یکی از مهمترین عوامل به وجود آورنده ضایعات در محصولات کشاورزی و باغی فعالیت باکتری ها و قارچهای مولد توکسین میباشند و یکی از معمولترین روشها برای حفظ محصولات کشاورزی استفاده از مواد شیمیایی ضدقارچ و ضدباکتری برای کاهش فعالیت و ضایعات ناشی از این میکروارگانیسمهاست. در این راستا محققین رشتههای میکروبیولوژی و صنایع غذایی ترکیبات گوناگونی را به کار گرفتهاند ولی از آنجا که بیشتر این ترکیبات مصنوعی و سنتتیک میباشد، علاوه بر هزینه زیاد تولید و استفاده از آنها دارای عوارض جانبی ناخواستهی زیادی نیز برای انسان میباشندRad et al., 2011) ).
در سالهای اخیر توجه محققان به گروهی از ترکیبات طبیعی گیاهی به نام اسانس ها جلب شده که علاوه بر خواص ضد قارچی موادی طبیعی و کمخطر برای سلامت انسان و محیطزیست میباشند، به نظر میرسدکه استفاده از اسانس ها و عصاره گیاهاندارویی در تمام مراحل فراوری بتواند در جمعیت جدایههای توکسینزا قارچ A.flavus را تحت تاثیر قرار دهد و در نهایت بر روی کاهش آلودگی محصولات به آفلاتوکسین کمک نماید (Rad et al., 2011).
ایران به عنوان بزرگترین کشور تولید و صادرکننده پسته در میان کشورهای مهم تولیدکننده پسته در جهان(ایران، آمریکا، ترکیه، ایتالیا، یونان) به شمار میرود، بدون شک معضل اصلی و مهم کشور در عرصه صادرات در سالهای اخیر مسئله آفلاتوکسین پسته میباشند که همواره صادرات این محصول با ارزش را تهدید نموده است. به طوریکه در 36 سال گذشته در چندین مورد پستهی صادراتی ایران به علت وجود آفلاتوکسین برگشت داده شد یا با قیمت بسیار پایینی به فروش رفته است. لذا با توجه به اهمیت اقتصادی این محصول استراتژیک، وجود روشهایی که بتواند آلودگی میکروبی و به خصوص قارچی پسته به بازارهای جهانی را تأمین نماید ضروری به نظر میرسد (Rad et al., 2011). با عنایت به اثرات ضد قارچ اسانس های گیاهی و از آنجا که در اقلیم کشورمان ایران نیز انواع گوناگون معطر و ادویهای قابل کشت هستند و اسانس استخراج شده از آنها جزء مرغوبترین اسانس ها در جهان به شمار میرود. در این تحقیق اثرات ضدقارچ تعدادی از اسانس ها (شامل آویشن، مرزه، نعناع، اکالیپتوس، باریجه، رازیانه، رزماری) بر قارچ A. flavus(که از عوامل مهم تولید آفلاتوکسین در پسته میباشد) مورد بررسی قرار گرفته و میزان MIC (کمترین غلظت بازدارنده) این ترکیبات تعیین گردید (Rad et al., 2010 ).
سرزمین پهناور ایران به دلیل دارا بودن اقلیمهای گوناگون و با اختلاف درجه حرارت بیش از 50 درجه سانتی گراد و دارا بودن سرزمینهای ساحلی،کوهستانی و کویری و با برخورداری از حداقل 300 روز آفتابی در سال با مقایسه با اکثر سرزمینهای جهان مانند قاره اروپا با درجه حرارت و شرایط اقلیمی یکسان و مهآلود بودن اکثر ماههای سال به عنوان یکی از بزرگترین گنجینههای گیاهان داروئی و معطر دنیاست. تولید و زراعت گیاهان داروئی یکی از شاخههای مهم کشاورزی محسوب می شود و از جهاتی در ایران اهمیت خاصی داشته، زیرا برخی از گیاهان داروئی خودرو بوده و قادر نیستند به تنهایی نیاز بازار را تأمین کنند چرا که دسترسی به این گیاهان مشکل بوده و از طرفی کشت و کار آنها دارای معضلاتی است (جوادیزاده و پویان، 1389).
کلمه اسانس از ریشه یونانی Essential به معنای ذاتی، اصلی یا ضروری گرفته شده است. واژهی Essential oil اولین بار در قرن 16 میلادی توسط یک دانشمند سویسی به نام Parcelus von Hohenheim به کار برده شد. اسانس ها از نظر ترکیب شیمیایی همگن نیستند، بلکه به صورت ترکیبات مختلفی مشاهده میشوند ولی به طور کلی از گروه شیمیایی موسوم به ترپنها و یا منشاء ترپنی دارند (فراهانی، 1389).
