:

((پلینیوس)) خصوصیات دارویی نوعی اسطوخودوس را برشمرده است. وی اظهار می دارد در زمان های گذشته مردم گونه های کمی از جنس اسطوخودوس را می شناخته و از آن ها استفاده می کرده اند . کلمه ((لاواند)) از ریشه لاتین ((لاوار)) مشتق شده و به معنای تمیز کننده و شوینده است . به طوری که مردم اروپا در گذشته از این گیاه برای شست وشوی بدن خود استفاده می کرده اند و این مهم اشاره به مصرف آن در صابون و عطرسازی دارد . اسطوخودوس فرانسوی یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی می باشد . این گیاه از قرن سیزدهم نزد مردم اروپا شناخته شده بود و در مرکز اروپا گسترش زیادی داشته و موارد استعمال آن نیز فراوان بوده است . در حال حاضر از اسطوخودوس فرانسوی در اکثر نقاط جهان استفاده می شود . مردم در گذشته از پیکر رویشی و گل اسطوخودوس استفاده های دارویی متعددی می کردند . آن ها معتقد بودند که استفاده از آن سبب معالجه ی افراد فلج و بکار افتادن مجدد دست و پای این افراد می شود . آن ها همچنین برای درمان بعضی از بیماری های مربوط به مغز ، از جمله خون گرفتگی عروق مغزی از این گیاه استفاده می کردند . در تمام فارماکوپه های معتبر از گل های این گیاه به عنوان دارو یاد شده و خواص درمانی آن مورد بررسی قرار گرفته است . در حال حاضر از مواد موثره ی اسطوخودوس فرانسوی برای معالجه بیماری های مربوط به سیستم عصبی و همچنین برای درمان رماتیسم استفاده می شود . در بعضی کشور ها ، گونه های مختلف اسطوخودوس ، به عنوان گیاهان زینتی در باغ ها و پارک ها کشت می شود. اسطوخودوس کلمه یونانیست، یعنی حافظ الروح، در دری شاه سپرم و در عربی انس الروح میگویند. اگر از قسمت های مختلف آن گرفته توسط دست مالش داده شود، بوی مخصوص کافور بمشام میرسد، تقریباً از هر(160) کیلوگرام آن یک کیلوگرام اسانس بدست میآید، اسانس آن برنگ زرد بوده بوی کافور میدهد. از قدیم تا امروز استعمال عطر و محلول زیبائی اسطوخودوس مروج است یونانیها و رومیان برای زیبائی جلد خود، حین استحمام از عرق لاوندر (اسطوخودوس) زیاد تر استفاده میکردند. رومیان برای معطر ساختن اطاق از چند قطره عطر اسطوخودوس که بالای آتش میریختند، از ابتلأ زکام و سرما خوردگی جلوگیری میکردند. ملکه زیبائی یونان و کلو پاترا ملکه سرزمین نیل، هر روز خود را با مخلوط عطر لاوندر، بشیره اسطوخودوس و زنبق مالش میدادند، و قشنگی، لطافت، و زیبائی، جلد و روی خود را مرهون عطر لاوندر میدانستند. (ویلیام تورنر) گیاه شناس مشهور، در کتاب خود نوشته است هرگاه شخصی بوقت خواب، گل اسطوخودوس را در کلاه شب خود بگذارد از سر دردی و سرما خوردگی محفوظ، مغزش را تقویت میکند. گلهای اسطوخودوس، در برج جوزا بصورت پندک میباشد که مردم بقسم دسته جمع نموده، در سقف خانه خشک میکنند. علم جدید بعد از تحلیل و تجزیه استعمال گل و عرق اسطوخودوس، این گیاه را مفید خوانده و نظریات قدما را تصدیق و تائید نموده اند. بوعلی سینا راجع به اسطوخودوس در کتاب خود چنین نوشته است: عطر این گیاه خاصیت قوی خواب آور داشته، مخدر است، حساسیت را کم و درد را تسکین میدهد، کم کننده غم و اندوه است. خوردن اسطوخودس باعسل، مقوی و ادرار آور است. مانع رعشه و سرگیچی شده و امراض مالخولیا، صرع، جنون، فراموشی، وسواس و تشنج را درمان میکند و هم مانع جاری شدن آب بینی که از ریزش عارض شده باشد میگردد. برای مداوای امراض متذکره، مربای گل اسطوخودوس با عسل و یا بوره بیشتر مؤثر است، که در هر خوراک مقدار یک گرم ازگیل در آن افزوده شود. تغذیه گل های این گیاه توسط زنبور عسل نه تنها در کیفیت عسل آن ها تاثیر فراوانی دارد بلکه سبب افزایش عملکرد عسل نیز می شود (آخوند زاده و همکاران[1]، 2003). به علت استفاده های متنوع از اسطوخودوس ، این گیاه در اکثر کشور های جهان کشت و روز به روز بر متقاضیان آن افزوده می شود و پراکنش چندین گونه از آن در جزایر آتلانتیک ، مدیترانه تا سومالی و هندوستان است . همه ساله زمین های زراعی وسیعی در کشور های فرانسه ، روسیه ، بلغارستان ، ژاپن ، آمریکا و مجارستان برای کشت اسطوخودوس فرانسوی اختصاص می یابد .

