هدف از نگارش این تحقیق، پرداختن به روابط دو کشور ایران و ترکیه طی سال­های 2008 الی 2012 می‌باشد. طی این دوره زمانی، علیرغم حاکمیت دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه در ترکیه، روابط میان ایران و ترکیه دارای نوساناتی بوده و حتی با تنش­هایی نیز همراه بوده است .

در این تحقیق، سعی شده است علت تنش‌های موجود در روابط دو دولت اسلامگرای ایران و ترکیه با بهره گرفتن از رهیافتی نوین، بررسی گردد. اینکه چرا اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه که از میراث داران حزب رفاه به رهبری نجم‌الدین اربکان بوده‌اند، علیرغم تثبیت جایگاه و قدرت خود در حاکمیت کشور ترکیه، نتوانسته‌اند در چارچوب یک رابطه دوستانه و همگرایانه با دولت اسلامی ایران حرکت کرده و روابط دوستانه خود با ایران را حفظ کنند.

دو کشور ایران و ترکیه، علیرغم همسایگی با­هم و داشتن علقه­ها و میراث مشترک فرهنگی، اجتماعی و دینی در طی تاریخ خود، به تقابل با هم مشغول بوده ­اند که جنگ­های بزرگ و خسارت باری را در روابط دو جانبه خود داشته اند.

اما از سال 2001 و بعد از آنکه اولین پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی ترکیه حاصل گردید و بعد از پنج سال، مجدداً نخست­وزیری اسلامگرا به حکومت رسید، مردم و دولت ایران ضمن خوشحالی از این پیروزی اسلامگرایان ترکیه، از آنها حمایت نیز نمودند.

اما به مرور زمان و بعداز سال 2008 و به ویژه از سال 2010 به بعد، دوره ماه عسل روابط ایران و ترکیه به پایان رسیده و تنش میان دو کشور به اوج خود رسیده است. به نظر می ­آید هویت و ماهیت سیاست­های دولت اردوغان طی چند سال اخیر دچار چرخشی 180 درجه­ای گردیده و به مرور زمان در حال نشان دادن ماهیت اصلی و درونی خود، یعنی هویت غربگرای ترکیه می­باشد، هویت واقعی ترکیه که موجب تنش با ایران شده است.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

با روی کارآمدن اولین دولت اسلامگرایان(حزب رفاه به رهبری نجم الدین اربکان[1]) در ترکیه در اواخر دهه 1990 ، شاهد گسترش همکاری­های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میان ایران و ترکیه بودیم که اوج این همکاری­ها را می توان در دولت اربکان مشاهده کرد، زمانی که موافقتنامه­های اقتصادی بزرگ و مهمی میان دو کشور امضا شده و دو کشور به نوعی روابط دوستانه دست یافته بودند.

علیرغم یک وقفه پنج ساله که با کودتای نرم ارتش بر علیه دولت اربکان در سال 1997 آغاز شده و به سقوط دولت اسلامگرا و زندانی شدن بسیاری از رهبران حزب رفاه و از جمله رجب طیب اردوغان[2] شهردار وقت استانبول، منجر شده و در نهایت انحلال حزب رفاه توسط دادگاه قانون اساسی در سال 1998، در انتخابات سال 2002 ترکیه که اسلامگریان مجدداً توانستند قدرت را به دست بگیرند، روابط ایران و ترکیه گسترش یافته و به بالاترین سطح خود در طی پنجاه سال اخیر رسید.

با این حال با عبور از دوره­ای از همکاری­های اقتصادی و سیاسی میان دو کشور، طی سال­های اخیر با وجود آنکه اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه با اقتدار کامل در انتخابات سال­های 2007 و سپس 2011 به پیروزی رسیده و حتی پست ریاست جمهوری را نیز در اختیار خود گرفته­اند، تنش در روابط ایران و ترکیه به خصوص در مسایل سیاسی و منطقه‌ای، رو به افزایش بوده است، تنشی که منجر به عدم همگرایی دو کشور و بلکه تقابل و نبرد تاکتیکی آنها در سطح منطقه شده است .

