گردو درختی از خانواده Juglandaceae وجنس Juglans است (بختیاری، 1382). این جنس دارای 21 گونه می باشد كه همگی خزان كننده و دارای میوه خوراكی بوده و برخی از این گونه ها از نظر چوب نیز با ارزش می باشند. گردو درختی است زیبا و سایه افكن كه به عنوان درخت زینتی به كار می رود. این درخت در مناطق معتدل دنیا رشد و پرورش می یابد. گردو از محصولات مهم خشكباری دنیا به شمار می آید و در بعضی كشورهای صنعتی به عنوان یک درخت روغنی بسیار مهم محسوب می شود. گردوهای موجود به دلیل تكثیر با بذر دارای تنوع ژنتیكی بسیار غنی بوده و صفات با ارزشی در ژنوتیپ ها وجود دارد كه پس از شناسایی می تواند مورد استفاده قرار گیرد. (وحدتی، 1382).

1-2- اهمیت اقتصادی گردو در ایران و جهان

گردو یکی از درختان بسیار مهم و ارزنده گروه پهن برگان است که در بسیاری از نقاط جهان در نیمکره شمالی از اروپای جنوبی، مرکزی و شرقی تا قفقاز وشمال و مرکز ایران تا دامنه های هیمالایا و کشور چین وژاپن و همچنین گونه هایی از آن در قاره آمریکای شمال و آمریکای جنوبی به طور طبیعی می روید و کاشته می شود که اکثر حائز اهمیت هستند. (طباطبایی و همکاران، 1377) تنها جنگل طبیعی باقی مانده از این محصول در دنیا هم اکنون در قرقیزستان و در شرایط بسیار خوب موجود است. در ایران کاشت گردو از دره گز و مغان در شمال کشور تا اقلید فارس در جنوب و از ارتفاعات جنوب غربی ارومیه تا کوه تفتان در جنوب شرقی بین طولهای جغرافیایی 45 تا 65 درجه بخوبی می­رویند ولی بهترین بازدهی مربوط به باغهایی است که در ارتفاعات دامنه های البرز، خراسان، آذربایجان و دامنه های زاگرس (به ویژه تفرش، گلپایگان و تویسرکان) قرار دارند.

همچنین اطراف کوه­های لاله زار و جبال بارز منطقه ای است که از مراکز عمده گردو کاری کشور به حساب می آید . اكثر قریب به اتفاق این‌ درختان حاصل كشت بذر بوده و به همین دلیل دارای تفرق و تنوع صفات زیادی هستند (بختیاری و همکاران، 1382).

1-3- منشاء و انتشار گردو

كشور ایران سرزمینی است حاصلخیز با اكوسیستمی متنوع و وسیع كه قسمتی از رویشگاه‌های وسیع گردو را در دنیا شامل می‌شود كه این تنوع اقلیم و اكوسیستم را در سایر نقاط جهان كمتر می‌توان یافت. منشأ طبیعی گردوی ایرانی، مناطق كوهستانی آسیای مركزی است. گرچه بسیاری از دانشمندان فلات ایران را منشأ اصلی J.regia دانسته ولی تحقیقات مولكولی و ایزوآنزیمی ثابت نموده كه مركز تنوع گونه مذكور، دامنه‌های شمالی رشته كوه تین شان (Tien shan) واقع در استان زین جیانگ در شمال غربی چین می‌باشد (بختیاری و همکاران، 1382).

تاریخچه پرورش گردو به زمان­های بسیار دور و نامعلوم برمی­گردد. برا ساس گزارش او روک (O, Rourke) و بعد از عصر یخبندان از آسیای صغیر به مناطق مختلف دنیا انتشار یافته است. ولی اسبلت بر اساس تصاویر فسیلی عقیده دارد که گردو قبل از پیدایش انسان وجود داشته است. گفته می­ شود که گردو در باغ شاه سلیمان پرورش داده می شد. در ایران قدیم گردو در معامله های پایاپای بکار برده می شد که از این طریق به کشورهای مصر، بیزانس، ایتالیا و حتی کشورهای اروپایی ودنیای جدید انتشار یافته است.

