛ افشار سیستانی، ایرج، بزرگان سیستان، تهران، نشر مرغ آمین، ۱۳۶۶ش؛ اویسی جواد، دانشنامه سیستان، پیشین

و کلیات تحقیق

1-1- تعریف سیستم تشخیص نفوذ

سیستم تشخیص نفوذ (IDS) یک سیستم دفاعی است که فعالیت های خصمانه در یک شبکه کامپیوتری را پیدا می کند. به عبارت دیگر مهمترین مسئله در این سیستم ها این است که اغلب فعالیت هایی که ممکن است امنیت سیستم را به خطر بیندازد و یا کارهایی که منجر به شروع یک خرابکاری در سیستم بشود را تشخیص می دهد مانند شناسایی اولیه اطلاعات سیستم ها و یا فاز جمع آوری داده که منجر به آسیب رساندن به سیستم می شود مانند عملیات اسکن پورت های سیستم.

یک ویژگی مهم سیستم های تشخیص نفوذ توانایی آن ها در نمایش فعالیت های غیرنرمال در شبکه می باشد مانند تلاش کاربران برای ورود به محیط های غیر مجاز و اعلام خطر به مدیر سایت.

علاوه بر آن یک سیستم تشخیص نفوذ این توانایی را دارد که بتواند حملاتی که از داخل یک سازمان و یا خارج از سازمان به داخل آن می شود را تشخیص دهد.

2-1- موارد زیر جزء سیستم های تشخیص نفوذ نمی باشد:

برای درک بهتر سیستم های تشخیص نفوذ باید گفت که برخلاف لغات و اصطلاحات بکار رفته در تعاریف بالا هر چیزی را نمی توان در این دسته بندی قرار داد. به صورت منحصر به فرد ابزار های زیر یک سیستم تشخیص نفوذ نمی باشد:

1-2-1 ) ابزارهایی که برای نگهداری گزارش روزانه یک سیستم بکار می رود به عنوان مثال تشخیص انواع آسیب پذیری هایی که منجر به از کار افتادن سیستم می شود. این ابزارها سیستم های مانیتور ترافیک شبکه می باشند.

2-2-1 ) ابزارهایی که برای تشخیص آسیب پذیری های مربوط به باگ و عیب سیستم های عامل و سرویس های شبکه بکار می روند برای مثال Cyber Cop Scanner

3-2-1 ) ابزارهایی که برای تشخیص نرم افزارهای مخرب مانند ویروس ها، اسب های تروجان، کرم ها و بمب های منطقی طراحی شده اند. اگر چه این موارد بسیار شبیه ویژگی های سیستم های تشخیص نفوذ می باشند یا به عبارت دیگر می توانند زمینه را برای یک نفوذ آماده کنند.

نکته : ویروس ها برنامه هایی هستند که مشابه ویروس های زیستی گسترش یافته و پس از وارد شدن به کامپیوتر اقدامات غیر منتظره ای انجام می دهند. برای اینکه یک برنامه به عنوان ویروس شناخته شود فقط کافیست در ساختار خود یک واحد تکثیر کننده داشته باشد تا بتوانند سایر برنامه های دیگررا آلوده کنند اما درواقع ویروس ها در ساختار خود دارای چهار فسمت اصلی می باشند:

واحد پنهان کننده : یک برنامه گمراه کننده که باعث می شود ویروس بتواند خود را در کامپیوتر پنهان کند

واحد تکثیر کننده : یک برنامه تکثیر کننده که بوسیله آن ویروس می تواند خود را تکثیر کرده و برنامه بیشتری را آلوده کند.

واحد فعال کننده : یک کلید فعال کننده که باعث می شود ویروس در زمان خاصی یا بعد از انجام عمل خاصی فعال شود.

واحد اجرایی :قسمت اجرایی ویروس که ممکن است فقط یک نمایش بدون خطر باشد و یا یک برنامه خطرناک که باعث وارد شدن صدمه به سیستم شود.

اسب های تروجان : بزرگترین تفاوت اسب های تروجان (تراوا) و یک ویروس این است که اسب های تراوا خودشان منتشر نمی شوند.

کرم ها : کرم های کامپیوتری برنامه های هستند که بطور مستقل تکثیر و اجرا و در سراسر ارتباطات شبکه منتشر میشوند.

تفاوت اصلی بین ویروس ها و کرم ها در روش تکثیر و پخش آنهاست. یک ویروس وابسته به یک فایل میزبان یا بخش راه انداز است در حالیکه یک کرم میتواند کاملا مستقل اجرا شود و از طریق ارتباطات شبکه منتشر گردد.

