مشخص نیست که ازچه زمانی خشک کردن برای نگه داری موادغذایی استفاده می شداما تاریخ گویای این واقعیت است که پیشینیان ما نحوه خشک کردن مواد غذایی راباآزمون وخطاآموختند خشک کردن مواد غذایی علمی است مبتنی بر محیط پیرامون این علم امکان ایجاد یک صنعت جهانی را فراهم می کند که قادر به تهیه مواد غذایی مناسب و مغذی است.                                                              

خشک کردن حذف حداکثر آب ازمحصول با هدف افزایش مدت ماندگاری یا به عبارتی فرایندی است که در آن آب ماده غذایی جهت توقف یا کاهش رشد میکروارگانیسم های فاسد کننده و وقوع واکنش های شیمیایی گرفته می شود.

خشک کردن ازقدیمی ترین روش های نگهداری مواد غذایی ومحصولات کشاورزی به شمارمی رودسالانه میلیون ها تن فراورده های زراعی باغی ودامی وشیلاتی وغیره توسط انواع روش های خشک کردن خشک می شوند که ضمن ایجاد تنوع در محصول وافزایش ماندگاری موجب کاهش قابل توجه درهزینه های انبارداری می شود .

اولین گزارش خشک کردن مواد غذایی مربوط به سبزی هااست که به قرن 18میلادی بر می گردد(وان ارس دل وکوپلی 1963)بعدهاگسترش صنعت خشک کردن رابطه نزدیکی باسناریوی جنگ درسراسرجهان پیدا کردسربازان بریتانیادرجنگ کریمه (1854-1856)ازکشورشان سبزی خشک دریافت می کردنددر طول جنگ بوئر(1899-1902)کانادایی هاسبزی خشک رابه آفریقای جنوبی می فرستادند ودر حدود4500تن سبزی خشک از ایالات متحده آمریکادرطول جنگ جهانی اول حمل شده بودفرایندخشک کردن به ویژه برای مقاصدنظامی به دلیل صرفه جویی درفضاووزن مناسب است ایران سابقه تاریخی در تولید وعرضه خشکباردرپهنه جهانی داردبخش قابل توجهی ازخشکبارایران توسط روش های سنتی به ویژه خشک کردن آفتابی تولید می شوددراین روش گرچه از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است ولی به دلیل عدم کنترل پارامترهای خشک کردن وتماس محصول باآلاینده های محیطی دارای کیفیت پایینی می باشدعلاوه بر این عدم بسته بندی مناسب نیز باعث از دست دادن بازارهای صادرات محصولات کشور شده است اکثر میوه ها و سبزیجات زمان برداشت معین و ماندگاری محدودی دارند و به دلیل فعالیت های میکروبی و بیوشیمیایی به سرعت خراب می شوند. با این حال روش های نگهداری مختلف برای گسترش ماندگاری چند هفته، یک سال و یا بیشتر استفاده می شوند، این روش ها شامل: کنسرو کردن، انجماد، خشک کردن، تخمیر، افزودنی های شیمیایی، بسته بندی و تابش اشعه و پاستوریزاسیون هستند. قابل توجه ترین روش به کار برده شده در مقیاس صنعتی کنسرو کردن، انجماد و خشک کردن است. انتخاب روش حفاظت اغلب به مواد خام بستگی دارد.                  

1-2.پیش زمینه

مصرف زیاد سبزی ها و میوه ها در سرتاسر جهان، باعث ابداع روش های گوناگون برای فراوری و نگهدرای آنها شده است. یکی از عمومی ترین این روش ها، فرایند خشک کردن است که باعث تسهیل حمل و نقل (به دلیل حجم کمتر ماده غذایی)، افزایش قابلیت نگهداری و کاهش واکنش های شیمیایی و میکروبی (به دلیل کاهش فعالیت آبی محصول) می گردد. در سال های اخیر، تلاش های گسترده ای در جایگزین نمودن روش های نوین با روش های متداول خشک کردن، که موجب بروز اثرات نامطلوب در فراورده های نهایی (مانند کاهش کیفیت رنگ و بافت، از دست دادن عطر و طعم، کاهش دانسیته و از دست ندادن مواد مغذی) می شوند، صورت گرفته است.

همچنین امروزه تقاضای بازار برای سبزی ها و میوه های فرایند شده ای که شبیه نوع تازه آنها بوده و حرارت کم یا متوسطی را طی فرایند متحمل شده باشند، رو به افزایش است از جمله مهمترین این روش ها فرایند آبگیری اسمزی است.

علاوه بر عمل نگه داری اهداف دیگر فرایند خشک کردن:

• کاهش هزینه یا مشکل بسته بندی

• تسهیل انبارداری و حمل و نقل

• کاهش وزن و گاهی تقلیل حجم

• حفظ اجزای مطلوب

اما با توجه به اثرات منفی روش های متداول خشک کردن مانند: کاهش کیفیت رنگ و بافت، از دست دادن عطر و طعم و از دست دادن مواد مغذی، تقاضا برای سبزی ها و میوه هایی که شبیه نوع تازه آنها بوده و حرارت کم یا متوسطی تحمل کرده باشند، افزایش یافته است. بنابراین تلاش های گسترده ای برای جایگزین کردن روش هایی که فاقد ایرادهای فوق باشند، صورت گرفته است یکی از این روش ها آب گیری اسمزی است. آب گیری به روش اسمزی به عنوان یک مرحله پیش فرایند برای روش های مختلف خشک کردن مانند خشک کردن با هوا، خشک کردن در معرض خورشید خشک کردن انجمادی، خشک کردن تحت خلاء استفاده می­ شود.

1-3.بیان مساله

1-محلولهای هیپرتونیک قادر به جداسازی آب از بافت میوه در طی یک مدت زمان معین هستند.

2- عوامل مختلف از جمله غلظت محلول اسمزی، دما، زمان تماس… می تواند بر سرعت و كیفیت آبگیری محصول به روش فرایند اسمزی تاثیرگذار باشد.

3-استفاده از فرایند آبگیری اسمزی بعنوان پیش فرایند خشك كردن تكمیلی می تواند باعث بهبود خصوصیات محصول خشك شده از لحاظ شاخص های كیفی و ماندگاری آن شود.

4-ترکیب آبگیری اسمزی با یک روش خشک کردن ملایم مانند خشک کردن با التراسونیک، راهکاری جدید است که احتمالا می تواند منجر به بهبود کیفیت کلی محصولات خشک شده و کاهش زمان خشک کردن نسبت به روش های دیگر شود.

5- التراسونیک می تواند بر زمان و کیفیت محصول نهایی تاثیر داشته باشد.

 1-4.اهمیت موضوع

نگهداری مواد غذایی یکی از قدیمی ترین تکنولوژی های مورد استفاده انسان می باشد. میوه­ ها و سبزیجات به علت مقدار رطوبت بالا به شدت فاسد شدنی هستند و باید به سرعت بعد از برداشت فراوری شوند.

خشک کردن، یک فرایند حذف رطوبت ناشی از انتقال همزمان گرما و جرم، یکی از فرایندهای مورد استفاده برای نگهداری است.

فرایند خشک کردن نه تنها آب ماده غذایی را تقلیل می دهد، بلکه خواص فیزیکی، بیوشیمیایی و شیمیایی چون فعالیت آنزیمی، فساد میکروبی، تردی، ویسکوزیته، سفتی، طعم و رایحه و لذیذی ماده غذایی را دست خوش تغییر قرار خواهد داد.

کیفیت محصول غذایی به میزان تغییرات فیزیکی و بیوشیمیایی که در طول فرایند خشک کردن در آن رخ می دهد بستگی دارد. درجه ی حرارت، زمان و فعالیت آبی[1] در حین فرایند

خشک کردن بر روی کیفیت محصول نهایی تاثیر می گذارد. دماهای پایین اثر مثبتی بر روی کیفیت محصول دارد، ولی زمان فرایند را نیز طولانی تر می کند.

1-5.اهداف تحقیق                                                                                                  

الف- کیفیت محصول

• به حداقل رساندن واکنش های تجزیه ی شیمیایی و بیوشیمیایی

• انتخاب شرایط به صورتی که در طول خشک کردن فقط آب از ماده غذایی جدا شود و مواد دیگر مانند نمک ها و مواد مولد عطر فرار و طعم دهنده، حذف نشود.

• ساختار محصول حفظ شود.

• ماده ی غذایی در طول مدت انبار شدن، پایدار بوده، به سرد کردن و بسته بندی نیاز کمتری داشته باشد.

• ماده ی غذایی خشک شده رنگ مطلوبی داشته باشد.

• از آلودگی و تقلبات مبرا باشد.

ب- اقتصاد فرایند

• اتلاف محصول به حداقل برسد.

• جداسازی آب سریع صورت گیرد.

• منبع انرژی ارزان باشد.

• مشکلات حمل و نقل مواد جامد حداقل شود.

• تا حد ممکن عملیات خشک کردن به صورت پیوسته باشد.

• از دستگاه های ساده و غیر پیچیده استفاده شود تا هزینه های تعمیرات و نگهداری به حداقل کاهش یابد.

تاثیرات مخرب برمحیط زیست حداقل باشد

• ارائه محصولی به صورت میوه­ های خشک و پاستیلی به عنوان جایگزین هایی برای سایر خوراكی ها و تنقلات

• ارائه راهكاری برای فرآوری میوه های درجه 2 و 3

• تولید محصولات خشك از میوه های فصلی به منظور دسترسی آنها در تمام فصول سال برای مصرف

• استفاده از میوه­ های خشک و پاستیلی شکل در فرآورده ­های نانوایی، کیک ها و شیرینی ها

• استفاده از میوه­ ها، پس از آب گیری اسمزی در فرآورده ­های لبنی و نوشیدنی­ها

• 

1-6.محدودیت های تحقیق

مشکلات استفاده از فرایند آب گیری اسمزی در صنایع غذایی

1-6-1.کیفیت حسی محصولات

افزایش شوری یا شیرینی یا کاهش اسیدیته در محصول ممکن است در برخی موارد نامطلوب باشد. این را می­توان به وسیله کنترل نفوذ جسم حل شده و بهینه سازی فرایند برای بهبود ارزیابی حسی در محصول اجتناب کرد

2-1.هویج

هویج گیاهی است دو ساله دارای ریشه راست و ساقه بی كرك كه نوع پرورش یافته آن در اكثر نقاط زمین كشت می شود . قسمت مورد استفاده گیاه هویج ،‌ریشه ،‌میوه و تخم آن است .

تركیبات شیمیایی:

هویج دارای 87% آب ، 1/5 مواد ازته ، 0/02 % چربی ، 8% مواد گلوسیدی ، حدود 1/5% سلولز و مقداری ماده رنگی كاروتن (ویتامین A ) و دیاستازهای مختلف و ویتامین های A,B,C,D,E می باشد .

خواص داروئی:

در هویج یک نوع انسولین گیاهی وجود دارد كه اثر كم كننده قند خون را دارا می باشد بنابراین این عقیده قدیمی كه هویج برای مبتلایان به بیماری قند خوب نیست كاملا غلط است وبیماران دیابتی می توانند به مقدار كم از این گیاه استفاده كنند . هویج با داشتن مواد مقوی و ویتامین ها یكی از مهمترین و مفیدترین مواد برای بدن می باشد . خوردن هویج مقاومت بدن را در مقابل بیماریهای عفونی بالا می برد .

مصرف هویج در برطرف كردن بیماریهای آب آوردن انساج بدن ، عدم دفع ادرار ،‌تحریک مجاری هضم و تنفسی ، سرفه های مقاوم ، آسم ،‌اخلاط خونی و دفع كرم اثر معجزه آسائی دارد.

