باتوجه به نگرانی های عمومی در خصوص عوارض نگهدارنده های شیمیایی ، تمایل به مصرف محصولاتی که فاقد نگهدارنده هستند و یا درآنها از نگهدارنده طبیعی استفاده شده است ، روبه فزونی است . باریجه با نام علمی Ferula gumasa Boiss گیاهی است از خانواده چتریان می باشد . اسانس صمغ باریجه حاوی ترکیباتی از جمله هیدروکربنها ترپنی (آلفا و بتاپینن) وهیدروکربنها با اسکلت غیر ترپنی (استرهای تیول ، پیرازین) و غیره است . هدف بررسی خاصیت آنتی باکتریال و فعالیت آنتی اکسیدانی اسانس و عصاره صمغ باریجه است .

روش بررسی : تهیه اسانس به روش تقطیر با آب توسط دستگاه کلونجر و شناسایی ترکیبات با بهره گرفتن از دستگاه کروماتوگرافی گازی با طیف سنج جرمی (GC-MASS) انجام گرفت . تهیه عصاره های آبی ، اتانولی و متانولی نیز با بهره گرفتن از روش ماسراسیون (خیساندن ) انجام شد . آزمون ضد باکتریایی به روش رقت سازی (محیط کشت مولر هینتون براث) و انتشار دیسک انجام گرفت و حداقل غلظت مهار کنندگی (MIC) پس از 24 ساعت مشخص و با گروه آنتی بیوتیک پنی سیلین علیه استافیلوکوکوس اورائوس و اشیرشیاکلی مقایسه گردید .

نتایج : مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس صمغ باریجه ، آلفا پینن و بتا پینن بود .اثر ضد باکتریایی اسانس صمغ باریجه بر روی باکتری گرم مثبت استافیلوکوکوس اورئوس مشاهده گردید بطوریکه در mg/ml 0.03 MIC= اثر مهار کنندگی بر این باکتری داشت ، این اثر بر اشیرشیاکلی ضعیف تر بود. در حالیکه عصاره های اتانولی ، متانولی و آبی هیچگونه اثر ضد باکتریای از خود نشان ندادند . ظرفیت آنتی اکسیدانی عصاره های اتانولی ومتانولی صمغ باریجه بیش از اسانس بوده است .

کلمات کلیدی : اسانس ، آنتی باکتریال ، آنتی اکسیدانی ، صمغ باریجه ، عصاره آبی ، عصاره متانولی ،عصاره اتانولی .

1-1- پیش زمینه تحقیق

بی شک توسل به گیاهان داروئی کهن ترین رهیافت بشر برای درمان بیماری ها بوده است و در خلال توسعه تمامی تمدن های بشری همواره ارتباط تنگاتنگ و نزدیک میان آدمی و گیاه وجود داشته است، با این حال هنوز بیشتر گونه های گیاهی بررسی نشده و ناشناخته مانده اند و هنوز زمان زیادی مانده است تا منابع جدید و با ارزش گیاهی کشف شود، به این ترتیب گیاهان را می توان به عنوان منبعی از مواد شیمیایی بالقوه مفید دانست که تنها بخشی از آن مورد بهره برداری قرار گرفته است.

این مواد شیمیایی بالقوه را می توان نه تنها به عنوان دارو بلکه به عنوان الگویی بی نظیر به صورت نقطه شروعی برای ساخت آنالوگ های دارویی به کار برد و همچنین به عنوان ابزاری جالب به منظور فهم و درک بیشتروبهترپدیده های زیست شناختی به کمک گرفت. (اسکالتسا[1] ، دیگراک[2] و همکاران، 1999،2001)

گیاهان داروئی، از ارزش و جایگاه ویژه ای در تأمین بهداشت و سلامت جوامع هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری برخوردار بوده و هستند. در قرن حاضر تحقیقات گسترده ای بر روی گیاهان داروئی انجام پذیرفته و داروهایی با ترکیب های موثره طبیعی افق های جدیدی را برای جامعه پزشکان و داروسازان پژوهشگر سراسر دنیا گشوده اند. به طوری که در حال حاضر حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشأ طبیعی و گیاهی تشکیل می دهند و صنایع داروسازان جهان تلاش می کنند ساخت شیمیایی اقلام مربوطه به دو سوم بقیه داروها نیز به تدریج منسوخ و به منابع گیاهی متکی گردد. از این رو صنایع داروسازی و گروه های تحقیقاتی بسیاری از کشورها توجه خود را به کشت و تولید گیاهان داروئی معطوف داشته اند. (امید بیگی، 1384)

همچنین با توجه به افزایش سطح آگاهی مصرف کنندگان نسبت به اثرات جانبی نامطلوب داروهای سنتزی و تمایل بشر به استفاده هرچه بیشتر از محصولات طبیعی به منظور حفظ سلامت خویش، همچنین مشکلات مستقیم داروئی مدرن مانند هزینه های بالا، استفاده از منابع تجدید ناپذیر مانند منابع فسیلی آلوده کننده محیط زیست توسط صنایع داروئی و ناتوانی بشر جهت ساخت برخی از ترکیب های داروئی سبب شد که استفاده از گیاهان داروئی در تولید دارو و جایگزین آنان با ترکیب شیمیایی روندی رو به گسترش از خود نشان دهد که این امر در کشورهای اروپایی به وضوح قابل مشاهده است. (صدرایی منجینی، 1382)

علاوه بر این توصیه های سازمان بهداشت جهانی [3](WHO) در استفاده از فرآورده های طبیعی، به نوبه خود باعث شده است که تولید و تجارت این گونه محصولات از رونق قابل توجهی در جهان برخوردار باشد. هم اکنون، کشورهای مختلف تلاش می کنند تا سهم مناسبی از این بازار در حال رشد را به خود اختصاص دهند (هینبرگ[4] و همکاران، 2006).

بسیاری از این گونه گیاهان علاوه بر خواص دارویی، یه عنوان نگهدارنده، محافظت کننده و طعم دهنده نیز در صنایع غذایی مورد استفاده قرار می گیرند.بسیاری از این گیاهان طعم دهنده به جهت حضور روغن های ضروری دارای منبع بسیار مهمی از ترکیب های فنلیک هستند که فعالیت آنتی باکتری مناسبی از خود نشان می دهند . با نگاهی اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران، میراث گرانقدر شناسایی و مصرف این گیاهان در طب غنی سنتی ایران مشاهده می گردد. از طرفی، فلات وسیع ایران در قسمتهای مختلف خود از شرایط آب و هوایی گوناگون برخوردار است و به همین دلیل، فراوانی و گوناگونی گونه های مختلف این گیاهان در پهنه دشت ها و کوه های ایران بیش از 7500 گونه گیاهی (حدود ده برابر تعداد گونه های هریک از کشورهای اروپایی) می رسد که بخش قابل ملاحظه ای از آنها حاوی ذخایر متابولیتی با ارزشی می باشند، از این رو به حق قابلیت فلور ایران را یکی از منابع داروخیز جهان دانست (امید بیگی،1384)

عصاره های گیاهی و ترکیبات موجود در آن دارای اثرات شناخته شده ضد باکتریایی می باشند و از آنها به عنوان نگهدارنده های غذایی می توان استفاده نمود. چون کاربرد زیادی در کنترل رشد باکتری های عامل فساد دارند (مهدی علیپور و همکاران،1388)

استقبال از این موضوع از یک طرف به علت رویکرد جدید عموم مردم و از طرف دیگر توصیه سازمان های بین المللی و ملی ذی صلاح در امر بهداشت مواد غذایی در استفاده از نگهدارنده های طبیعی مختلف به جای مواد شیمیایی می باشند. به طور کلی عصاره های گیاهی کاربرد داروئی و طعم دهنده در غذا دارند (انکری[5] و همکاران 1999).

بیماری های حاصل از مصرف غذاهای آلوده به با کتریهای پاتوژن از اهمیت فراوانی در بهداشت عمومی برخوردار بوده و سالانه خسارات مالی و جانی فراوانی را به جواع تحمیل می نماید (شارون[6]، براونلا و همکاران 2001)

در سال 1999 مرکز کنترل و پیشگیری بیماری ها اعلام کرد که سالانه 76 میلیون نفر در ایالات متحده بر اثر پاتوژن های مواد غذایی بیماری می شوند، چنین بیماریهایی سالانه منجر به 225000 مورد بستری در بیمارستانها و 5000 مورد مرگ می گردند. مطابق ارزیابی دپارتمان کشاورزی ایالات متحده USDA هزینه های پزشکی در زیان های اقتصادی ناشی از دورریزی مواد غذایی ایجاد کننده بیماری غذایی در محدوده 5/6 تا 9/34 بیلیون دلار در هر سال است (وحیدی و همکاران، 2002).