4-2-1 ) فایروال ها

5-2-1 ) سیستمهای رمزنگاری اینترنتی مانند VPN، SSL، Kerberos و غیره[28]

[1] Intrusion Detection System

داشتن اطلاعات دقیق، مرتبط و بهنگام، باعث بالا رفتن سرعت و دقت تصمیم گیری شده و جلوی انتخاب بسیاری از تصمیمات نادرست را خواهدگرفت. اطلاعات و دانش، نشان دهنده ثروت اساسی یک سازمان است. شرکت ها و سازمان ها سعی می کنند از این ثروت برای به دست آوردن مزیت رقابتی در هنگام تصمیم گیری های مهم استفاده نمایند. [37]

مدیران، به منظور مواجهه با محیط و تحقق اهداف سازمانی خود، با مد نظر قرار دادن متغیرهای محیطی، ضرورتاً بایستی محیط را تحلیل و متغیرهای آن را شناسایی کرده و در برخورد با آنها تدبیر مناسب را اتخاذ نمایند. این امر مستلزم برخورداری از اطلاعات بهنگام درون و برون سازمانی و نیز امکان بهره برداری بهینه از آنها را دارد. برای این که سازمان ها قادر به واکنش سریع در برابر تغییرات بازار باشند، نیاز به سیستم های اطلاعات مدیریتی دارند تا بتوانند از سازمان و محیط آن، تحلیل های علت و معلولی مختلف را انجام دهند. [42]

سیستم های هوش تجاری[1] (BIS)، ابزاری را فراهم می کنندکه براساس آن نیازهای اطلاعاتی سازمان به شکل مناسبی پاسخ داده می شود؛ وظایف اصلی که توسط سیستم های هوش تجاری مورد توجه قرار می گیرد، شامل: شناسایی هوشمندانه داده های اطلاعاتی، تجمیع آن ها و تحلیل چند بعدی داده هایی است که از منابع اطلاعاتی مختلف به دست آمده است، می باشد. سیستم های هوش تجاری، داده های مربوط به سیستم های اطلاعاتی درون سازمانی را با داده هایی که از محیط سازمان به دست می آید، تجمیع می کنند. این داده های محیطی می تواند شامل آمارها، پایگاه های اطلاعاتی مربوط به مراکز سرمایه گذاری و مالی و پایگاه داده های متفرقه باشند. چنین سیستم هایی به عنوان رابط ها و واسط گرهایی هستند که برای کسب اطلاعات روزآمد، قابل اطمینان وکافی بوده، نسبت به فعالیت های مختلف شرکت عمل می کنند. [42]

سازمان ها با بهره گرفتن از انبارداده ها،[2] به حمایت از برنامه های استراتژیک و ماموریت حیاتی خود نیاز دارند داده های سپرده شده به انبار داده ها باید تبدیل به اطلاعات و دانش شوند و به طور مناسبی در اختیار تصمیم گیرندگان در درون سازمان و شرکای مهم در زنجیره ارزش سازمانی قرار گیرند. در محیط انبار داده ها، رابط انسان و کامپیوتر بالاترین اهمیت را داراست و تعیین کننده نقش اصلی موفقیت از دیدگاه کاربر نهایی است. به منظور حمایت از تجزیه و تحلیل وگزارش کارها، انبار داده باید داده های با کیفیت بالا را ارائه نماید و باید این اطلاعات را از طریق رابط های بصری در اختیارکاربران قرار دهد. [43]

امروزه با توجه به پیشرفت های مداوم در فناوری اطلاعات و ارتباطات و رشد سریع محیط کسب وکار، سازمان ها با رشد فزاینده اطلاعات مقابله می کنند . مدیران اغلب با گزارشات و اطلاعات بسیاری از سیستم های اطلاعات سازمانی مانند برنامه ­ریزی منابع سازمانی[3] (ERP) و هوش تجاری مواجه شده اند. این پدیده های است که به طور کلی به عنوان اضافه بار اطلاعات شناخته شده است. مشکل بیشتر زمانی است که گزارش ها با توجه به اطلاعات ارائه شده ضعیف هستند و به انحراف تصمیم گیرندگان می انجامد . [44]

راه حل داشبورد، [4] می تواند این مشکلات را حل نماید. داشبوردهای مدیریتی، سیستم های نرم افزاری نوینی هستند که در جهت غنی سازی اهداف، با بهره گرفتن از تجزیه و تحلیل اطلاعات به سازمان ها کمک می کند. داشبورد، به مدیران این امکان را می دهد تا با تعریف، نظارت و تحلیل شاخص های کلیدی عملکرد در ایجاد تراز بین اهداف و فعالیت ها، نمایان سازی کلیه فعالیت های سازمان و ایجاد یک محیط نمایش مشترك بین اهداف و فعالیت ها برای تصمیم سازی درست و کارآمد اقدام نمایند.