از هویج می توان در موارد زیر استفاده كرد:

1)برای برطرف كردن یبوست یک كیلو هویج را رنده كنید و در مقداری آب دو ساعت بجوشانید تا مانند ژله در آید صبح ناشتا چند قاشق بخورید.

2)سوپ هویج برای كودكان شیر خوار كه معده حساس دارند : ابتدا 200 گرم هویج رنده شده را در دیگ بریزید و روی آن یک لیتر آب اضافه كنید و بجوشانید تا كاملا هویج ها له شود . سپس آنرا صاف كرده و به نسبت مساوی باشیر مخلوط كرده و در شیشه شیر بچه ریخته و به او بدهید .

3)تخم هویج را به مقدر یک قاشق غذا خوری در یک لیوان آب جوش ریخته و آنرا بمدت 5 دقیقه دم كنید . این دم كرده اثر نیرو دهنده، اشتها آور و مدر ، زیاد كننده شیر خانم های شیر ده می باشد.

4)برگ هویج را با آب بجوشانید این جوشانده را غرغره كنید برای آبسه مخاط دندان و دهان موثر است بعلاوه می توان برای رفع ترك و خراش پوست استفاده كرد.

5)هنگامیكه كودك شروع به دندان درآوردن می كند یک قطعه هویج باریک را برای دندان زدن به او بدهید

6)آب هویج را اگر روی صورت بكشید باعث روشن شدن و جلوه پوست صورت می شود .

7)اگر بخواهید لاغر شوید همه روزه با غذا هویج خام بخورید .

8)اگر می خواهید چاق شوید بعنوان صبحانه باید آب هویج بخورید .

9)هویج وییاز را با هم بجوشانید و به آن آب لیمو اضافه كنید داروی موثری برای درمان بیماریهای عصبی ،‌امراض كلیوی و همچنین جوان كننده پوست می باشد.

10)خوردن هویج برای بیماریهای بواسیر موثر است .

11)خوردن هویج در بهبود جوشهای صورت موثر است.

12)برای تقویت قوای جنسی و تحریک كبد و روده ها هویج داروی موثری است.

13)در فرانسه بیمارستان معروفی وجود دارد كه برای درمان بیماریهای كبدی فقط از سوپ هویج استفاده می كنند و دستور تهیه این سوپ بشرح زیر است :

حدود 750گرم هویج را رنده كنید و آنرا در ظرفی كه مقدری آب نمك دارد بریزید سپس به آن یک قاشق چایخوری جوش شیرین و یک قاشق سوپخوری كره اضافه كنید آنرا بجوش آورده و با آتش ملایم بپزید تا آب بخارشود و هر روز یک بشقاب از آن را میل كنید .

14)هویج اعمال روده ها را منظم می كند و كمبود الیاف غذاهای گوشتی را جبران می كند بنابراین آنهایی كه گوشت زیاد مصرف می كنند حتما باید هویج بخورند تا مشكل یبوست نداشته باشند .

15)برای برطرف كردن اسهال بچه ها بهترین دارو سوپ هویج است . برای این منظور باید 500 گرم هویج را رنده كرده و آنرا در یک لیتر آب بجوشانید تا آنكه هویج كاملا پخته و نرم شود سپس آنرا در آسیاب برقی ریخته تا آنكه بصورت شربت در آید بعد بآن آّ اضافه كرده تا آنكه حجم آن یک لیتر شود .

برای بچه هایی كه معده حساس دارند سوپ هویج بهترین دارو است بدین ترتیب كه می توان یک یا دو بار در روز بجای شیر به بچه سوپ هویج داد حتی برای بچه هایی كه كمتر از سه ماه دارند می توان بطور متناوب سوپ هویج به طفل داد یعنی یک وعده شیر و یک وعده سوپ هویج و بعد از سه ماهگی این روش تبدیل به یک وعده سوپ و دو وعده شیر می شود .

16)آب هویج در صبح ناشتا مواد سمی را از خون خارج می كند.

17)اگر آسم یا گرفتگی صدا دارید آب هویج بخورید.

18)خانم هایی كه پوست حساس دارند حتما باید پوست صورت و گردن خود را با آّب هویج پاك كنند .

19)دم كرده تخم هویج و یا جویدن تخم هویج گاز معده را خارج كرده و فعالیت روده ها را زیاد می كند .

2-2. ضرورت و کاربرد خشک کردن میوه در صنایع غذایی

حفاظت ماده غذایی دلیل اصلی خشک کردن آن محسوب میشود. اما تنها دلیل برای انجام عمل خشک کردن نمیباشد. کاهش وزن و حجم نیز از دلایل درخور توجه می باشند. ماده غذایی در حالت خشک شده به فضای کمتر برای حمل و نقل و مقدار کمتری از مواد لازم جهت بسته بندی نیاز دارد و دلیل دیگر سهولت استفاده از مواد غذایی خشک است.

اثر حفاظتی خشک کردن بر مواد غذایی اساساً ناشی از کاهش فعالیت آبی در آن میباشد.

بطور کلی وجود آب در یک ماده غذایی عامل اصلی برای رشد و نمو و فعالیت میکروب ها و مواد شیمیایی است. در واقع میزان فعالیت آبی در یک ماده غذایی نشان دهنده موجودیت یا در دسترس بودن آب برای انجام واکنش های نامطلوب و زمینه ساز در آن ماده میباشد.

وقتی یک ماده غذایی در محیطی با یک رطوبت خاص قرار می گیرد، بر حسب میزان رطوبت و ویژگیهای اجزاء تشکیل دهنده خود ممکن است با محیط تبادل رطوبت کند تا به یک حالت تعادل با رطوبت برسد.یعنی دیگر از محیط رطوبت جذب نکند و یا رطوبت خود را به محیط ندهد. این رطوبت ماده غذایی را رطوبت (Equilibrium Humidity)متعادل و رطوبت محیط را رطوبت نسبی متعادل (Equilibrium Relative Humidity)می گویند.

مقدار عددی a_w همیشه بین 0 و 1 میباشد. در شرایط رطوبت نسبی متعادل، رطوبت اطراف ماده غذایی با رطوبت ماده غذایی در حالت تعادل بوده و بدین جهت هیچگونه تبادل آبی بین ماده غذایی و محیط رخ نمیدهد.

اشکال اصلی در مواد غذایی خشک بخصوص آنهایی که چربی زیادی دارند،اتواکسیداسیون است که منجر به بوی تند میشود که به این واکنش رنسید شدن (Rancid)می گویند. این عمل در مواد غذایی چربی دار که میزان آب آنها از 5% کمتر است و با اکسیژن هوا در تماس هستند مثل آجیل ها بخوبی مشاهده کرد.

