آنچه که تاکنون مهم جلوه می نماید این است که چرا ضایعات مواد غذایی از موضوعات اساسی به شمار می رود؟

ضایعات مواد غذایی چه اهمیتی در سیاست گذاری های اقتصادی دارند؟ به چه نحوی می توان از ضایعات جلوگیری نمود؟

بخش کشاورزی نقش مهمی در توسعه کشورها ایفا می کند و در حقیقت رمز استقلال کشوری مثل ایران است. کشاورزی به دلیل تامین غذای جمعیت روز افزون کشور و هم چنین به خاطر دلایل اجتماعی سیاسی، رسالت مهمی در توسعه پایدار بر عهده دارد (علی بیگی،1387). علی رغم وجود قابلیت های غیر قابل انکار در بخش کشاورزی، مشکل عمده ساختار کشاورزی فقدان سازماندهی مناسب در مدیریت جامع و عدم ایجاد انگیزه در بهره برداری بهینه و پایدار از منابع است. در حال حاضر یکی از معضلات اصلی بخش کشاورزی در ایران ضایعات می باشد (شادان، 1384).

ضایعات منابع ارزشمند خدادادی از جمله محصولات کشاورزی یکی از مسائل مهم ابتلا به جامعه ما است که به طور عمده از مصرف بی رویه و غیر منطقی، بی مسئولیتی و بی دقتی، عدم اعتقاد و ناآگاهی افراد دخیل در فرایند تولید، توزیع و مصرف منابع و محصولات ناشی می شود.

بخش کشاورزی نقش حیاتی در اقتصاد ملی ایران دارد، به طوری که حدود 18 درصد تولید ناخالص ملی، 25 درصد اشتغال، تامین بیش از 85 درصد غذای جامعه، 25 درصد صادرات غیر نفتی و 90 درصد از مواد اولیه مورد مصرف در صنایع غذایی را فراهم می نماید.

طبق آمارFAO سالانه حدود 5/43 درصد محصولات کشاورزی اساسی در کشورهای توسعه نیافته در اثر آفات، بیماری ها، علف های هرز، خشکسالی و در مرحله پس از برداشت از بین می رود. در ایران، بر اساس آخرین برآوردهای وزارت جهاد کشاورزی حدود 16 درصد از محصولات زراعی و حدود 28 درصد از فرآورده های باغی در مراحل مختلف تولید تا مصرف از بین می رود (میرمجیدی و همکاران، 1388).

دولت موظف است به منظور نهادینه کردن مدیریت، سیاست گذاری، ارزشیابی و هماهنگی مسائل مرتبط با امنیت غذا و تغذیه در کشور، تامین سبد مطلوب غذایی و گسترش سلامت همگانی در کشور و هم چنین کاهش ضایعات مواد غذایی از تولید تا مصرف اقدامات لازم را به عمل آورد. همچنین دولت با حمایت از گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی مقدار محصولات فرآوری شده را به حداقل 2 برابر وضع موجود افزایش دهد تا زمینه ی برخورداری از سلامت، رفاه و امنیت غذایی در چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در سال 1404 فراهم گردد. که در جهت رسیدن به این اهداف، نیاز به کاهش 50 درصدی ضایعات در بخش کشاورزی بایستی فراهم گردد (میرمجیدی و همکاران، 1388).

در حال حاضر ضایعات محصولات کشاورزی به یکی از بحث های چالش بر انگیز در سیاست های اقتصادی کشورها تبدیل شده است و این امر منجر به زیر سوال رفتن امنیت غذایی، رفاه اجتماعی و اقتصادی در جهان شده است. از طرف دیگر منابع زیادی به دلیل افزایش ضایعات کشاورزی اتلاف شده و زیان های عظیمی به اقتصاد کشورها وارد شده است (شادان، 1384).

در این بین نقش مدیریت خیلی پر رنگ است به طوری که مدیریت نامناسب در هنگام کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت ضایعات کمی و کیفی قابل توجهی به بار می آورد.