1-1- مشخصات گیاه :

گونه های مختلف اسطوخودوس گیاهانی چند ساله و خشبی هستند . تا کنون حدود 48 گونه متعلق به اسطوخودوس یا ((لاواند)) شناسایی شده است . اسطوخودوس فرانسوی (با گونه های اسپیکا ، افیسینالیس و ورا هم نام است) ، گیاهی است مدیترانه ای ، منشا آن جنوب اروپا گزارش شده است و در جنوب و مرکز ایتالیا ، یونان ، جنوب فرانسه و اسپانیا در خاک های سبک شنی ودر ارتفاعات 1700 متری از سطح دریا به طور خودرو می روید . این گیاه حقیقی (غیر دو رگ) است و بذر تولید می کند . اسطوخودوس فرانسوی گیاهی چند ساله و خشبی است . ریشه اصلی آن طویل و چوبی است و انشعاب های متراکم و فراوانی دارد و قادر به جذب رطوبت از اعماق 3 تا 4 متری زمین می باشد . ساقه ضخیم و قهوه ای رنگ است . قسمت تحتانی ساقه انشعاب های فراوانی دارد و گیاه بسیار متراکم و انبوه به نظر می رسد . شکل ظاهری آن در گیاهان چند ساله شبیه به نیم کره ای است که قطر آن به 80 تا 120 سانتی متر می رسد . ارتفاع ساقه متفاوت است و به سن گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد طوری که شرایط متفاوت زیستی به خصوص درجه حرارت و رطوبت و مشخصات جنس زمین تغییرات محسوس و قابل توجهی را در گیاه مذکور به وجود آورده است که منجر به پیدایش دو فرم متمایز که یکی دارای عطر بیشتری است گردیده است . به طور کلی جنس زمین (خصوصیات فیزیکی و شیمیایی ، کود ها و علف های هرز) تاثیر بسزایی در کیفیت محصول ایفا می کند . ارتفاع گیاهان چند ساله به 40 تا 60 سانتی متر می رسد . برگ ها به رنگ سبز تیره ، نیزه ای شکل و به طور متقابل روی ساقه قرار می گیرند . طول برگ ها 3 تا 5 و عرض آن 0.2 تا 0.5 سانتی متر است . برگ ها پوشیده از کرک و حفره های حاوی اسانس است . گل ها در انتهای ساقه های گل دهنده به صورت خوشه های مجتمع قرار می گیرند . ساقه های گل دهنده در اسطوخودوس فرانسوی غیر منشعب است و ارتفاع آن بین 20 تا 40 سانتی متر می باشد . گل ها به رنگ آبی یا متمایل به بنفش است . برخی از گیاهان ممکن است گل های سفید رنگ یا بور (قهوه ای روشن) تولید کنند ولی اسانس این گیاهان کمیت و کیفیت نا مطلوبی دارند و ریشه اصلی این گیاه طویل و چوبی است و از انشعاب هیا متراکم و فراوانی برخوردار است . این ریشه قادر به جذب رطوبت از اعماق 4 متری زمین است . میوه فندقه و به شکل تخم مرغ است . طول میوه 1.8 تا 2.2 میلی متر و رنگ آن قهوه ای تیره و براق است . وزن هزار دانه 0.85 تا 1.1 گرم است . پیکر رویشی این گیاه بوی مطبوعی دارد که ناشی از وجود اسانس است . اسانس در برگ ها و گلهای اسطوخودوس و در حفره های مخصوص ساخته و ذخیره می شود .اسانس گل ها در مقایسه با برگ ها کیفیت مناسب تری دارند و مقدار آن به نوع گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی داشته و بین 0.5 تا 1.5 درصد است ، مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس را ((لینالیل استات)) (35 تا 60 درصد) ،((سینئول)) (10 درصد) ، ((لینالول)) ، ((کامفور)) ، ((نرول)) ، ((بورنئول)) و ((گرانیول)) تشکیل می دهد . از ترکیبات دیگر این گیاه می توان از ((کومارین)) ، ((فلاونوئید)) و ((استرول)) ، ((اسید بوتریک)) ، ((اسید پروپیونیک)) ، ((اسید والریک)) ، ((لینالیل آزاد)) و ژرامبول نام برد . بذر های اسطوخودوس فرانسوی 3 الی 4 سال از قوه رویشی مناسبی برخوردارند . رشد اولیه این گیاه بسیار کند است . گیاهان معمولا از سال اول به گل می روند . رویش گیاهان در سال های بعد در فصل بهار (اوایل فروردین) آغاز می شود و گل ها اواخر بهار (اواخر خرداد) ظاهر می شوند و گلدهی تا اواسط تابستان (مرداد) ادامه می یابد . هوای سرد و بارندگی (10 تا15 روز قبل گلدهی) گلدهی را به تاخیر می اندازد .هوای گرم و خشک سبب تسریع در گلدهی اسطوخودوس فرانسوی می شود . میوه های این گیاه به تدریج می رسند . پس از رسیدن میوه ، بذر ها از گیاه جدا و به اطراف پراکنده می شوند . روش مرسوم تکثیر این گیاه از طریق قلمه زدن است . ابتدا قلمه ها در محل مناسبی مانند گل خانه ها ، برگ دار و ریشه دار می شوند ، سپس به زمین اصلی منتقل می شوند . از طریق بذر و خوابانیدن نیز این گیاه قابل تکثیر است (ماوس و همکاران[2] ، 2003) . در هر هکتار زمین 12500 پایه (قلمه) از این گیاه کاشته می شود . از هر پایه مرغب گیاه 500 گرم سر شاخه گلدار و از هر هکتار 500 کیلو گرم گیاه به دست می اید . کود لازم 700 کیلوگرم فسفات و 200 تا 300 کیلوگرم در هکتار نیترات سدیم قبل از کاشت استفاده می شود . با بررسی های به عمل آمده ، آب و هوا ، ارتفاع محل ، جنس زمین و نوع واریته در ایجاد محصول مرغوب و فراوان تاثیر دارد . دوره رویشی اسطوخودوس بسیار طولانی است و معمولا 20 تا