بیان مسأله…………………………………………………………………………………………….. 1

اهمیت و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………. 2

اهداف پژوهش………………………………………………………………………………………. 3

سؤالهای پژوهش……………………………………………………………………………………. 3

فرضیه ­های پژوهش…………………………………………………………………………………. 4

روش تحقیق…………………………………………………………………………………………. 4

ساختار تحقیق……………………………………………………………………………………….. 4

1-کلیات………………………………………………………………………………………………. 5

1-1مفهوم شناسی عرف…………………………………………………………………………… 5

1-1-1عرف در لغت و اصلاح………………………………………………………………….. 6

1-1-1-1عرف در لغت…………………………………………………………………………… 6

1-1-1-2 عرف در اصطلاح……………………………………………………………………… 8

1-1-2 عناصر و ارکان عرف…………………………………………………………………… 10

1-1-2-1 عناصر عرف………………………………………………………………………….. 10

1-1-2-2 ارکان عرف……………………………………………………………………………. 10

1-1-2-2-1 رکن مادی…………………………………………………………………………. 11

1-1-2-2-2 رکن معنوی………………………………………………………………………… 12

1-1-2-3 منشأ الزام عرف………………………………………………………………………. 13  

1-1-2-3-1 الزام ناشی از قانون………………………………………………………………. 13

1-1-2-3-2 الزام ناشی از اصول حقوقی……………………………………………………. 14

1-1-2-3-3 احساس حقوقی مشترک……………………………………………………….. 14

1-1-2-3-4 طبیعت و نظم اشیاء و امور…………………………………………………….. 14

1-1-2-3-5 عرف فاقد نیروی الزام آور…………………………………………………….. 15

1-1-2-3-6 نظریه اسلام……………………………………………………………………….. 15

1-1-3 واژه­ های همسو و مرتبط با عرف…………………………………………………….. 16

1-1-3-1 عادت…………………………………………………………………………………… 16

1-1-3-1-1 تعریف لغوی عادت……………………………………………………………… 16

1-1-3-1-2 تعریف اصطلاحی عادت……………………………………………………….. 16

1-1-3-1-3 تفاوت عرف و عادت…………………………………………………………… 17

1-1-3-2 بنای عقلا………………………………………………………………………………. 19

1-1-3-2-1 تعریف بنای عقلا………………………………………………………………… 19

1-1-3-2-2 عناصر بنای عقلا…………………………………………………………………. 19

1-1-3-2-3 تفاوت عرف و بنای عقلا………………………………………………………. 20

1-1-2-3سیره­ی متشرعه………………………………………………………………………… 22

1-1-3-3-1تعریف سیره متشرعه……………………………………………………………… 22

1-1-3-3-2 عرف و سیره­ی متشرعه…………………………………………………………. 23

1-1-3-4اجماع……………………………………………………………………………………. 24

1-1-3-4-1 معنای لغوی اجماع………………………………………………………………. 24

1-1-3-4-2 معنای اصطلاحی اجماع………………………………………………………… 24

1-1-3-4-3 تفاوت عرف و اجماع…………………………………………………………… 25

1-1-3-5قانون…………………………………………………………………………………….. 26

1-1-3-5-1 رابطه عرف و قانون……………………………………………………………… 26

1-1-3-5-2 تعارض عرف و قانون…………………………………………………………… 27

1-1-3-6 عرف و نص………………………………………………………………………….. 28

1-2 گونه شناسی عرف………………………………………………………………………….. 29

1-2-1 عرف به اعتبار سببیت…………………………………………………………………… 30

1-2-1-1 عرف لفظی……………………………………………………………………………. 30

1-2-1-2عرف عملی…………………………………………………………………………….. 31

1-2-2 عرف به اعتبار صدور…………………………………………………………………… 32

1-2-2-1 عرف عام و خاص از دیدگاه فقه………………………………………………… 32

1-2-2-2 عرف عام و خاص از دیدگاه حقوق…………………………………………….. 32

1-2-3 انواع عرف عام و خاص……………………………………………………………….. 34

1-2-3-1 انواع عرف عام……………………………………………………………………….. 34

1-2-3-1-1 عرف به اعتبار زمان و مکان……………………………………………………. 34

1-2-3-1-2 عرف مملکتی……………………………………………………………………… 34

1-2-3-1-3 عرف مذهبی………………………………………………………………………. 34

1-2-3-2 انواع عرف خاص……………………………………………………………………. 35

1-2-3-2-1 عرف به اعتبار زمان و مکان……………………………………………………. 35

1-2-3-2-2 عرف به اعتبار لازم الاجرا بودن……………………………………………….. 36

1-2-3-2-3 عرف به اعتبار مقدار شیوع……………………………………………………… 36

1-2-3-2-4 عرف به اعتبار تقدم و تأخر از حدوث واقعه………………………………. 37

1-2-3-2-5 عرف به اعتبار مبین حکم یا موضوع بودن………………………………….. 38

1-2-3-2-6 عرف به اعتبار پذیرش یا عدم پذیرش شارع………………………………. 39

1-2-3-2-7 عرف به اعتبار صحت و فساد…………………………………………………. 39

1-2-3-2-8 عرف به اعتبار دقت و تسامح…………………………………………………. 40

2- اعتبار و حجیت عرف……………………………………………………………………. 41

2-1 – ادله­ی حجیت عرف…………………………………………………………………….. 41

2-1-1- ادله شرعی………………………………………………………………………………. 41

2-1-1-1 کتاب……………………………………………………………………………………. 41

2-1-1-2 سنت……………………………………………………………………………………. 43

2-1-1-3اجماع……………………………………………………………………………………. 45

2-1-1-4 وجود احکام امضایی……………………………………………………………….. 45

2-1-1-5 سکوت شارع…………………………………………………………………………. 47

2-1-1-6 وحدت روش شارع و عرف………………………………………………………. 47

2-1-2 ادله عقلی…………………………………………………………………………………. 48

2-1-2-1 اتکای به فطرت………………………………………………………………………. 48

2-1-2-2 قاعده­ی ملازمه……………………………………………………………………….. 48

2-1-2-3 حفظ نظام……………………………………………………………………………… 49

2-1-2-4 استدلال به سه وجه عقلی………………………………………………………….. 49

2-2 مکاتب حجیت عرف………………………………………………………………………. 50

2-2-1 مکتب حجیت ذاتی…………………………………………………………………….. 50

2-2-2 مکتب عقل……………………………………………………………………………….. 52

2-2-3 مکتب امضا……………………………………………………………………………….. 52

2-2-4 گرایش­ها و روش­های کشف امضا………………………………………………….. 53

2-2-4-1 گرایش عدم ردع…………………………………………………………………….. 53

2-2-4-2 گرایش عدم ثبوت ردع…………………………………………………………….. 54

2-2-4-3 گرایش سکوت……………………………………………………………………….. 55

2-2-5 تفسیرهای ارائه شده درباره امضا………………………………………………….. 56

2-3 شرایط حجیت عرف……………………………………………………………………….. 58

2-3-1 شیوع اطمینان آور……………………………………………………………………….. 58

2-3-2 مسامحی نبودن…………………………………………………………………………… 58

2-3-3 مخالفت نداشتن با عقل عملی………………………………………………………… 59

2-3-4 مقارن بودن……………………………………………………………………………….. 59

2-3-5 احراز عدم ردع شارع…………………………………………………………………… 60

2-3-6 عدم تصریح به خلاف………………………………………………………………….. 61

3- اهمیت و کاربرد عرف نزد امامیه…………………………………………………….. 62

3-1-اهمیت و نقش عرف در فقه…………………………………………………………….. 62

3-1-1- تاریخچه عرف…………………………………………………………………………. 62

3-1-2-ویژگی های مکتب عرف امامیه……………………………………………………… 64

3-1-2-1- ادبیات فقه…………………………………………………………………………… 64

3-1-2-2- اعتبار عرف………………………………………………………………………….. 65

3-1-2-3- کاربرد عرف………………………………………………………………………… 65  

3-1-2-4-دلالت عرف………………………………………………………………………….. 66

3-1-2-5- ردع عرف……………………………………………………………………………. 66

3-1-3- فروعات بحث عرف………………………………………………………………….. 67

3-1-3-1- تغییر عرف…………………………………………………………………………… 67

3-1-3-2- عیوب عرف…………………………………………………………………………. 68

3-1-3-3- احراز و اثبات عرف……………………………………………………………….. 69

3-1-3-4- ناهمگونی عرف­ها………………………………………………………………….. 70

3-2-کاربرد عرف در فقه و حقوق……………………………………………………………. 72

3-2-1- کاربرد عرف در فقه…………………………………………………………………… 72

3-2-1-1- تشکیل مدلول التزامی……………………………………………………………… 72

3-2-1-2- تعیین حدود موضوع حکم شرعی کلی……………………………………….. 72

3-2-1-3- اثبات تحقق موضوع……………………………………………………………….. 74

3-2-1-4- تغییر موضوع حکم شرعی……………………………………………………….. 74

3-2-1-5- کشف حکم شرعی کلی………………………………………………………….. 75

3-2-2- عرف در دانش حقوق………………………………………………………………… 76

3-2-2-1- جایگاه عرف در حقوق…………………………………………………………… 76

3-2-2-2- عرف در تاریخ و حقوق…………………………………………………………. 76

3-2-2-3- عرف در حقوق نوشته و نانوشته………………………………………………… 77

3-2-2-4- عرف در حقوق عمومی و خصوصی………………………………………….. 78

3-2-2-5- عرف در حقوق جزا………………………………………………………………. 79

3-2-2-6- عرف در حقوق تجارت………………………………………………………….. 79

3-2-2-7- عرف در حقوق داخلی و بین الملل…………………………………………… 80

3-2-3- انعکاس عرف در قانون مدنی ایران……………………………………………….. 80

3-2-3-1- موارد رجوع صریح به عرف…………………………………………………….. 81

3-2-3-2-موارد رجوع ضمنی به عرف……………………………………………………… 87

نتایج…………………………………………………………………………………………………. 92

پیشنهادات………………………………………………………………………………………….. 94

فهرست منابع………………………………………………………………………………………. 95

بیان مسأله

اجتماعات انسانی همواره با حقوق همراه بوده و حقوق پیش از آن­که قانون­گذاری به وجود آید، به صورت روابط ساده بین آدمیان و به گونه­ عرف و عادت، بین آنان جریان داشته است، عرف پدیده­ای است بر آمده از نیازمندی­های اجتماعی که مردم همواره آن را به طور مکرر و از روی اراده و بدون احساس نفرت و کراهت انجام می­دهند، این پدیده­ اجتماعی که به زمان به صورت یک قاعده­ی حقوقی در آمده است و از نیروی الزام آور بهره­مند می­گردد، دارای اصطلاحات و گونه ­هایی است که در فقه و حقوق اسلام به شیوه ­های گوناگون از آن­ها نام برده شده است.

عرف با نام­های دیگری از جمله سیره، طریقه، ارتکاز عقلا، سیره­ی متشرعه و… به کار رفته است، علمای فقه و اصول شیعه با بحث درباره اعتبار و حجیت عرف و ارائه­ دیدگاه ­های گوناگون درباره آن توانسته ­اند در گذر زمان گرایش­ها و مکتب­هایی را درباره حجیت عرف سامان دهند که امروزه به هنگام بررسی مکاتب فقه اسلام، از ویژگی­های مکتب عرف شیعه شمرده می­ شود، این مکتب دارای قلمروهای کاربردی گوناگونی از جمله کشف حکم، تکمیل قانون و… می­باشد.

در قانون مدنی ایران در حدود 73 با عرف یا الفاظی مترادف آن استعمال گردیده و قانون معطوف به آنها گشته است، و در صورت عدم وضوح قوانین، به عنوان یک قاعده­ی حقوقی مورد حکم قرار گرفته و به رفع اجمال و تکمیل قانون می ­پردازد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

موضوع عرف و جایگاه آن در فقه امامیه و حقوق مدنی ایران از مهم­ترین مباحث عصر حاضر محسوب می­ شود و در رسانه ­های عمومی از قبیل مطبوعات مورد بحث و مناقشه بوده و در مورد جایگاه آن در قانون­گذاری دیدگاه ­های متفاوتی مطرح گردیده است.

اهمیت عرف شناسی از آن­جا است که بخش عمده­ای از متون فقهی، مشتمل بر مفاهیم و معانی عرفی بوده، و بسیاری از مباحث فقهی، در برگیرنده­ی مسائل و موضوعات عرفی است، و درک صحیح این بخش از مسائل و موضوعات و فهم صحیح آن دسته از متون، به شناخت عرف از زوایای گوناگونی که در دانش فقه مطرح شده، بستگی دارد.

فهم عرفی از عناصری است که در استنباط احکام شرعی موثر است، چرا که پیام آوران خدا از میان مردم برانگیخته شده ­اند تا با مردم سخن بگویند و حقایق را برای آنان تبیین نمایند، از این رو فهم ادله شرعی و خطابات دین برای نسل­های بعد متوقف بر این است که آنان عرف زمان صدور را به خوبی درک کنند و خطابات شرعی را بر معانی عرفی همان زمان حمل نمایند.

چون تا کنون جایگاه عرف و محدوده­ کاربرد آن در دانش فقه به خوبی تبیین نشده است، بحث درباره آن ضرورت می­یابد، زیرا برخی گرفتار افراط شده و تا پرتگاه عرف مداری فقه پیش رفته­اند و عده­ای دچار تفریط شده و تا دره­ی انکار بر مرجعیت عرف در شناخت مفاهیم و الفاظ سقوط کرده ­اند.

اهداف پژوهش

اهدافی که در انتخاب موضوع جهت تحقیق و بررسی مورد نظر بود عبارتند از:

1. بررسی جایگاه و اهمیت عرف در فقه امامیه

1. شناخت ماهیت عرف و گونه­ های مختلف آن

1. آشنای با ادله و شرایط حجیت عرف

1. شناخت کاربرد عرف در فقه و حقوق

1. بررسی انعکاس عرف در قانون مدنی ایران

سؤالهای پژوهش

سؤال اصلی

عرف در فقه امامیه و حقوق مدنی ایران از چه جایگاهی برخوردار است؟

سؤالهای فرعی

1. عرف و عادت به چه معناست؟

1. عرف از چه عناصر و ارکانی تشکیل می­گردد؟

1. ادله و شرایط حجیت عرف چیست؟

1. عرف در فقه و حقوق چه کاربردی دارد؟

1. آیا عرف منبع مستقلی برای استنباط احکام فقهی شمرده می­ شود؟

فرضیه ­های پژوهش

1. از دیدگاه امامیه عرف به عنوان منبع شناخت احکام شرعی محسوب نمی­ شود، بلکه از جهات دیگری که کاشفیت از رأی معصوم داشته باشد، حجیت می­یابد.

1. عرف در کشف حکم و تکمیل قانون نقش بسزایی دارد.

روش تحقیق

عمده روش این تحقیق کتابخانه­ای بوده که به بررسی و مطالعه کتاب­های موجود در خصوص موضوع پرداخته شده است و ابزار گردآوری اطلاعات به صورت فیش برداری می­باشد.

ساختار تحقیق

این نوشتار در سه فصل تنظیم شده است:

فصل اول: کلیات مربوط به ماهیت شناسی عرف، تفاوت آن با مفاهیم مشابه و گونه­ های عرف.

فصل دوم: ادله، مکاتب و شرایط حجیت عرف.

فصل سوم: اهمیت و نقش عرف نزد امامیه و کاربرد آن در فقه و حقوق.

1-کلیات

1-1مفهوم شناسی عرف

دین اسلام و جوهره­ی اصلی آن ثابت و لا یتغیر است، اما احکام فقهی آن که بخش عمده­ی امور دینی و بیشترین نیازهای مورد ابتلای جوامع مختلف بشری را تشکیل می­ دهند پویا و انعطاف پذیر است. زیرا جوهره­ی دین، حقیقتی مربوط به امور ثابت است و ذاتاً قابل تغییر نیست مثل توحید و نبوت، اما احکام فقهی و عملی دین مربوط به اموری می­گردد که ذاتاً ثابت نیستند و احتمال تغییر در آن­ها وجود دارد، دین اسلام دینی است که در ذات خود قواعدی دارد که می ­تواند با توجه به نیازها و احتیاجات منطقی انسان­ها در همه­ی زمان­ها و مکان­ها پاسخگوی سبز فایل باشد، یکی از این قواعد کلی پدیده­ای به نام عرف است که می ­تواند پل ارتباطی بین احکام ثابت دینی و فقه پویا با تغییرات و تحولات اجتماعی باشد.