اسانس ها یا ترکیبات معطر، یکی از بزرگترین و مهمترین ترکیبهای ثانوی در گیاهان دارویی، ادویهای به ویژه معطر هستند. ترکیبات ثانویه که در برخی گیاهان به دلیل مسیرهای بیوشیمیایی خاص تولید میشوند به صورت معطر، روغنی، غلیظ عمدتاً بدون رنگ و فرار، آبگریز یا غیرمحلول در آب هستند. در علم شیمی مفهوم آروماتیک به معنی معطر است و هر مادهای که در ساختار مولکولی خود دارای حلقه بنزنی باشد مواد آروماتیک و در غیر این صورت آلیفاتیک میگویند. بسیاری از اسانس های تولید شده در گیاهان دارای حلقه معطرند و ممکن است ترشح مواد معطر به سطح بیرونی سلولها، به خودی خود انجام شود یا مواد معطر در کیسه، مجاری و بافتهای ترشحی ذخیره شده، بر اثر لمس و یا پارهشدن به بیرون تراوش کند. در همین حوزه به گیاهانی که توانایی تولید، ذخیره و ترشح ترکیبات معطر یا اسانس را دارند گیاهانمعطر گفته می شود ( قاسمی، 1388).
اسانس ها در سلولها و کرکهای ترشحی منفرد یا مجتمع، غدههای ترشحی، مجاری ترشحی در قسمت های سطحی و درونی اندامهای مختلف: برگها، گلها، میوه ها، جوانهها و شاخه گیاهان وجود دارند یا ممکن است در اندامهای مختلف گیاهان پراکنده شده باشد در این صورت اسانس حاصل، از نظر کمیت و کیفیت و همچنین اجزا و عناصر تشکیل دهنده از اندامی به اندام دیگر تفاوت دارد (امید بیگی، 1384).
بعضی از اسانس ها در دمای پایین جامدند و استئاروپن نامیده شده مانند تیمول، مانیتول، کامفور و بعضی دیگر در درجه حرارت پایین مایع بوده که اولئوپن نامیده می شود.
1-1 اندام گیاهی حاوی اسانس
اسانس ها در گیاهان مختلف و در اندامهای گوناگون این گیاهان یافت میشوند. در تیره رز بیشترین مقدار اسانس در قسمت های مختلف گل دیده می شود در گیاهان خانواده گرامینه اسانس در برگهای گیاه تجمع دارد و در مرکبات میتوان اسانس را در پوست میوه جستوجو کرد. در مورد گیاهانی که در این طرح مورد آزمایش قرار گرفتهاند آویشن، مرزه، باریجه که از تیره نعناع هستند بیشترین اسانس را در برگها و ساقه خود دارند اسانس اکالیپتوس از برگهای حاوی آن که دارای تعداد بسیار زیادی غدههای ترشحکننده اسانس است به دست آمده است. رزماری در اندامهای هوایی گیاه یافت می شود (راد، 1378).
2-1 فعالیت ضدقارچی اسانس ها
نتایج دلگرمکننده در مورد استفاده از این تولیدات طبیعی در جهت کنترل پوسیدگیهای قارچی بدست آمده که دلالت بر توسعه و تولید قارچکشهای طبیعی همپای قارچکشهای مصنوعی دارد، شاید بتوان امید داشت که از این طریق محیطزیست سالمتر برای انسان مهیا گردد (cakira et al.,2005). فعالیت ضدقارچی که از اثر اسانس ها گیاهان مشتق می شود به طور کلی برای گیاه سمی نمی باشد و اثری بر خصوصیات مورفولوژیکی آن ندارد (shahi et al.,2003). یک اسانس در برخی موارد ممکن است رفتار قارچکشی بسیار قوی در برابر برخی از عوامل بیماریزا بروز دهد در صورتیکه روی سایر عوامل بیتاثیر باشد. بنابراین نمای روشنی بر سمیت قارچکشیها زمانی به دست می آید که این ترکیبات بر ضد طیف وسیعی از بیماریها آزمایش شود. به نظر میرسد خاصیت ضدقارچی و ضدباکتریایی اسانس ها در نتیجه فعالیت همافزایی ترکیبات موجود در آن باشد بدین معنی که هر ترکیب به تنهایی مانند مجموع ترکیبات موثر نیست (ادیبنیشابوری، 1390).
آسپرژیلوسفلاووس یکی از قارچهای مولد آفلاتوکسین بوده و از مهمترین قارچهای تولید کننده آفلاتوکسین که از پسته جدا شده اند میتوان آسپرژیلوسپارازیتیکوس و آ. فلاووس را نام برد (جوانمرد و رضایی، 1389). قارچ A. flavus روی گستره وسیعی از محصولات کشاورزی و موادغذایی رشد نموده و با تولید زهرابه آفلاتوکسین موجب آلودگی آنها می شود. آفلاتوکسینها سمی و سرطانزا بوده و مقدار آنها در محصولات کشاورزی به دقت بررسی شده و در اغلب کشورها حد مجاز آنها 5 تا 15 پی پی ام در گرم مشخص شده است (Codex, 2008).