بر اساس برآوردهای موجود تا سال 2030 باید مقدار تولید محصولات غذایی در کشورهای در حال توسعه 70 درصد بیشتر از تولید فعلی آن باشد تا بتواند همگام با جمعیت روبه رشد حرکت نماید و به درستی پاسخگوی نیاز های آن باشد. مقدار تولید جهانی میوه ها و سبزی ها در سال 1993 تا 1995 به ترتیب 489 و 448 میلیون تن بوده است. در سال 1996 مقدار تولید سبزی ها 2/3 درصد و میوه ها 6/1 درصد در سال افزایش نشان داده است. البته این افزایش برای همه کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه که به دلیل ضعف تکنولوژی توانایی رقابت با کشور های توسعه یافته را ندارند، یکنواخت نبوده است (برآورد FAO، 1992). از سوی دیگر افزایش تولید محصولات کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی، محدودیت منابع آبی و نیز محدودیت زمین های دارای پتانسیل تولید کشت های دیم در بسیاری از نقاط جهان امکان پذیر نیست. بنابراین برای تامین مواد غذایی باید بهره وری از عوامل تولید به ویژه آب و خاک افزایش و ضایعات مواد غذایی تا حد امکان کاهش یابد (حقوقی، 1377).

به اعتقاد کارشناسان صنایع غذایی کشور، در حدود 25 درصد درآمد نفتی هر ساله در قالب ضایعات محصولات کشاورزی از دست می رود به طوری که بی توجهی به صنایع تبدیلی و تکمیلی موجب شده است که هرسال معادل غذای15 تا 20 میلیون نفر بر اثر ضایعات کشاورزی از بین رود. لازم به ذکر است که 80 درصدضایعات­کشاورزی ایران در20 تا30 محصول رخ می­دهدکه عمده آن درمحصولات باغی در مراحل مختلف صورت می­پذیرد از آن­جائی که این گروه از محصولات به دلیل داشتن رطوبت زیاد فساد پذیر هستند در فر آیند پس از برداشت میزان قابل توجهی ضایع می شوند که کاهش و به حداقل رساندن چنین ضایعاتی می ­تواند یکی از راه های موثر درتامین غذا برای جامعه به حساب آید(الماسی وهمکاران، 1388).

1-2- تعاریف و مفاهیم ضایعات

به کاهش کمیت و کیفیت یک ماده غذایی ضایعات گفته می شود، طبق تعریف اگر محصولات کشاورزی پس از برداشت به هر دلیلی بدون استفاده نامناسب برای بازار فروش باشند، جزء ضایعات تلقی می شوند. با این تعریف نقش سیاست های تنظیم بازار در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی اهمیتی دو چندان می یابد.

بر اساس تعریف سازمان خواروبار جهانی( فائو) هرگونه تغییری در کیفیت که منجر به غیر قابل مصرف شدن، عدم دسترسی و عدم ایمنی محصول برای انسان شود، ضایعات است.

ضایعات مقادیری از یک کالای خاص و کالای مشتق شده از آن است که وارد سبد غذایی خانوار نمی شود. به عبارتی ضایعات تفاوت تولید بالقوه با مصرف بالفعل است. به تفسیری ضایعات کاستی بهره وری است.

در برخی موارد مفهوم ضایعات با عملکرد تولید و یا محصولات جانبی درهم آمیخته در صورتی که مفهوم ضایعات صرفا به مرحله برداشت تا مصرف اطلاق می شود و برخی کاهش های ناگزیر مانند پسمانده های فرآوری را شامل نمی شود.

با توجه به تعاریف ضایعات، مشخص می شود که در کلیه مراحل تولید، توزیع و مصرف، ضایعات حاصل می شود. ضایعات در مراحل تولید( کاشت، داشت و برداشت) عمدتا ناشی از عدم استفاده بهینه و به موقع از نهاده ها مثل کود، بذر، نیروی انسانی و … است. ضایعات مرحله توزیع در حین بازاریابی رخ می دهد. زیرا با توجه به عرضه فصلی محصولات کشاورزی تقاضای دائمی محصولات کشاورزی برای ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا، کانال توزیع و بازاریابی مناسبی را می طلب. ضایعات مصرف نیز به فرهنگ مصرف کننده و نوع مصرف بستگی دارد (خوش نظر و کمالی، 1388).