چرا روابط دو دولت اسلامگرای ایران و ترکیه، به واگرایی و تقابل رسیده است؟

علت اصلی تقابل منافع دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه با ایران در چیست؟

آیا دین اسلام، احکام و دستورات اسلامی در صدر برنامه‌های حزب عدالت و توسعه و دولت منبعث آن قراردارد؟

2-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

بررسی عوامل تأثیرگذار بر سیاست خارجی ترکیه و به خصوص هویت غرب مرکز­گرای حاکم بر این کشور که طی سال­های اخیر موجب چرخش­های دوره­ای سیاست خارجی ترکیه در ارتباط با ایران گردیده و موجب بروز دوره­ های پر­­تنش و پرنوسان در روابط دو کشور ایران و ترکیه شده است.

با توجه به اتکای منفعلانه دستگاه سیاست خارجی ایران در برهه­ای از سال­های مورد پژوهش(2012 – 2008) به ترکیه و اعتماد بیش از حد به دولت منبعث از حزب اسلامگرای عدالت و توسعه که سرانجام به واگرایی دو کشور در مسایل مختلف انجامید، نیاز به بررسی علل و ریشه ­های این تغییر رویکرد دولت اسلامگرای ترکیه احساس می­ شود، تا مشخص گردد که علت یا علل اصلی این تغییر رویکرد چیست و در آینده مجدداً در دام چنین سیاست­های ظاهری ترکیه یا دیگر کشورها گرفتار نشویم.

شفاف­سازی هویت حاکم بر دولت­های ترکیه(اسلامگرا یا سکولار) و استفاده از آن برای جلوگیری از بروز خطا و پیش داوری‌های نسنجیده در روابط خارجی ایران از دیگر ضرورت‌های این تحقیق می­باشند.

3-1- مرور ادبیات و پیشینه تحقیق

در زمینه موضوع اصلی این تحقیق یعنی هویت غرب مرکزگرای ترکیه، منابع علمی و تئوریک کافی وجود ندارد. پیرامون ترکیه و هویت آن، تحقیقات و کتاب­های انگشت شماری منتشر شده است که می‌توان گفت هیچکدام به موضوع اصلی این پژوهش نپرداخته­اند. در زمینه ماهیت سیاست خارجی ترکیه و به خصوص دولت اسلامگرای حزب عدالت و توسعه، کتاب یا مقالات کافی در دسترس نیست و یا حداقل در ایران به رشته تحریر درنیامده و یا ترجمه نشده ­اند. کتاب­های زیر در مورد موضوع تحقیق، مورد مطالعه قرار گرفته­اند:

1 – کاظم 1383، به بررسی فرایند جهانی شدن به خصوص در حوزه کشورهای اسلامی و اندیشه­ های اسلامی پرداخته و در مباحثی از این کتاب به اروپا و هویت غربی مسلط بر این اتحادیه نیز توجه شده است. هویت، ماهیت اتحادیه اروپا مورد کنکاش بوده و تغییر هویت اسلامگرایان یا تضعیف این هویت در کشورهای مختلف اسلامی و از جمله ترکیه مورد بررسی قرار گرفته است.

2 – جمهوری ترکیه 1386، این کتاب به بررسی ترکیه در زمینه­ها و ابعاد مختلف جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و بین ­المللی پرداخته است. این کتاب حاوی اطلاعات و داده ­های بسیار مفید پیرامون تاریخ و سیاست­های حکومتی ترکیه می باشد.

در مورد سیاست خارجی ترکیه و به خصوص رابطه با ایران نیز مطالب خوبی ارائه شده و بر سیاست­های حزب عدالت و توسعه به خصوص در زمینه سیاست خارجی آن نیز تأکید شده است. در این کتاب پیرامون فرایند الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا و علل این گرایش مردم و مسئولین ترکیه به داشتنِ رابطه با اتحادیه اروپا، مطالب کمی ارائه شده است. برخی مشکلات و تنش‌های میان ایران و ترکیه نیز در این اثر مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

3 – هاووز[3] 1389، معتقد است که حزب عدالت و توسعه بعد از قدرت یابی در سال 2002، به تدریج از مواضع اسلامی قاطع خود فاصله گرفته است. هاکان هاووز می­گوید که حزب عدالت و توسعه، حزبی است که ظاهری اسلامی دارد و رهبران این حزب و به خصوص اردوغان، از اسلام استفاده ابزاری کرده ­اند و اسلام برای آنها، وسیله کسب موفقیت و بدست آوردن آرای مردم بوده است.