بنابراین برای شناخت این پدیده لازم است ابتدا به بررسی موارد استعمال لغوی عرف و تعریف­های اصطلاحی آن و سپس ذکر تفاوت­های آن با مفاهیم مشابه پرداخته شود و در نهایت به بیان عناصر و ارکان عرف اقدام شود تا هرگونه ابهام در شناسایی عرف از بین برود.

1-1-1عرف در لغت و اصطلاح

1-1-1-1عرف در لغت

لغت شناسان برای واژه عرف معانی گوناگونی را ارائه داده­اند که در ذیل به برخی از آنها اشاره می­ شود:

«تتابع، اتصال و پی در پی بودن»[1]، «قرار، آرامش و سکون»[2]، «معرفت و شناخت»[3]، «امر شناخته شده و متداول بین مردم»[4]، «فعل پسندیده از ناحیه عقل یا شرع»[5]، «خوی و عادت»[6]، «اسم برای اعتراف و اقرار»[7]

برخی از این معانی، معانی مستقلی برای این واژه نیست، بلکه مورد استعمال و زیر مجموعه معانی دیگر است، ابن فارس می­گوید:

«در عرف» ]ع ر ف[ بردو اصل و معنا دلالت می­ کند: اول تتابع و اتصال بعضی اجزای یک چیز به اجزای دیگر آن، دوم، سکون و طمأنینه.[8]

در همین راستا گفته شده است:

«ریشه و اصل در این ماده بیش از یک معنا نیست و آن در اطلاع و شناخت خصوصیات و آثار چیزی است، شناختی که معروف را از غیر خود جد نماید، از این رو «معرفت» اخص از «علم» است، بنابراین «معروف» به چیزی گفته می­ شود که «شناخته شده، مورد اطلاع و ممتاز از غیر خود است.» در مقابل منکر که از جهت خصوصیات و آثار مجهول است، و «عرف» به «شیء آشکار، بلند و شناخته شده» گویند.»[9]

گوشت در جیره غذایی انسان به عنوان یک منبع مهم پروتئین و مواد معدنی از جمله آهن و روی به شمار می آید. میزان پروتئین موجود در گوشت شترمرغ در حدود 8/21 درصد است. از میان انواع گوشت های مصرفی مناسب انسان، گوشت شترمرغ دارای بالاترین میزان آهن است و بنابراین برای افراد کم خون و باردار بسیار مناسب است. میزان روی موجود در قسمت های مختلف لاشه شترمرغ متفاوت است با این حال در مقایسه با گوشت سایر پرندگان مقدار بیش تری روی دارد. مس موجود در گوشت شترمرغ از گوشت مرغ، بوقلمون و گاو بیش تر است اما مقدار کلسیم آن از گوشت گاو و مرغ کم تر است. مصرف گوشت شترمرغ برای افراد با فشار خون بالا بسیار مفید است چرا که این گوشت سدیم بسیار پایینی در مقایسه با گوشت مرغ و گاو دارد (کوپر و همکاران، 2004)(جدول 1-1).

اطلاعات در مورد محتوی ویتامینی گوشت شترمرغ اندک است با این حال وجود ویتامین های مختلف در آن تایید شده است. با توجه به ارزش غذایی بالای گوشت شترمرغ قرار گرفتن این ماده مغذی در سبد غذایی خانواده می تواند نقش موثری در سلامتی جامعه ایفا کند. با توجه به این که پرورش شترمرغ در ایران در حال گسترش است در آینده نزدیک شاهد استفاده بیش تر از محصولات شتر مرغ خواهیم بود.

جدول1-1- ترکیبات غذایی گوشت شترمرغ در مقایسه با سایر حیوانات (کوپر و همکاران، 2004)

آنالیز	شترمرغ	خوک	گوساله	طیور	آهو	ماهی
آب (درصد)	4/75	70	75	75-73	1/75-5/74	82
چربی (درصد)	1/2	25	5/4-7/1	3-1	3/3	1
پروتئین (درصد)	7/21	28-18	22-18	24-23	6/20	16
انرژی (کیلوژول در هر 100 گرم)	438	8/1335	6/657	6/478	494	4/397

چاقی یكی از بیماری‌های شایع در دنیای كنونی است. برآورد می‌شود كه حدود 2/1 بیلیون نفر از كل جمعیت دنیا دارای اضافه وزن هستند (گارو، 2000). افراد چاق بیشتر از سایر افراد مستعد ابتلا به بیماری‌های غیر واگیر مثل بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت و برخی سرطان‌ها هستند (پی‌سنر، 1998). بیماری‌های قلبی عروقی یكی از مهم‌ترین عوامل تهدیدكننده زندگی در جوامع بشری است به طوری كه علت 70 درصد مرگ و میر افراد بالای 75 سال و علت 25 درصد مرگ و میر افراد بالای 30 سال را تشكیل می‌دهد (رفیعی، 1376). از سویی با گسترش زندگی صنعتی، مصرف غذاهای آماده، غذاهای پرچرب و سرخ كردنی افزایش چشمگیری یافته است و میزان اسیدهای چرب ترانس موجود در این فراورده‌های غذایی موجب افزایش شیوع بیماری‌های مزمن گردیده است. گوشت شترمرغ در سالهای اخیر به علت چربی و کلسترول پایین خود، به عنوان جایگزینی مناسب برای سایر محصولات گوشتی مورد استفاده قرار گرفته است. بسیاری از متخصصین تغذیه مصرف این گوشت را به علت اسیدهای چرب اشباع کمتر توصیه می نمایند(رفیعی، 1376).

با افزایش آگاهی مصرف كنندگان نسبت به تأثیر رژیم غذایی چرب بر سلامتی، تمایل به مصرف مواد غذایی كم چرب رو به افزایش است. بنابراین در سال‌های اخیر تلاش‌های زیادی به منظور كاهش میزان چربی در مواد غذایی سرخ شده ضمن حفظ ویژگی‌های كیفی آن‌ ها انجام گرفته است. علاوه بر این به دلیل تغییرات فرهنگی و اجتماعی، تقاضا برای مصرف غذاهای آماده رو به افزایش است و در میان آن‌ ها فراورده‌های پوشیده شده با خمیرابه[1] به دلیل ویژگی‌های حسی مطلوب بسیار مورد توجه هستند. غذاهای روكش شده مثل انواع ناگت به منظور بهبود طعم، ظاهر و خصوصاً ویژگی‌های بافتی مطلوب و ایجاد سطح خارجی ترد و در عین حال هسته مرکزی نرم و مرطوب، ابتدا با خمیرابه پوشانیده[2] شده، سپس پیش سرخ گردیده، به صورت منجمد به بازار عرضه می‌گردند(نگادی و همکاران ، 2007).

برای پاسخگویی به نیاز مصرف كنندگان به غذاهای متنوع، تولیدکنندگان در صنعت غذا به تولید فراورده‌های غذایی كم چرب جدید با طعم و مزه مطلوب همّت گماشته‌اند كه از جمله این غذاها می‌توان به غذاهای سوخاری و پوشش‌دار اشاره كرد(گارو، 2000).

سرخ کردن عمیق^[3] (DFF) یکی از قدیمی‌ترین فرایندهای تهیه مواد غذایی است. این فرایند تحت عنوان غوطه‌ور کردن ماده غذایی در یک روغن خوراکی در دمایی بالاتر از نقطه جوش آب تعریف می‌شود. در طول این فرایند انتقال همزمان جرم و انرژی صورت می‌گیرد. در واقع حرارت از روغن به داخل ماده غذایی نفوذ کرده و باعث تبخیر رطوبت از درون ماده غذایی می‌شود، در نتیجه فضاهای خالی در محصول ایجاد می‌شود و روغن از همین منافذ وارد ماده غذایی می‌گردد (امیر‌یوسفی و همکاران، 2010). از مزایای سرخ کردن عمیق نسبت به دیگر روش‌های پخت می‌توان به کوتاه بودن زمان سرخ کردن و غیر محلول بودن ویتامین‌های محلول در آب، در داخل چربی اشاره نمود که مورد اخیر از اتلاف ویتامین‌های محلول در آب جلوگیری می‌کند (ساهین و سامنو، 2009).

با توجه به میزان بالای روغن در غذاهای سرخ كردنی، تلاش‌های زیادی در سطح دنیا برای تولید فراورده های كم چرب صورت گرفته است. برای كاهش میزان روغن فراورده‌های سرخ كردنی روش‌هایی وجود دارد كه برخی از آن‌ ها عبارتند از: استفاده از سیستم مایكرویو، استفاده از جایگزین‌های چربی مانند اُلسترا[4] و پوشاندن با فیلم‌های خوراكی به منظور كاهش جذب روغن است (آددجی و همکاران، 2009).

1-1-1- معرفی گیاهان دارویی: قدمت شناخت خواصّ دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باورهای ریشه­دار مردم سرزمین­های مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. اطلاعات مربوط به اثرها و خواص دارویی گیاهان، از زمان­های بسیار دور بتدریج سینه به سینه منتقل گشته، با آداب و سنن قومی در آمیخته و سرانجام در اختیار نسل­های معاصر قرار گرفته است. طبق برخی «سنگ­نبشته­ها» و شواهد دیگر، به نظر می­رسد مصریان و چینیان در زمرۀ نخستین اقوام بشری بوده باشند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده و حتّی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتر در درمان دردها کشت داده­اند (امیدبیگی، 1374).

مردم یونان باستان، خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی می­دانسته ­اند. بقراط حکیم بنیانگذار طبّ یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده از گیاهان در درمان بیماریها ارزش زیادی قایل بوده ­اند. آنها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان، از گیاهان کشورهای دیگر هم استفاده می­برده­ا­ند. پس از آنها، یکی از شاگردان ارسطو به نام «تئوفراست» مکتب «درمان با گیاه»[1]را بنیاد نهاد. پس از آن، «دیوسکورید» در قرن اوّل میلادی، مجموعه ­ای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواصّ درمانی هر یک را تهیّه و به صورت کتابی در آورد که این کتاب بعد­ها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینة گیاهان مذکور گردید، به طوری که مثلاً «جالینوس» پزشک معروف یونانی در کارهای خود به کتاب «دیوسکورید» استناد کرده است (امیدبیگی، 1374).

در قرون هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمّد زکریای رازی و دیگران، به دانش «درمان با گیاه» رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معر­ّفی کردند و کتابهای معروفی چون «قانون» و «الحاوی» را به رشتة تحریر در آوردند. پس از آن، درمان با گیاه همچنان ادامه یافت. در قرن سیزدهم، «ابن بیطار» مطالعات فراوانی در مورد خواص­ّ دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیّات بیش از 14700 گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته، یادآور شد. پیشرفت اروپاییان در استفادة دارویی از گیاهان در قرن هفده و هجده، ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوشش­هایی همه­جانبه برای استخراج «موادّ مؤثره»[2] از گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معیّنی برای تجویز و مصرف آنها شروع شد (امیدبیگی، 1374).

کوشش­های آن زمان تا به امروز هم ادامه یافته و در حال حاضر نیز با سرعت هر چه بیشتر به پیش

می­رود. اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایش­ها و تحقیقات، با اطمینان می­توان به تشریح و تفضیل علمی مزایای موجود در موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت. حقیقت این است که امروزه دربارة روند متابولیسمی تشکیل موادّ مؤثره موجود در گیاهان تحت فرایندهای خاصّ زیست محیطی و تأثیر موادّ مؤثرة مذکور بر انسان و حیوانات، اطلاعات بسیار زیادی وجود دارد و جنبه­ های مختلف استفاده از موادّ مذکور، تنوع روزافزون دارد. تا کنون، تنها خصوصیات دارویی حدود سی­هزار گونه از ششصدهزار گونة گیاهی جهان شناخته شده و در میان بقیه، گهگاه، موادّ مؤثرة جدید و بسیار ارزشمندی کشف می­گردد (امیدبیگی، 1374).

جمع­آوری گیاهان دارویی بسیار مشکل است. انجام این کار با ماشین به سختی امکان­ پذیر است، زیرا جمع­آوری برخی از اندام­های حاوی موادّ مؤثره (نظیر گلها، برگها و…) تنها با دست ممکن است. از این­رو، تولید گیاهان دارویی به کار بدنی زیادی نیاز دارد. با جمع­آوری گیاهان دارویی، کار به اتمام نمی­رسد (بر خلاف برخی محصولات کشاورزی)، بلکه پس از برداشت محصول، اندام­های      جمع­آوری شده را باید تحت تأثیر عملیات مناسبی قرار دارد تا به صورت قابل استفاده در­آید (خشک کردن، استخراج مادة مؤثره، بسته­بندی و…).

1-1-2- خصوصیات ویژه گیاهان دارویی

در پیکر این گیاهان مواد خاصی به نام “مواد موثره” ( مواد فعال[3] ) ساخته و ذخیره می­ شود که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی نیز بر پیکر موجود زنده بر جای می­گذارند که این گیاهان برای مداوای برخی از بیماری­ها مورد استفاده قرار می­گیرند. مواد فعال ذکر شده طی یک سلسله فرایندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی، به مقدار بسیار کم ( معمولأ کمتر از وزن خشک گیاه ) ساخته می­شوند و به “متابولیت­های ثانویه[4]” نیز معروفند (عیوضی، 1390).

ممکن است فقط اندام خاصی نظیر ریشه، گل یا برگ­های آنها حاوی ماده موثره باشد.

معمولأ از اندام­های مورد نظر به صورت تازه استفاده نمی­ شود و لازم است تحت عملیات خاصی نظیر تمیز شدن، هوادهی و خشک کردن قرار می­گیرند و پس از آن مورد استفاده واقع شوند. این گیاهان در مقایسه با سایر گیاهان نظیر غلات و سبزی­ها در موارد خاصی استفاده شوند (عیوضی، 1390).

1-1-3- طبقه ­بندی گیاهان دارویی بر اساس مواد موثره­شان و نحوه استفاده از آنها

1-1-3-1- گیاهان دارویی[5]

گیاهان دارویی به گروهی از گیاهان گفته می­ شود که اندام­های آنها دارای ترکیب­های اثر بخش دارویی است و همچنین به علت اثرات درمانی که بر انسان و دام دارند در صنعت داروسازی[6] مورد استفاده قرار می­گیرند (قاسمی، 1388).

1-1-3-2- گیاهان ادویه­ای[7]

از مواد موثره موجود در این گروه از گیاهان، در صنایع غذایی، کنسروسازی، نوشابه­سازی و غیره به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه آنها مورد استفاده قرار می­گیرد. این گیاهان باعث بهتر شدن عطر و طعم مواد غذایی و بهبود کارکرد دستگاه گوارش شده و دستگاه گوارش را در برابر بیماری­های میکروبی مقاوم می­ کنند مانند نعناع و آویشن.

1-1-3-3- گیاهان معطر یا اسانس­دار[8]

اندام­های خاصی در این گیاهان حاوی اسانس­اند و دارای مصارف بسیاری در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی هستند و از راه تقطیر با بخار آب ، از آن اندام استخراج می­شوند (امیدبیگی، 1374).

1-2- مواد مؤثره گیاهان دارویی

در رابطه با مسیرهای تشکیل مواد مؤثره گیاهان دارویی، نظرات متفاوتی ارائه گردیده است. به عنوان مثال سنتز مواد مؤثره گیاهان ناشی از دو گروه فرایندهای متابولیسمی متفاوت و در عین حال مرتبط با هم می­باشند که عبارتند از:

1-2-1- فرایندهای متابولیسمی عام[9]

این فرایندها در تمامی موجودات زنده در سطوح مختلف عمومیت دارند و لذا در کلیه گیاهان چه دارویی و چه غیر دارویی به وقوع می­پیوندند.

1-2-2- فرایندهای متابولیسمی خاص[10]

این فرایندها در گیاهان دارویی که فرآورده ­های خاصی تولید می­ کنند، بیشتر به وقوع می­پیوندند (بقالیان و همکاران، 1379).

باید دانست که عام یا خاص بودن فرایندها و ترکیب­های مربوط به آنها یک مفهوم نسبی است. تقسیم ­بندی مواد مؤثره (دارویی) گیاهان که امروزه مورد تأیید می­باشند شامل 4 گروه اصلی،   روغن­های فرار (اسانس ­ها)، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها و سایر مواد مؤثره هستند. منظور از سایر ترکیبات مؤثره، گروهی از ترکیباتی است که به دلیل ناهماهنگی و گستردگی ساختمان­های شیمیایی در سه گروه قبلی قرار نمی­گیرند (بقالیان و همکاران، 1379).

1-3- اسانس ­ها

اسانس ­ها طبقه­ای از روغن­های گیاهی هستند که از مخلوط ترکیب­های شیمیایی آلی فرار، سنگین و چربی تشکیل یافته­اند. در اصل وجود آنها، مسئول وجود بوی خوش یا مزه در گیاه می­باشد. اسانس ­ها با توجه به نوع تیره­هایی که دارای روغن فرار می­باشند عبارتند از: تیره کاج[11] ، برگ بو[12] ، نارنج[13] ، مورد[14] ، چتریان[15] ، نعنائیان[16] و کاسنی[17]. اسانس ­ها ممکن است به طور مستقیم توسط پروتوپلاسم به وسیله تجزیه مواد رزینی غشاء سلولها یا از هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدها حاصل شوند.

آویشن شیرازی، حنا، زنجبیل، میخک، هل، اکالیپتوس، بابونه، رزماری و مریم­گلی از جمله گیاهان دارویی هستند که دارای مواد ثانویه بویژه اسانس، روغن و ترکیبات فنلی هستند که در صنایع غذایی و آرایشی کاربرد زیادی دارند(Cowan, 1999; Alam et al, 2007; Rodriguez et al, 2005; Muyima, 2004; Azlan et al, 2003). دانشمندان معتقدند که این مواد ممکن است یا به صورت مستقیم از تغییرات پروتوپلاسم و یا در اثر تجزیه شدن لایه ­های رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدهای مشخصی بوجود می­آیند. درجه پخش این روغن­ها در گیاهان متفاوت می­باشد. به عنوان مثال در گیاهان تیره مخروطیان در تمام بافت­های گیاهی وجود دارد، در صورتی که در گلسرخ فقط در گلبرگ و در دارچین در پوست و برگ و در میوه چتریان فقط در پریکارب و در نعنائیان در تارهای ترشح کننده و برگها و سرانجام در یک نوع نارنج در گلبرگ و در نوع دیگر در پوست آن یافت می­شوند (میرزا و همکاران، 1375).

اسانس ­ها با اینکه از نظر ترکیب­های شیمیایی متفاوت هستند، ولی در بعضی از خواص فیزیکی مشترک می­باشند. اسانس ­ها بویی مشخص و ضریب شکستی قوی دارند و در اکثر موارد روی نور پلاریزه موثر می­باشند. قدرت چرخش اسانس ­ها اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص آنها می­باشند. به طور مثال در اسانس نعناع ترکیب منتول طبیعی چپ گرد است، ولی نوع مصنوعی آن راسمیک است و همچنین ترکیب کامفور طبیعی چپ گرد است. ولی کامفور طبیعی راسمیک می­باشد. وزن مخصوص اسانس ­ها کمتر از آب است و فقط تعداد محدودی از اسانس ­های گیاهی وزن مخصوصی بیشتر از آب دارند. به طور کلی اسانس ­ها با آب غیر قابل اختلاط می­باشند، ولی می­توانند بوی خود را به آب انتقال دهند و ایجاد آبهای مقطر مختلف نمایند (مومنی و همکار،1377).

اسانس ­ها در الکل، اتر و اغلب حلالهای آلی محلول هستند. اسانس ­ها به علت تبخیر در اثر مجاورت هوا در حرارت عادی، روغن­های فرار، روغن­های اتری یا اسانس ­های روغنی نامیده می­شوند. اسانس ­ها به طور کلی بیرنگ هستند، بویژه هنگامی که تازه تهیه شده باشند. ولی رنگ آنها در اثر زمان به علت اکسیداسیون و رزینی شدن تیره می­گردند. بنابراین توصیه شده است برای جلوگیری از این تغییرات اسانس ­ها باید در مکان خشک، ظرف­های سربسته و پر و از جنس شیشه به رنگ دودی نگهداری شوند. ساختمان شیمیایی آنها مخلوطی از استرها، آلدئیدها، الکلها، ستنها و ترپن­ها می­باشد. اسانس_­­ها اغلب متعلق به گروه شیمیایی ترپن­ها، سسکویی­ترپن­ها، الکل­ها، استرها، آلدئیدها، فنل­ها و پراکسیدها هستند، ولی ممکن است با موادی مثل رزین­ها و صمغ­ها همراه گردند که در این صورت ترکیب­های شیمیایی حاصل بسیار پیچیده می­باشند (بقالیان و همکاران،1379).

روغن­های فرار از نظر بعضی ویژگی­های شیمیایی و فیزیکی با روغن­های ثابت[18] اختلاف دارند که اهم آنها عبارتند از: روغن­های فرار قابل تقطیر شدن هستند و از این جهت به راحتی می­توان آنها را از طریق روش­های تقطیر استخراج نمود. ساختمان شیمیایی روغن­های فرار برخلاف روغن­های ثابت با قلیایی­ها صابونی نخواهد شد.

روغن­های فرار برخلاف روغن­های ثابت فاسد و ترش نگشته بلکه در مجاورت هوا و نور اکسیده و رزینه شکل خواهد شد. اسانس ­ها شامل ترکیبات فرار یا مواد چربی دوست[19] که از هیدروکربن­ها و یا ترکیب­های تک وظیفه ­ای[20] که از سوخت و ساز مونوترپن­ها، سسکوئیترپن­ها، فنل پروپانوئید، اسیدهای آمینه (ترکیب­های چرب با جرم کم) و اسیدهای چرب ( ترکیب­های چرب با زنجیره بلند) مشتق می­شوند.

کیفیت محصولات طبیعی به وضعیت جغرافیایی محل رویش آنها بستگی دارد. اسانس ­ها که توسط گونه­ ها متفاوت گیاهان تولید و در اندام­های مختلف ذخیره می­گردند رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیت­های بیولوژیکی گیاه دارند که تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه هستند. عوامل مختلفی مانند زمان برداشت محصول، نحوه جمع­آوری، طریقه خشک کردن، بسته­بندی و نگهداری در انبار در کیفیت و کمیت اسانس ­های گیاهی موثر هستند. ترکیب­های معطر در سیتوپلاسم گیاهی شکل می­گیرند، به ویژه در اندام­هایی مانند بشره نازک، غده ترشحی و مجرای رزینی جمع می­شوند. از آنجایی که غلظت­های آنها در اندام گیاه بسیار کم است، بنابراین استخراج بسیاری از آنها از طریق مکانیکی ( به طور مثال از پوست مرکبات ) امکان­ پذیر است. بعضی از ترکیب­های معطر با ارزش که در گلها بیشتر موجود است، با غوطه­ور کردن در حلالها ( هگزان یا بنزول) استخراج می­گردند. پس از تبخیر حلال، کانکریت آن باقی می­ماند که این روغن فقط مقدار کمی اسانس در بر دارد و ترکیب­های اصلی آنها چربی و موم­ها هستند.