1-2-اهمیت تحقیق

کاهش تعداد میکرو ارگانیسم ها در مواد غذایی از نظر صنایع غذایی و کنترل کیفیت و هم از نظر بهداشت و سلامت عمومی حائز اهمیت فراوان است. یکی از راه های کنترل رشد باکتری های پاتوژن مواد غذایی استفاده از نگهدارنده ها و ترکیبات ضد میکروبی می باشد .افزودن مواد شیمیایی به منظور نگهداری مواد غذایی معمولاً بر مبنای جلوگیری از رشد میکروبی و یا کشتن و از بین بردن گروه هایی از میکرو ارگانیسم های مضر می باشد. کارخانجات مواد غذایی همواره به دنبال تولید محصولاتی با کیفیت عالی، قوام خوب و رنگ و بو و طعم مطلوب هستند علاوه بر آن ارزش غذایی و زمان ماندگاری محصول نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. (نایر[7] و همکاران، 2007)

از جمله در تحقیقات متعددی اثرات ضد میکروبی گیاهان مختلف خانواده نعناع به اثبات رسیده است که برخی از آنها به علت وجود ترپنوتیدها می باشد(امید بیگی وهمکاران، 1379     )

هو و همکاران در سال 2000 گزارش کردند که رزماری خشک در غذاهای فراوری شده به میزان گسترده جهت پایداری چربی مورد استفاده قرار گرفته و بنابراین طبق آزمایشات می تواند به عنوان جایگزین آنتی اکسیدانهای سنتیک مانند بوتیلید هیدروکسی آنیزول (BHA[8])، بوتیلید هیدروکسی تولوئن [9](BHT) و پروپیل گالات [10](PG) به کار رود. این مشاهدات توجه بیشتر را معطوف گیاهانی کرد که در اثر افزوده شدن در مقادیر زیاد، خواص حسی را کمتر تغییر می دارند (بندونین[11] و همکاران، 2002)

بنابراین از دیدگاه صنعتی و تغذیه ای، اضافه کردن یک ماده برای کنترل فرایند اکسیداسیون و بهبود کیفیت محصولات غذایی ضروری به نظر می رسد. در این رابطه آنتی اکسیدانها ترکیباتی هستند که با به تأخیر انداختن فرایند اکسیداسیون باعث افزایش عمر ماندگاری چربیها می شوند، مطالعات نشان می دهند که دلیل محافظت آنتی اکسیدانها از چربیها احتمالاً به خاطر توانایی این ترکیبات در گیرندگی رادیکال آزاد است، در حقیقت آنتی اکسیدانها به وسیله واکنش با رادیکال های آزاد قبل از آنکه با اسیدهای چرب واکنش دهند و یا به وسیله واکنش دادن با فلزات، از اکسیداسیون ممانعت می کنند (چونگ[12] و همکاران 2003).

به دلایل ذکر شده بیش از 50 سال است که از آنتی اکسیدانهای سنتزی برای حفظ مواد غذایی به خصوص روغن ها و چربی ها در برابر اکسایش استفاده می شود (ایرواندی و همکاران 2000)

رایج ترین آنتی اکسیدانهای سنتزی مورد استفاده در صنایع غذایی، هیدروکسی آنیزول (BHA)، بوتیلید هیدروکسی تولوئن (BHT) و ترشیو بوتیل هیدروکینون [13](TBHQ) می باشند (ایتو[14] و همکاران، 1985).

این ترکیبات ارزان قیمت بوده و به خوبی در روغن حل می شوند و مدت زمان نگهداری مواد غذایی را افزایش می دهند اما استفاده از این آنتی اکسیدانهای سنتزی به دلیل سمیت آنها و گزارشاتی مبنی بر سرطان زائی و اثر بر فعالیت های آنزیمی کبد محدود شده است (مهدوی و همکاران 1995).

همچنین این آنتی اکسیدانها ممکن است باعث ایجاد و یا گسترش فعالیت تومورهای بدخیم در بدن شوند (بوتروک[15] و همکاران 2000)، بنابراین در سالهای اخیر تلاش برای شناخت آنتی اکسیدان های طبیعی با منشأ گیاهی افزایش یافته است زیرا آنتی اکسیدانهای طبیعی علاوه بر داشتن خصوصیات آنتی اکسیدانی می توانند در کاهش سرطان های بیماری های قلبی و سایر مشکلات حادی که با پیری در ارتباط هستند تاثیر داشته باشند(زینول[16] و همکاران،2003)