داشبورد را می توان به عنوان سیستم پشتیبانی تصمیم گیری که اطلاعات را در یک قالب خاص به تصمیم گیرنده ارائه می کند تلقی نمود. از این رو، داشبورد را باید با توجه به ویژگی های نحوه ی ارزیابی و برای ارتباط برقرارکردن با آنها در راستای تصمیم گیری طراحی کرد . این سیستم اطلاعاتی، نمادها و نشانه های تصمیم گیری را برای تصمیم گیرنده فراهم می کند. [48]

به طور کلی ارزیابی عملکرد،[5] فرایندی است که بوسیله آن کار کارکنان در فواصلی معین و به طور رسمی مورد بررسی و سنجش قرار می گیرد ؛ منظور از ارزیابی عملکرد اعضای هیات علمی عبارت است از: سنجش منظم فعالیت های آموزشی / پژوهشی اساتید و تعیین میزان دستیابی به اهداف نظام آموزشی، که بر اساس معیار های از قبل تعیین شده صورت می گیرد . حال مسئله آن است که معیارهای موجود ارزیابی عملکرد اعضای هیات علمی، کافی نبوده و دارای کاستی هایی می باشد، بدین صورت که در نظام ارزیابی موجود فقط خواسته ها و انتظارات سیستم آموزشی لحاظ شده و نظر خود اساتید و دانشجویان مورد توجه قرار نگرفته است . لذا سوال اصلی تحقیق این است: معیار های مطلوب ارزیابی عملکرد اعضای هیات علمی کدامند؟

1-2- بیان مسئله

با رشد و توسعه‌ی فضای رقابتی و پیشرفت فناوری، تقریباً تمامی روش‌های سنتی که برای بهبود تصمیم‌گیری در سازمان ها استفاده می‌شد، به تدریج کنار گذاشته شده و جای خود را به سیستم های هوشمند کسب ‌و کار[6] می‌دهند. این سیستم ها داده ها را به صورت بر خط اندازه‌گیری و تجزیه و تحلیل می کنند و اطلاعات مورد نیاز مدیران را به صورت دسته‌بندی شده به آن‌ ها ارائه می‌دهند. برای اینکه مشخص کنیم کدام اطلاعات برای مدیران اهمیت دارند و یا بسیار حیاتی هستند، باید شاخص های کلیدی و مهم سازمان را تعریف کنیم. شاخص های مهم و کلیدی از اهداف بنیادی و راهبردهای سازمان استخراج می شود و به همین ترتیب راهبردها هنگامی خودشان را نمایان می کنند که سازمان دارای برنامه‌ریزی راهبردی باشد.

این تحقیق با تجزیه و تحلیل دیدگاه های ارزیابی عملکرد مدیریت منابع انسانی دانشگاه قم، ضرورت و اهمیت آن را برای بهبود مستمر سازمان و مدیریت عملکرد، همراه با ساخت داشبورد های مدیریتی مورد توجه قرار می‌دهد.

هوش تجاری عبارتست از بُعد وسیعی از کاربردها و تکنولوژی برای جمع آوری داده و دانش جهت تولید پرس و جو در راستای آنالیز سرمایه گذاری[7] برای اتخاذ تصمیات تجاری دقیق و هوشمند.

یک هوش تجاری براساس یک معماری Enterprise تشکیل شده و در قالب (پردازش تحلیلی برخط)[8]، OLAP به تحلیل داده های تجاری ( در دو بعد درون سازمانی بیرون سازمانی)و اتخاذ تصمیمات دقیق و هوشمند می پردازد.

هوش تجاری، نه بعنوان یک محصول و نه بعنوان یک سیستم، بلکه بعنوان یک معماری موردنظر است که شامل مجموعه ای از برنامه های کاربردی و تحلیلی است که به استناد پایگاه های داده عملیاتی و تحلیلی به اخذ و کمک به اخذ تصمیم برای فعالیت های هوشمند تجاری می پردازند، در این تحقیق با توجه به اهمیت موضوع، جهت بررسی مولفه های طراحی داشبوردها برای ارائه اطلاعات مناسب و بهنگام برای مدیران سیستم تلاش شده است.

با توجه به گستردگی موضوع تحقیق، برای انجام این پروژه مراحل مختلفی باید طی شود و مباحث زیادی در این زمینه مطرح می شود. در ادامه سعی شده است با تعریف مباحث مختلف مطرح شده در این زمینه، موضوع تحقیق به روشنی بیان شود.

هر فرایندی شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و اقدامات با توالی و ترتیب خاص منطقی و هدف دار می‌باشد. ارزیابی عملکرد، فرایندی است که به سنجش و اندازه‌گیری، ارزش‌گذاری و قضاوت درباره عملکرد طی دوره‌ای معین می‌پردازد.

در دنیای تجارت پر تلاطم امروزه، سازمان ها در تلاشند برای رسیدن به اهداف خود در تدوین استراتژی صحیح، انجام عملكردهای پربازده و مشتری مداری گوی سبقت را از یكدیگر بربایند. داشبوردهای مدیریتی، سیستم های نرم افزاری نوینی هستند که در جهت غنی‏سازی اهداف با بهره گرفتن از اطلاعات و تجزیه و تحلیل  آنها به سازمان ها كمك می‏كند. داشبورد به مدیران این امكان را می‏دهد تا با تعریف، نظارت و تحلیل شاخص های كلیدی عملكرد یا KPI [9] در ایجاد تراز بین اهداف و فعالیت‏ها، نمایان‏سازی كلیه فعالیت‏های سازمان و ایجاد یک محیط نمایش مشترك بین اهداف و فعالیت‏ها برای تصمیم سازی درست و كارآمد اقدام نمایند.

در سازمان ها با توجه به حجم داده های پراکنده، تصمیم گیری به این آسانی امکان پذیر نیست؛ برای تصمیم گیران سازمان، مقدار داده‌ای که باید در روز کاری مشاهده و تحلیل شود، بسیار چالش بر انگیز است. با باز شدن درهای بی‌شمار سازمان ها بر مشتریان، شرکا و عرضه کنند گان، سازمان ها دیگر با اطلاعات کم و ناقص قادر به مدیریت نیستند. حجم وسیع اطلاعات و توزیع آن از طریق پخش گزارش های معمول، دیگر پاسخگوی نیاز سازمان ها نخواهد بود، چرا که این گزارش ها غالبا ایستا هستند و با توجه به ایستایی و حجم بسیار، باعث سردرگمی می شوند. بنابر این فرصت ها و تهدیدها نادیده گرفته شده یا بسیار دیر کشف می شود و این موضوع باعث می‌شود که سازمان نتواند به حرکت سریع خود ادامه دهد. بنا بر این به‌طور طبیعی از صحنه رقابت حذف می‌شود. پس زمان نگاه جدید به داشبورد سازمانی – که مفهومی جدید در مدیریت اطلاعات را ارائه دهد و پاسخگوی نیازهای متخصصان امروزی باشد- فرا رسیده است.

بنا به این دلایل، داشبوردهای سازمانی، به یک پدیده پویا و رو به گسترش تبدیل گشته اند. مدیریت، صرفا‌ گزارش‌دهی و گزارش‌گیری نیست؛ بلکه وظیفه اصلی آن، ارائه اطلاعات بهنگام شده و پویا به افراد ذیصلاح برای مدیریت دانش، تصمیم‌گیری دقیق و واکنش سریع به تغییرات است. [ 8]

مهمترین مزایای سیستم هایی که با در نظر گرفتن نکات مذکور طراحی می شوند به شرح ذیل است:

1- یکپارچه شدن اطلاعات سیستم های مختلف در قالب یک انباره داده مرکزی؛

2- در دسترس بودن گزارشات تحلیلی به روز و بدون محدودیت؛

3- ایجاد داشبوردهای قابل سفارشی سازی بوسیله خود کاربر؛

4- تعریف انواع گزارشات به وسیله جداول متداخل منتج از مکعب های اطلاعاتی؛

4- دسترسی به گزارشات سطح بندی شده خوشه ای[10] بدین معنی که کاربر با کلیک روی بخش های مختلف نمودار یا نقشه می تواند گزارشات و نمودارهای جزئی تری را در مورد آن بخش مشاهده نمایند.

[1]. business intelligence systems

[2]. Data warehouse

[3].Enterprise resource planning

[4].Dashboard

[5]. Performance Evaluation

[6]. Business

[7]. Enterprise

[8]. On-Line Analytical Processing

[9]. Analysis Key Performance Indicators

[10]. Drill-Down