به طور معمول مواد خام از اندام­های مختلف گیاه به طور مثال شکوفه، جوانه، میوه، پوست، بذر، برگ و غیره استخراج می­شوند. در اغلب گونه­ های تک محصولی روغن مورد نظر به یک اندام تک محدود است، ولی در بعضی حالات روغن­ها توسط اندام­های مختلف دیگر تولید می­شوند. اگرچه باید تفاوتی بین روغن­ گل­های طبیعی که از طریق جداسازی با حلال بدست می ­آید و اسانس قائل بود که از طریق تقطیر بدست می­آید. روغن_­های تقطیر شده ممکن است برخی از ترکیب­های خود را طی فرایند از دست بدهند، مانند اسانس رز که فنیل اتل الکل خود را از دست می­دهد. اسانس ­های طبیعی شامل مخلوطی از یک، دو یا چند ترکیب از لحاظ مقدار و یا شدت عطر نسبت به ترکیب­های دیگر فزونی گرفته­اند. ولی فقط عده محدودی از این اسانس ­ها از یک ترکیب شیمیایی ساخته شده ­اند مثل روغن بادام تلخ بنزآلدئید و روغن سبززمستانه[21] متیل سالیسیلات. به غیر از اسانس ­هایی که از گلیکوزیدها مشتق شده ­اند، روغن خردل و روغن بادام تلخ، به طور معمول ساختمان شیمیایی اسانس از هیدروکربن­ها و ترکیب­های اکسیژنه­ای که از هیدروکربن­ها مشتق می­باشند ساخته شده ­اند. در بعضی روغن­ها مثل روغن تربانتین قسمت عمده ساختمان شیمیایی آن از هیدروکربن و مقدار کمی از ترکیب­­های اکسیژنه ساخته شده است و در روغن­های دیگر قسمت آنها از ترکیب­های اکسیژنه تشکیل یافته­اند، مثل اسانس خردل که 93 درصد آن از آلیل ایزو- سیانات و اسانس میخک که 85 درصد آن از مواد فنیلیک مثل اوژنول تشکیل شده است. اسانس ­ها در کل مخلوطی از 2500 نوع ترکیب هستند که تا کنون شناسایی شده ­اند که از 100 عدد آنها بیشتر استفاده می­ شود. در طی قرون گذشته، استفاده از اسانس ­ها و عصاره­های گیاهی گسترش فراوانی یافته است. امروزه با بهره گرفتن از دستگاه­های پیشرفته نظیر کروماتوگرافی گازی (GC)، کروماتوگرافی گازی متصل به طیف­سنج جرمی (GC/MS) و کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC)، اجزای تشکیل دهنده اسانس ­ها و عصاره­های گیاهی شناسایی شده ­اند (خوشخوی و همکاران، 1376؛ زرگری، 1376).

کروماتوگرافی یک روش جداسازی توانمند است که در تمام شاخه­های علوم کاربردهایی دارد. کمی بعد از شروع قرن بیستم، کروماتوگرافی توسط گیاه­شناس روسی، میخاییل تسوت[22] ابداع و نامگذاری شد. کروماتوگرافی در بر گیرندۀ گروهی از روش­های مهم و گوناگونی است که به دانشمندان اجازه می­دهد تا اجزای نزدیک به هم یک مخلوط پیچیده را از یکدیگر جدا کنند. یک دسته­بندی اساسی روش­های کروماتوگرافی بر پایۀ انواع فازهای متحرک و ساکن و انواع تعادلهای درگیر در انتقال مواد حل شده بین فازها بنا شده است. سه گروه عمومی کروماتوگرافی مایع، کروماتوگرافی گازی و کروماتوگرافی سیال ابر بحرانی تقسیم شده است. علاوه بر جداسازی    گونه­ های شیمیایی بسیار نزدیک به یکدیگر برای شناسایی کیفی و اندازه ­گیری کمی گونه­ های جداشده به کار برد (سلاجقه،1383). روش­های استخراج اسانس ­ها عبارتند از تقطیر جزء به جزء، تقطیر با آب و بخار، تقطیر با بخار مستقیم، روش آنزیمی و استخراج با حلال­های شیمیایی می­باشند (عیوضی، 1390).

1-4- دلایل رویکرد به گیاهان دارویی

امروزه رویکرد وسیع جهانیان به استفاده از داروهای طبیعی موجب ایجاد دگرگونی قابل توجهی در کلیه کشورهای جهان نسبت به شناسایی و تهیه مواد طبیعی و گیاهی و بازگشت به طبیعت شده، به طوری که اکثر کشورهای جهان دانش طب گیاه درمانی[23] در دستور کار پژوهش­های مجامع علمی قرار گرفته است (موسوی، 1382).

موادّ دارویی مصنوعی (شیمیایی) البته به­ طور سریع اثر می­بخشند، و دارای یک تأثیر مشخص نیز می­باشند (ممکن است صرفاً مسکن باشند یا فقط تب­بر و یا…) ولی اکثر آنها عوارض جانبی نامطلوبی بر بدن انسان بر جای می­گذارند. در حالی که موادّ دارویی حاصل از گیاهان با آنکه بتدریج تأثیر می­بخشند، ولی اثرهای مفید جانبی داشته و فواید زیادی از نظر دوام سلامت بدن دارند.

موادّ مؤثرة گیاهان، بخصوص عطریات و اسانس ­ها، موارد استفاده متعدّد و متفاوتی در صنایع لوازم آرایشی، صنایع موادّ شیمیایی خانگی (نظیر شامپو، صابون، عطر، ادوکلن، خوشبوکننده­ های هوا و امثال آنها) دارند، به­ طوری که بدون حضور موادّ مؤثرة مذکور، ساخت و تهیة بسیاری از محصولات یاد شده امکان­ پذیر نخواهد بود (ساخت و تهیة بسیاری از اسانس ­ها به طریق شیمیایی امکان­ پذیر نیست). استفاده از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در صنایع غذایی، رشد روزافزون دارد. اگرچه استفاده از موادّ مذکور در صنایع غذایی از گذشته معمول بوده، ولی اکنون در صنایع نوپای نوشابه­سازی، کنسروسازی، شیرینی­­سازی و… از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی برای بهتر شدن طعم و رنگ و بوی محصولات در سطح دقیق­تر و حساب شده­تری استفاده می­ شود (امیدبیگی، 1374).

1-5- تاریخچه کاشت اکالیپتوس در جهان و ایران

از زمانی که دانشمندان علوم گیاهی ابراز علاقه جهت استفاده از اکالیپتوس­ها به عنوان گونه غیر بومی در اروپا، شبه قاره هند و کشورهای همجوار، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی نمودند، در حدود 200 سال می­گذرد. در این مدت قابل توجه، توالی گونه­ های جدید موجب جلب توجه به کیفیت مفید و تزیینی تعدادی از اکالیپتوس­ها به صورت کنجکاوی گردید. البته جریان تشکیل گونه­ های جدید متوقف نشده است. اکالیپتوس­ها به صورت گسترده در نواحی گرمسیری، نیمه­گرمسیری و معتدل دنیا کشت شده ­اند، به نحوی که تا سال 2000 میلادی مساحتی بالغ بر بیش از ده میلیون هکتار را پوشانده­اند. اکالیپتوس­ها به صورت عمده به عنوان منبع تولید چوب کاغذسازی، هیزمی، ذغال چوب، تیرهای تونلی، تخته خرده چوب و اسانس ­های روغنی مورد کشت قرار می­گیرند. درختان اکالیپتوس جزء گونه­ های جنگلی سریع­الرشد هستند که بومی اقیانوسیه، به ویژه استرالیا می­باشند. در حدود 200 سال است که در کشورهایی غیر از استرالیا که رویشگاه طبیعی آن است، کشت شده ­اند. میزان جنگل­کاری اکالیپتوس در جهان تا سال 1360 در حدود چهار میلیون هکتار گزارش شده­ است (عصاره و همکار، 1386).

اکالیپتوس بیش از یکصد سال پیش به ایران وارد گردید و در جنوب کشور که محیط مناسبی برای آن بود، کشت گردید. در حدود سال 1310 گونه­ های مختلفی از اکالیپتوس به ایران وارد شدند و در شمال کشور کشت گردیدند و به زودی درختانی را به وجود آوردند، ولی اکثر درختان در اثر سرما و برف در سالهای 1327 و 1328 از بین رفتند. در سال 1330 نیز چند گونه از بذرهای مقاوم به سرما، به وسیلة پروفسور گائوبا به ایران ارسال شدند و در خزانة چمارسرای رشت کشت شدند. در بهار 1335 نیز تعداد 18 گونة اکالیپتوس مقاوم به سرما از استرالیا و مراکش وارد شدند و در خزانة باغ اکولوژی نوشهر کشت شدند و سپس به قطعات آربراتوم باغ مذکور انتقال یافتند. در سال 1342 بیش از 30 گونة مختلف توسط آقای دکتر ثابتی در اختیار سازمان جنگلها و مراتع کشور قرار گرفتند تا نتیجة رشد و مقاومت آنها در شرایط مختلف کشور مورد مطالعه قرار گیرد. پس از آزمایش­های سازگاری که توسط مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام شد، بتدریج تعدادی از گونه­ های مناسب ترویج شدند (ثابتی، 1373).

عصاره و نجفی در سال 1372 تعداد 40 گونه اکالیپتوس با توجه به خصوصیات نزدیک به شرایط اکولوژیک مناطق گرمسیری ایران، از ایالت­های جنوب و جنوب غرب استرالیا وارد کشور نموده و آزمایش­های سازگاری آنها را در جنوب ایران انجام دادند که تعدادی از آنها برای جنگلکاری، احداث پارکها و فضای سبز و استحصال مواد معطر بسیار مناسب تشخیص داده شدند.  

1-6- خصوصیات گیاه­شناسی درختان اکالیپتوس

هر گونه اکالیپتوس با خصوصیاتی مانند شکل کلی و ابعاد، پوست تنه در مرحله بلوغ، نهال،    برگ­های تازه و بالغ و حد فاصل، شاخه­های جوان، گل آذین، شکل جوانه، پرچم­ها، میوه­ ها و دانه­ها قابل شناسائی است.

1-6-1- پوست

پوست اولیه اغلب صاف و پیوسته است، اما هنگامی که این لایه از فعالیت باز ماند، لایه­ای جدید پایین­تر از لایه قبلی شکل می­گیرد که برای یک­سال دیگر یا چندین سال ادامه می­یابد.

به طور کلی، پوست شاخه­های جوانی که به یک درخت بالغ تعلق دارند، صاف است، در حالی که در قسمت ­های پایین­تر تنه و تا چند متری سطح زمین، بشره کم و بیش پایدار و همراه با شیارهای عمیق دیده می­ شود.

1-6-1-1- پوست خزان­کننده

در E. camaldulensis پوست­ها به صورت ورقه­های نسبتأ پهن جدا می­شوند و در بعضی گونه­ ها پوست به شکل پوسته یا فلس­های بسیار کوچک جدا می­شوند.

1-6-1-2- پوست پایدار

چنانچه لایه مولد بافت چوب پنبه در عمق تجدید نشود و یا قسمتهای بیرونی بشره به هر دلیلی به صورت دوره­ای از درخت جدا نگردد، به آن پوست پایدار گفته می­ شود. هنگامی که پوست کهنه می­ شود، سطح آن اکسیده و تار می­ شود و کم و بیش شکننده گشته و صفات ویژه خود را از دست می­دهد.

1-6-2- برگ

برگ بسیاری از گونه­ های اکالیپتوس از مرحله دانهال تا درخت بالغ متغیر است و گاهی به صورت چشمگیر برگ­ها ابزار مهمی از نظر شناسایی هستند.

1-6-2-1- برگهای دانهال[24]

شامل نخستین برگهایی است که در نخستین سال رویش روی دانهالها ظاهر می­شوند. جفت برگهایی که از جوانه انتهایی سرچشمه می­گیرند به صورت متقابل و در دو طرف ساقه قرار دارند و جفت برگهای پی در پی به صورت متقابل چلیپایی آرایش می­یابند.

1-6-2-2- برگهای جوان[25]

این برگها بر روی دانهالهای موجود در نهالستان که چهار تا شش جفت برگ از نوک جوان و در حال رشد آن ظاهر شده، دیده می­شوند.

1-6-2-3- برگهای متوسط[26]

برگهای متوسط اغلب از برگهای جوان یا بالغ بزرگترند و جفتهای زیادی از آن ممکن است بعد از مرحله جوانی یا قبل از تولید کم و بیش پایدار شاخ و برگ در مرحله بلوغ، توسط جوانه انتهایی تولید شوند.

1-6-2-4- برگهای بالغ یا رسیده[27]

شامل برگهایی است که به طور معمول روی قسمت ­های سالم تاج درختان بالغ بوجود می­آیند. این برگها به طور معمول چرمی، اغلب ضخیم، شق، بسیار مومی و غنی از بافت اسکلرانشیم هستند. شکل برگها بسته به گونه متغیر است و تا حدودی باریک تا نیزه­ای باریک، نیزه­ای پهن، بیضی، مستطیلی یا حتی تخم­مرغی و کروی می­باشد. برگهای بالغ اغلب داسی شکل هستند و ابعاد آنها به صورت قابل توجهی متغیر است.

1-6-3- آرایش رگبرگها

برگ اغلب گونه­ ها دارای یک رگبرگ اصلی فراهم و قابل تفکیک است که دنباله رگبرگهای فرعی از آن منشعب شده و پس از آن منشعب شده و پس از طی نمودن پهنای برگ، با رگبرگ حاشیه داخلی برگ که کرانه لبه برگ را می­پیماید، متصل می­ شود. رگبرگ فرعی نسبت به رگبرگ اصلی زاویه منظمی را تشکیل می­ دهند (به ویژه در بخش میانی برگ). به طور کلی سه نوع آرایش رگبرگ شناسایی شده است (شکل1-1).رگبرگ شانه­ای، رگبرگ مورب و رگبرگ دراز.

با گسترش روزافزون شهر نشینی مشكلات مربوط به زندگی شهری نظیر مساله مالی، مشغله‌های كاری، استرس، فاصله عاطفی افراد خانواده، كاهش میزان استفاده از اوقات فراغت و تفریحات گروهی را منجر شده است. در صورتی كه حق استراحت و استفاده از مرخصی با حقوق و ایجاد تسهیلات اداری لازم، برای استفاده بیشتر مردم از تعطیلات و اوقات فراغت در واقع دستاوری است که بشر پس از سالها کار و تولید انبوه فرهنگ مادی در قرن اخیر به دست آورده است. بنابراین نیاز به فضاهایی برای استراحت، تمدد اعصاب، تفریح ضروری به نظر می‌رسد.

• علت انتخاب موضوع

با توجه به كم شدن تفریحات گروهی و خانوادگی و مشكلاتی چون مسافت های طولانی، هزینه های بالای سفر و كمبود برخی امكانات سبب شد كه توجه ویژه‌ای به این مقوله صورت گیرد.

زندگی كردن در فضاهای شلوغ و پر سرو صدای شهرها ونیاز افراد به مكانی آرام و زیبا برای استراحت و تمدد اعصاب از ضروریات جامعه امروز می‌باشد.سفر به مكانی كه فاصله چندانی با شهر نداشته باشد و مستلزم برنامه ریزی خاصی نباشد از ویژگی‌های مهم این پروژه محسوب می‌شود.

• اهمیت و ضرورت انجام پروژه

این پروژه با فراهم نمودن جایی كه صرفاً خود آن مكان هدف و مقصد باشد و به نوعی اوقات فراغت ساكنین شهرها، افرادی كه نمی‌دانند كجا بروند و افرادی که به دلیل معلولیت هایی که دارند امکان حضور در همه ی مکان ها برای آن ها فراهم نیست و تمایل به سفرهای كوتاه در محیطی به دور از هیاهوی شهرها دارند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است..

چه بسا بی توجهی به امر اوقات فراغت و تفریح در دراز مدت آثار سوء اجتماعی در ابعاد خانواده و جامعه خواهد داشت. در صورتی كه وجود فضا‌های تفریحی مناسب سبب پیوند قوی‌تر افراد خانواده و افزایش بازده افراد در محیط كار می‌شود. لذا پرداختن به موضوع تفریح و برنامه‌ریزی برای پر كردن اوقات استراحت شهروندان ضروری است.

• اهداف پژوهش و طراحی

هدف از انجام این پژوهشطراحی مكانی مناسب برای تفریح و استراحت به منظور پر كردن اوقات فراغت آخر هفته شهروندان عادی و همچنین شهروندانی که دارای معلولیت هستنداست. در این طراحی با قرار دادن تسهیلات برای جانبازان و معلولین جسمی و حرکتی باعث حضور هر چه بهتر و بیشتر این قشر از جامعه می شویم.در نظر گرفتن سایتی كه به لحاظ موقعیت دارای طبیعت زیبا و جذاب برای استفاده كننده‌گان باشد و همچنین طراحی مكانی همگون با طبیعت سایت كه پاسخگوی نیازها وكمبودهای افراد می‌باشد، از اهداف این پژوهش است.

• موقعیت استقراری پروژه

سایت مورد نظر این پروژه در استان سمنان واقع در شهمیرزاداست. این سایت به دلیل طبیعت مناسب، آب و هوای مطلوب و ییلاقی، نزدیكی به سمنان انتخاب شده است.

• برنامه‌ریزی كالبدی

مجموعه اقامتی- تفریحی مورد نظر این پروژه شامل:

فضاهای عمومی (سالن های چند منظوره، رستوران، كافی‌شاپ)

فضاهای اقامتی (اتاق‌ها و سوئیت‌های خانوادگی)

فضاهای تفریحی(استخر، اتاق ماساژ، محوطه آفتابگیری، قایقرانی، ماهیگیری، ورزشهای آبی، كمپینگ)

فضاهای اداری (اتاق‌های مدیریت، اتاق پرسنل، اتاق مربیان)

فضاهای خدماتی (پاركینگ، تاكسی سرویس 24 ساعته، بخش‌های تأسیساتی)

می‌باشد.

• روش تحقیق و طراحی

روش‌های تحقیق در این پژوهش شامل گرد‌آوری اطلاعات، روش‌های تجزیه وتحلیل(توصیفی) وروش های قیاسی می‌باشد. گردآوری اطلاعات خود شامل: مطالعات كتابخانه‌ای، سایت‌های اینترنتی، مجلات معماری و مطالعات پیشین انجام شده در این زمینه می‌باشد.

• ساختار و فصول پژوهش

این پژوهش مشتمل بر پنج فصل به شرح زیر می‌باشد:

فصل اول- مبانی نظری طرح

فصل دوم- ضوابط واستاندارد‌ها وبررسی نمونه ها

فصل سوم –بررسی سایت

– اقلیم

– عوامل تأثیر گذار سایت

– دسترسیها(پیاده وسواره)

فصل چهارم- برنامه‌ریزی كالبدی و معرفی فضاهای مجموعه اقامتی-تفریحی

– فضاهای عمومی

– فضاهای اقامتی

– فضاهای تفریحی

– فضاهای اداری

– فضاهای خدماتی

فصل پنجم- طرح‌های پیشنهادی برای مجموعه اقامتی-تفریحی

– تشریح طرح پیشنهادی

فصل اول: مبانی نظری طرح

• معلول برای آنان در زندگی روزمره مشکلاتی را بوجود می آورد

• معلولیت

معلولیت عارضه ای طبیعی و اجتماعی است که در جوامع مختلف به صورتهای گوناگون دیده می‌شود.
آمار نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از افراد هر جامعه را معلولین تشکیل می‌دهند. به طور مثال طبق آماری که از طرف سازمان بهداشت جهانی وابسته به سازمان ملل متحد درسال جدید منتشر شده است، ده درصد از مردم در جهان به نوعی معلول هستند، امروزه با پیشرفتهای زیادی که در علوم مختلف از جمله پزشکی، روانشناسی، جامعه شناسی، تربیت بدنی و غیره به وجود آمده است، سعی می‌شود هرچه بیشتر به این گونه افراد کمک شود تا بتوانند به طور مستقل و بدون کمک دیگران و نیز بدون آنکه خود را سربار جامعه احساس کنند و یا منزوی باشند، به زندگی عادی خود بپردازند. تدابیری که به اینمنظور ازطرف ارگانهای مختلف به عمل می‌آید بیشتردر زمینه فراهم آوردن امکاناتی از قبیل مسکن مناسب با وضع معلول، شغل مناسب، وسیله حمل ونقل (به طور مثال اتومبیلهای مخصوص برای معلولین قطع نخاعی)، وسایل آموزشی و کمک آموزشی مناسب، گذراندن اوقات فراغت و … است.

3-1- تقسیم بندی معلولین

• معلولین حسی

• معلولین جسمی یا حرکتی

• معلولین ذهنی

1-1- اوقات فراغت

فراغت یک جلوه زندگی است. فراغت، یکی از زمینه‌ها برای پدید آوردن انسانی است با ارزشهای روانی و عاطفی والاتر و فرهنگ سرشارتر، نه زمینه خستگی در کردن برای کار دوباره.

اوقات فراغت برای رفع خستگی و برای تجدید قوا برای کار نیست. برای رفع اندوه نیست. اوقات فراغت، اوقات دیدار دوستان و آشنایان هم نیست. اوقات فراغت عبارت از بخشی از بندگی است که آدمی به جلوه‌های اصیل و نجیب روح خودش پاسخ دهد.

اوقات فراغت برای بازگشت آدمی به خویشتن است. فراغت با بیکاری متفاوت است با تنبلی و لمیدن در کنج خانه متفاوت است. فراغت به معنای جدا کردن ذهن از درگیری‌های جاری زندگی است. سرانجام به معنای کامل برگشتن به خویشتن است.

نیازهای زندگی آدمی را ناگزیر می‌سازد که راه و رسم نظم یافته‌ای را در جریان تلاشهای روزانه خود بپذیرد. بخش بزرگ این راه و رسم‌ها، بی حضور و دخالت و بی‌خواسته انسانها، تنظیم و به آنان تحمیل می‌شود. فرار از این تحمیل و پیشی گرفتن راه و رسمی دیگر، عنصر اصلی فراغت است. فراغت به جلوه درآوردن خواسته‌های اصیل انسانی است. بریدن و دور شدن از همه درگیری‌ها و وابستگی‌های ذهنی و فکری است.