هاووز به صراحت اعلام می­ کند که حزب عدالت و توسعه در شرایطی به قدرت رسید که هنوز هویت و تشکیلات آن مشخص و نهادینه نشده بود. اردوغان و عبدالله گل[4] که قبل از کودتای 1997، ضد غرب و اتحادیه اروپا بودند، بعد از رسیدن به قدرت، رویکرد اروپایی سازی ترکیه را در پبش گرفته­اند و به طور کامل تسلیم هنجارهای هویت غربی اروپا شده ­اند.

 4 – کینزر[5] 1389، به نقش و اهمیت دو کشور ایران و ترکیه در سیاست خارجی امریکا می­­پردازد. آقای کینزر معتقد است که ایران و ترکیه دارای اشتراکات و سابقه تاریخی مشابهی هستند، این دو کشور، تنها کشورهای دموکراسی خواه و آزادِ خاورمیانه هستند که در زمینه انقلاب مشروطه­خواهی و درخواست پارلمان و…، اشتراکات فراوانی دارند.

نویسنده معتقد است که با تغییر معادلات خاورمیانه و اوج گیری دموکراسی­خواهی در این منطقه، ایران و ترکیه در سیاست خارجی امریکا به جایگاه اول، دست یافته و جای دو کشور اسرائیل و عربستان را خواهند گرفت. روابط ایران و ترکیه و همچنین سرنوشت این دو کشور، به هم پیوسته و مرتبط بوده و از همدیگر متأثر هستند.

5 – مشیرزاده 1390، به بررسی نظریات مختلف در حوزه علوم سیاسی و علوم اجتماعی پرداخته و نظریاتی مانند واقع گرایی، لیبرالیسم، فمنیسم، … و به خصوص نظریه سازه‌انگاری پرداخته و در یک بخش جداگانه به توضیح سازه‌انگاری پرداخته‌اند. ایشان در توضیح سازه‌انگاری به مباحث مهمی مانند هویت، منافع، نقش ساختار، نقش کارگزار و تعامل در روابط بین‌الملل اشاره نموده‌اند. هویت و به خصوص تعامل و پیشینه کارگزاران یک دولت در سیاست بین المللی یک دولت، مؤثر بوده واساساً مباحثی مانند هویت، تعامل و منافع را در شکلگیری سیاست خارجی و روابط بین الملل مهم هستند.

6 – اسپوزیتو[6]، کامروا و واتربوری[7] 1391، به بررسی جوامع خاورمیانه و به خصوص دموکراسی و رهیافت­های احزاب و گروه های اسلامی در منطقه می­پردازند. هویت اسلامی و یا هویت غربی گروه­های اسلامی در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته و به سکولاریسم اسلامگرا نیز اشاره شده است. در مورد ترکیه نیز به هویت نهادینه شده ترکیه که همان دوگانگی است، اشاراتی شده است. در این اثر بر اسلام سیاسی تأکید شده و اینکه بسیاری از احزاب اسلامی خاورمیانه از جمله احزاب ترکیه، فاقد رهیافت و رویکرد اسلام سیاسی بوده و تنها دارای ظواهر اسلامی هستند که در زمان عمل به احکام بنیادین اسلامی، دچار دوگانگی می شوند.

7 – اعتضادالسلطنه 1391، به بررسی اصول لائیک در ترکیه و چگونگی ارتباط و تعامل لائیسیته و اسلام در این کشور می پردازد. به قدرت رسیدن حزب اسلامگرای عدالت و توسعه و چگونگی تأثیر پذیری سیاست­های این حزب از اصل لائیسیته در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

نقش اتحادیه اروپا و ایالات متحده امریکا در سازماندهی هویت ترکیه و تضعیف ایدئولوژی اسلامی در این کشور، مورد بحث قرار گرفته و این احتمال که دولت ظاهراً اسلامگرای حزب عدالت و توسعه، ترفندی برای کنترل و تسلط بر اسلامگرایان و احزاب اسلامی خاورمیانه با بهره گرفتن از الگو قراردادن ترکیه باشد نیز در این کتاب بررسی شده است.

[1] . Necmettin Erbakan

[2] . Recep Tayyip Erdoğan

[3] . M Hakan Yavuz

2 . Abdullah Gul

1. Stephen Kinzer

[6] . John.L Esposito

[7] . John Waterbury