30 سال عمر می کند و تا 15 الی 20 سال بازدهی اقتصادی دارد .

1-2- نیاز­های اکولوژیکی :

اسطوخودوس فرانسوی بومی ایران نیست ولی به طور تقریبا گسترده ای برای استفاده دارویی و زینتی در کشورمان کشت می شود . اسطوخودوس از گیاهان مناطق خشک و نیمه خشک است . در طول رویش به تابش نور فراوان و هوای گرم و رطوبت کم نیاز دارد . در این شرایط عملکرد گل ، اسانس و همچنین کیفیت اسانس افزایش می یابد . در این مورد تحقیقات نشان می دهد که مقدار و کیفیت اسانس با نور رابطه مستقیم دارد . کشت اسطوخودوس در مناطقی که نور کافی وجود نداشته باشد نه تنها از مقدار اسانس گل ها کاسته می شود ، بلکه سبب کاهش ترکیبات استری (لینالیل استات[3]) آن می شود. در این مورد گیاهانی که در سایه کشت شده اند اسانس و ترکیبات استری آن در مقایسه با گیاهان کشت شده در آفتاب به ترتیب 55 و 41 دصد کاهش نشان می دهد . اگرچه اسطوخودوس قادر است درجه حرارت های پایین (15 الی 20 درجه ی سانتی گراد) را تحمل کند ، ولی در فصل بهار هنگام رویش گیاه و تولید شاخ و برگ به سرما بسیار حساس است و با بروز سرما ، گیاهان دچار سرما زدگی شده و خشک می شوند . از این رو از کشت این گیاه در زمین های گود و مناطق سرد حتی الامکان باید اجتناب کرد . رطوبت زیاد برای اسطوخودوس مناسب نیست . آبیاری زیاد سبب کاهش چشمگیر اسانس (به مقدار 30 تا 50 درصد) و ترکیبات تشکیل دهنده آن می شود . این گیاه از مرحله تشکیل گل قادر است خشکی را برای مدت طولانی تحمل کند . اسطوخودوس فرانسوی در هر نوع خاکی قادر به رویش است . ولی خاک های سبک حاوی ترکیبات کلسیم و غنی از مواد و عناصر غذایی خاک های مناسبی برای تولید انبوه این گیاه است . خاک های سنگین که تهویه هوا در آن ها به سختی انجام می گیرد و همچنین خاک هایی که سبب آب ایستایی می شوند برای کشت این گیاه مناسب نیستند، پی اچ خاک برای اسطوخودوس فرانسوی بین 6.4 تا 8.2 مناسب است .