1-2-وقت آزاد

وقت آزاد، وقت فراغت و تمام فعالیت‌هایی را که در خارج از حوزه کار در برابر فرد قرار می‌گیرد. وقت فراغت، فرصت و زمانی است که پس از به انجام رساندن کار و شغل روزانه، به هدف تأمین نیازهای انسانی باقی می‌ماند و زمانی را در بر می‌گیرد که در آن نه فقط از تعهدات شغلی و اقتصادی بلکه از تکالیف اجتماعی و خانوادگی رهیده و می‌خواهند دقایقی را با طیب خاطر بگذرانند. زمان زندگی شامل زمان کار و وقت آزاد، زمان خارج از کار است.

1-3-تفریح

مقصود از تفریح، گرایش انسان هنگام فراغت به حالات و اعمالی است که به علل فیزیکی و روانی به آن نیازمند است. این مسئله از پایه‌های مهم اجتماعی است که ریشه در فرهنگ جامعه، ملاک‌ها و معیارهای اجتماعی و تکنولوژی گذشته و امروز دارد گزارش‌های مربوط به فرهنگ‌های مختلف حاکی است که اهمیت و میزان زمانی که وقت تفریح می‌گردد و همچنین در حد پیشرفت و تکامل سرگرمی‌ها بستگی کامل به رفاهیت مادی جامعه دارد. نکات جالب توجه درباره فعالیتهای تفریحی انسان این است که این فعالیتها از لحاظ اقتصادی دارای ارزش عملی نیستند با این همه این فعالیتها از هر حیث سودمند هستند. زیرا نیازمندی‌های جسمانی و روانی افراد را تأمین می‌کند. اگرچه تفریح یک کیفیت اجتماعی است که ممکن است به اندازه خود فرهنگ قدمت داشته باشد ولی با این همه تعداد کمی دانشمندان مسئله را مورد بررسی قرار داده‌اند. بخصوص در ادوار اخیر که مسیحیت و جهان غرب استیلا یافت تفریح به منزله جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و تفریح مورد توجه بیشتری قرار گرفت وبه عنوان یکی از جنبه‌های مهم خوی و رفتار آدمی بررسی شد. در چند سال اخیر به مناسبت توسعه و تکنولوژی، دانشمندان کوشیدند نقش تفریح را در زندگی آدمی با کوشش بیشتر تشریح کنند.

1-4-جهانگردی و جهانگرد

بیشتر لغتنامه‌ها واژه ساده مسافرت (Travel) را بدین گونه تعریف کرده‌اند: «عمل جابجایی».

در محتوای صنعت جهانگردی، این واژه تعریف دیگری دارد. «عمل جابجایی به خارج از جامعه برای تجارت (داد و ستد) یا تفریح و نه برای انجام کار روز مره و تحصیل».

بر طبق تعریف سازمان جهانی و جهانگردی انواع مختلف جهانگردی و گردشگری به صورت زیر می‌باشد:

1. جهانگردییا گردشگری (Tourism): کارهایی است که فرد در مسافرت در مکانی خارج از محیط عادی انجام می‌دهد. این مسافرت بیش از یک سال طول نمی‌کشد و هدف تفریح، تجارت یا فعالیتهای دیگر است.

1. جهانگرد یا گردشگر (Tourist): مقصود کسی است که دست کم یک شب در یک اقامتگاه عمومییا خصوصی، در محل مورد بازدید به سر می‌برد.

1. گردشگر یک روزه (Same Day Visited): مقصود کسی است که یک روز به مکان دیگری می‌رود ولی شب را آنجا نمی‌گذراند.

1. دیدار کننده (Visitor): کسی است که به مکانی غیر از محیط معمولی خود مسافرت می‌کند و کمتر از دوازده ماه متوالی در آنجا به سر می‌برد و هدف اصلی از این مسافرت این نیست که در مکان مورد بازدید، در ازای دریافت پول کار کند.

1. مسافر: کسی است که بین دو یا چند نقطه مسافرت کند.

گردشگران در هر کشور به سه دسته تقسیم می‌شوند:

• گردشگران اهل یا مقیم آن کشور در خود کشور سفر می‌کنند.

• گردشگران اهل آن کشور که به خارج سفر می‌کنند.

• گردشگران خارجی که به آن کشور سفر می‌کنند.

گردشگری را نیز می‌توان از سه دیدگاه مختلف تقسیم‌بندی نمود:

• تقسیم‌بندی بر اساس بین‌المللی بودن

• تقسیم‌بندی بر اساس طول مدت اقامت

• تقسیم‌بندی بر اساس فردییا دسته جمعی بودن

1-5- تاریخچه مسافرت و جهانگردی

مردم در دورانهای مختلف و مکانهای متفاوت با اهداف متفاوتی به سفر می‌پرداختند که در اینجا به ذکر چند نمونه می‌پردازیم:

1. عهد باستان: مردم متعلق به تمدنهای ماقبل تاریخ با انگیزه‌های زیر به سفر می‌پرداختند. برای کسب غذا، دوری از خطر، رفتن به مکانهایی با آب و هوای مساعدتر و بعدها برای تجارت و تبادل کالا.

1. قرون وسطی: در سده پنجم تا چهاردهم میلادی، مسافرت و تجارت رونق خود را از دست داد. مسافرت سخت و خطرناک بود. در این دوره کلیساهای مسیحی، نخستین انگیزه جهت مسافرت بود. در سده چهاردهم مسافرت به قصد زیارت رونق گرفت.

1. رنسانس: از سده چهاردهم تا هفدهم، بیشتر مسافرتها با هدف کسب دانش و تجربه اندوزی، انجام می‌شد.

1. انقلاب صنعتی: انقلاب صنعتی که از سال 1750 تا 1850، ادامه یافت پایه و اساس گردشهای دسته جمعی شد. در این دوره کارگران ساده رهسپار شهرها و کارخانه‌های تولیدی شدند. در این دوره تغییر مشاغل باعث گسترش طبقه میانی اجتماع گردید و این طبقه توان بیشتری برای تفریح و مسافرت یافت. مردم تمام روزهای هفته کار کرده و مسافرتها با هدف تفریح در روز آخر هفته انجام می‌شد.

1. جهانگردی در زمان کنونی: پیشرفت تکنولوژی و امکانات و تواناییها و دلایل متعدد دیگر باعث شد که بر میزان مسافرت، گردش و جهانگردی افزوده شود. امروزه بر اثر افزایش اوقات فراغت، درآمد افراد، ارتباطات و … مسافرتها رشد بالایی کرده است.

1-6- ضرورت گردشگری

نظریات موجود در مورد ضرورت گردشگری را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد:

• دلایل اقتصادی

• دلایل فرهنگی

• دلایل اجتماعی

• دلایل زیست محیطی

دلایل فوق سبب شده است تا تمام کشورها در بهره‌برداری از جاذبه‌های محیطی، فرهنگی و تاریخی و … جهت گسترش گردشگری سعی نمایند. ایران اسلامی نیز می‌تواند با غنای فرهنگی و تاریخی‌اش در این زمینه تلاش کند. امروزه گردشگری با اهداف مختلف و گوناگون صورت می‌گیرد. گروهی از گردشگران در تعقیب اهداف سیاحتی، تفریحی، آشنایی با فرهنگها و آداب محل و بازدید از آثار فرهنگی و تاریخی به کشورهای مختلف سفر کرده و دسته دیگری تجارت و بازرگانی و ارائه خدمات فنی و اقتصادی را سرلوحه اهداف خود قرار می‌دهند. اما هر آنچه امروزه تحت عنوان گردشگری شناخته می‌شود بیشتر مربوط به دسته اول می‌باشد.

1-7- اهداف گردشگری

1. شناخت فرهنگ اقوام دیگر: ممکن است که یک جهانگرد یا گردشگر در پی شناخت آداب و رسوم و صفتهاییک گروه یا یک جامعه در یک منطقه باشد. لازم است در این بخش زمینه‌ای فراهم شود که اهداف و نیازهای این دسته از جهانگردان تأمین گردد.

1. دیدن آثار تاریخی: سفر با هدف دیدن بناهای قدیمی آثار تاریخی، موزه‌ها و آشنایی با تاریخ یک کشور دیگر.

1. زیارت اماکن مقدس: در هر سال سفرهای زیارتی در جهان با نیت زیارت اماکن مقدس در ادیان مختلف صورت می‌گیرد.

1. سرگرمی و ورزش: این مورد دیگر، هدف گروه های است که به جهانگردی از زاویه سرگرمی، ورزش و فعالیتهایی نظیر کوهنوردی، ماهیگیری، بازدید از مسابقات مهم ورزشی و …. علاقه دارد.

1. هدفهای تخصصی و تجاری: تمایل به سفر برای شرکت در کنگره‌های علمی، المپیادهای تخصصی، نمایشگاه های بازرگانی و یافتن بازارهای جدید.

1-8-توریسم در ایران

سرزمین ما ایران، با داشتن فرهنگی کهن و پایدار و متشکل از اقوام، طوایف و عشایر بسیار و تنوع اقلیمی فراوان و برخورداری از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی و طبیعی برای این صنعت آماده است.

کشور ایران به دلیل برخورداری از جایگاه ویژه خود در جغرافیای سیاسی، اقتصادی جهان و منطقه و همچنین موقعیت مکانی مناسب در فضای ارتباطی میان شرق و غرب و یا اتکا به تاریخ کهن و فرهنگ غنی خود جایگاه برجسته‌ای در روابط فرهنگی، اقتصادی و تجارتی بین‌المللی یافته است و از این رو در دهه منتهی به وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357 و حاکمیت اسلامی بر مبانی ارزشی و اقتصادی ملت مسلمان ایران، دگرگونی حاصله در تلقی جهانگردی از اوضاع اجتماعی و فرهنگی کشور منجر به کاهش چشمگیری در آمار ورود جهانگردان خارجی به کشور از سال 1358 گردید. در سال 1370 پس از یک دوره رکورد نسبی 12 ساله آمار ورود جهانگردان به کشور سیر صعودییافته و با جهش چشمگیر نسبت به سالهای گذشته روبرو شد و به دنبال آن نیز درآمد ارزی حاصل از آن افزایش یافت.

در دوران معاصر ایران به دلیل برخورداری از تمدنی بزرگ و پیشینه تاریخی چند هزار ساله در ردیف ده کشور دنیا از لحاظ جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی قرار دارد اما متأسفانه در مقایسه با منطقه جنوب آسیا و جهان، سهم قابل توجهی در جذب جهانگرد ندارد. به طوری که ایران از نظر درآمد ارزی در مقایسه با 200 کشور جهان مقام 89 را داراست. بر اساس اطلاعات «سازمان جهانی جهانگردی» (W.T.O)، در سالهای آینده وضعیت آینده گردشگری در ایران بسیار درخشان خواهد بود. ایران جزء 20 کشور مستعد گردشگری قرار خواهد گرفت. به طوری که در زمینه جذب گردشگری، 5 میلیون نفر به ایران سفر خواهند کرد. برای نیل به اهداف خود می‌توانیم انواع تأسیسات جهانگردی را در ایران فراهم کنیم. تأسیسات جهانگردی ارزان، متوسط و گران.

جاذبه‌ها، سرمایه اصلی یک کشور یا یک منطقه برای موفقیت در صنعت جهانگردی به شمار می‌رود. کشور ایران از نظر برخورداری از جاذبه‌های طبیعی در رتبه ششم و از نظر دارا بودن جاذبه‌های تاریخی در رتبه دهم جهان قرار دارد. تبلیغات بین‌المللی برای این بخش از محصول مانند دیگر محصولات جهانگردی بر عهده دولت و سازمان های ملی و جهانگردی کشورهاست.