از آنجا كه گردو در گذشته‌های بسیار دور از فلات ایران به یونان و روم و بعداً به انگلستان برده شد و در سال 1769 میلادی توسط انگلیسی‌ها به امریكا رفته، برخی از باغداران به اشتباه این گونه را گردوی انگلیسی (English Walnut) می‌نامند. برخی از ارقام گردو مربوط به J. regia از مناطق كوهستانی واقع در كارپاتین لهستان منشأ گرفته‌اند كه به (گردوی كارپاتی) معروفند. عده‌ای از محققین عقیده دارند كه این واریته­ها می‌توانند دمای منفی 35 درجه سانتیگراد را تحمل كرده و زنده بمانند و به عنوان نژادهای مقاوم گردو نسبت به سرما شناخته شده‌اند (بختیاری و همکاران، 1382).

پایه های وحشی گردوی ایرانی (Juglans regia L. ) در منطقه کوههای کارپاتیان در شرق اروپا، سرتاسر ترکیه، عراق، ایران، روسیه جنوبی و افغانستان تا شمال­غربی هیمالیا یافت شده است. بنابراین می­توان گفت منشاء گردو، ایران و مناطق اطراف آن می باشد که سپاه اسکندر در بازگشت خود، آن را به اروپا برده است.

در حدود هیجده گونه از جنس گردو، بومی مناطق شمال و جنوب آمریکا، مرکز چین، منچوری و ژاپن می باشد. رومی ها به علت علاقه زیاد به گردو، آن را پادشاه تمامی خدایان، بلوط ژوپیتر یا به لاتین، جویز- گلانسJovis – glans می­نامیدند که همین ژوگلانس امروزی است و بعداً گردو نام گرفت، حتی اکنون بیشتر باغهای قدیمی امریکایی گردو را به همان نام ایرانی یعنی گردوی پارسی می­شناسند. گردو از ایتالیا به اسپانیا، فرانسه، پرتقال، آلمان و جنوب روسیه و از آنجا به چین و تبت برده شده است.

ریشهء کلمه گردو از گال نات (Gaul nut) گرفته شده است. در زمان های گذشته نام کشور فرانسه گال بود و گردو نیز گال نات نامیده می شد که بعد این کلمه در انگلیسی به والنات (گردو) تغییر کرد. طبق نظر دیگری، نام گردو از کلمه قدیمی گردوی والش گرفته شده است. در ضمن گردو به نامهای دیگری نیز مثل گردوی ایرانی، گردوی انگلیسی یا گردوی کارپاتی نامیده می شود اما به نظر می­رسد که مناسب­ترین اسم گردوی ایرانی است، زیرا منشاء آن ایران می باشد (راموز و همکاران، 1984).

گردوی انگلیسی یک نام گمراه کننده است زیرا گردو هیچ رابطه ای با انگلستان ندارد. احتمال می رود که این نام به علت انتقال این میوه از کشورهای مدیترانه ای توسط کشتی های انگلیسی به گردو داده شده است بعلاوه تشخیص گردو از گردوی سیاه امریکایی آسان است. وجه تسمیه گردو به نام گردوی انگلیسی به این علت است که زمانی برای اولین بارانگلیسی ها که در ایران برای جستجو و خرید چوب گردو فعالیت داشته اند آن را با خود به انگلستان برده و نام گردوی انگلیسی را روی آن گذاشته اند.

حساس بودن گردو نسبت به سرما مانع گسترش آن از آمریکای شمالی و فرانسه به مناطق شمالی­تر می­شد ولی با وارد کردن رقم گردوی مقاوم به سرما که از کوه­های کارپات لهستان آورده شده بود این مشکل حل شد و گردوی کارپات موجودیت یافت. طبق گزارش اوروک (1969) احتمال دارد گردوی کارپات از نژاد مقاوم به سرمای گردوی ایرانی باشد که محصول بیشتری داشته و در زمستان سرمای 35- درجه سانتیگراد را تحمل می کند. بعلاوه این رقم شامل تمامی گردوهای مقاوم به سرمایی است که در روسیه، چکسلواکی و آلمان پرورش داده می­ شود. (جلیلی مرندی و همکاران، 1380)

گونه­ های مختلف گردو که در رویشگا ههای وسیعی در دنیا و ایران به طور طبیعی روئیده و کاشته می­شوند، جزء درختان چند منظوره و از نظر اقتصادی بسیار پراهمیت محسوب می­شوند (طباطبایی و همکاران، 1377). تئو فراستوس(370 قبل از میلاد مسیح ) در نوشته­های خود به گردو اشاره نموده است. پلینی(23 سال بعد از میلاد مسیح) از 9 رقم گردو نام برده وعقیده داشته است: چنانچه ارقام گردو را از راه بذر ازدیاد کنند از یکدیگر متفاوت خواهند بود (یعنی به امکان دورگ شدن و ناخالص شدن گردو آگاهی داشته است). قدیمی ترین درخت گردوی ایرانی در ایالت پنسیلوانیای امریکا در مزرعه شخصی به نام جکوب بادر قرار دارد که عمر آن را بالغ بر 230 سال تخمین زده اند و محیط تنه آن در ارتفاع 30/1 متری، 3/5 متر اندازه گیری شده است. سایه انداز این درخت متجاوز از 30 مترمربع می باشد و تصور می­رود که به وسیله مهاجرین آلمانی کاشته شده باشد. در زمان شارل مانی کشت گردو به دستور او در تمام اروپا متداول گشت.

در ایران کهنسال­ترین درخت گردو احتمالاً در اورگان شهرکرد وجود دارد. طبق کتیبه ای که در مجاورت این درخت از زیر زمین به­دست آمده تاریخ کاشت گردوهای ذکر شده مربوط به زمان یزدگرد و در حدود 1200 سال پیش می­باشد. گذشته از این درختان کهنسال گردو را درتیجان خوانسار، کیجان اصفهان، رودبار الموت قزوین و در کش طالقان نیز میتوان یافت که سن آنها از 300 تا 700 سال متغیر می­باشد(طباطبایی و همکاران، 1377).

1-4- مناطق رشد و میزان تولید

گردو تقریباً بطور وسیع در کشورهای مناطق معتدله ای که تابستان­های خیلی خنک نداشته باشند پرورش داده می شود. کشورهای عمده صادر کننده گردو به­ترتیب اهمیت شامل امریکا، چین، فرانسه، ایتالیا وترکیه می­باشد. میزان تولید گردو در سال­های مختلف متغیر است. میزان تولید گردو در کشورهای اروپایی بیشتر از سایر کشورهاست. اگر استانداردهای بین المللی تولید وبازاریابی تامین شود، گردو از پتانسیل عظیم صادراتی برخوردار می باشد. باید ارقام پوست نازک گردو که بوسیله روش غیر­جنسی ازدیاد

می شوند به­جای پایه های بذری که دیر­رس و فاقد میوه­ های یکنواخت هست جایگزین شوند.

گردو در عرض جغرافیایی 39-29 درجه شمالی و طول جغرافیایی 64-45 درجه شرقی، از زمین­های كم ارتفاع 2500 متر، به صورت اهلی یا وحشی در شمال، غرب و مركز كشور ایران یافت می­ شود. باغ­های گردوی كشور به میزان وسیعی در دامنه های رشته كوه­های البرز، زاگرس، لاله زار و جبال بارز یافت می شوند. دو گونه J. nigra، J. hindsii بیشتر به عنوان پایه برای گردوی ایرانی (J. regia) استفاده می شوند. (وحدتی، 1382).

طبق آمار فائو، سازمان کشاورزی و خواروبار ملل متحد (2007) مهمترین كشورهای تولید كننده گردو در جهان عبارتند از: چین با تولید سالیانه 503000 بالاترین میزان سطح زیر كشت، آمریكا با تولید 290300 تن در مقام دوم و تركیه با تولید 172572 تن در مقام سوم، ایران با میزان تولید 170000 تن مقام چهارم جهان را داراست. Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO) ).

  جدول 1-1- میزان تولید گردو در کشورهای مختلف در سال 2007 طبق گزارش FAO

در جهان 630 هزار هکتار باغ گردو موجود است. ایران باداشتن 169609 هکتار درختان بارور و نهال گردو پس از چین و آمریکا سومین تولید کننده گردوی جهان است.

استان همدان با 17175 هکتار باغ گردو (بارده 12234 هـ نهال و باغ کمتر از ده سال 4941 هـ) از نظر عملکرد مقام اول کشور را دارد. گردو کاری در اکثر استان­های کشور وجود دارد. بزرگترین شهرستان تولید کننده گردو در ایران شهرستان اقلید است. یکی از بزرگترین باغ‌های گردوی جهان (با تایید فائو) با مساحت حدود ۷۵۰ هکتار در شهمیرزاد و روستای خطیرکوه از توابع شهرستان مهدیشهر در استان سمنان واقع است.

سطح زیر کشت، میزان تولید و عملکرد گردو در کشور به تفکیک محصول در سال 1387 در جدول زیر آمده است: