اصطلاح ریزافزایی[1](ریزازدیادی)، به تکثیر رویشی گیاهان در شرایط درون ­شیشه ­ای و گندزدایی شده با بهره گرفتن از بخش­های کوچک گیاه اطلاق می­ شود (خوشخوی، 1378؛ چیری[2]، 2002). ریزازدیادی بزرگترین پیشرفت تکنولوژی کشت بافت گیاهی می­باشد که در آن انبوهی از گیاهان با ساختار ژنتیکی یکسان بدست می­آید. در ریزازدیادی مقدار بسیار کمی از بافت گیاه به عنوان ریزنمونه نیاز می­باشد و در برخی از گونه­ های گیاهی که به روش­های رایج تکثیر نمی­شوند، ریزازدیادی، روش مناسبی است و در هر فصلی از سال قابل اجرا است و تغییرات فصلی تأثیری در اجرای آن ندارد و با این روش گیاهان عاری از ویروس حاصل می­شوند (کهریزی، 1389). ریزازدیادی ابزار مؤثری در تکثیر گیاهان زینتی در مقیاس وسیع است. برای اینکه تجارت گل­های شاخه بریده در سطح جهانی مطرح شود، فنون جدیدی توسعه یافته­اند (روت و جین[3]، 2004). روش­های پیشرفته­ای در اختیار تولید کنندگان گیاهان زینتی و دارویی قرار دارد که می­توانند نیازهای بازارهای جهانی را در قرن آینده فراهم کنند. این دستورالعمل­ها بر اساس سطوح بهینه قندها، ترکیبات آلی، مواد معدنی، عوامل محیطی و تنظیم­ کننده­ های رشد گیاهی بوده و مقادیر بالایی از باززایی را در شرایط درون ­شیشه ­ای پدید می­آورند. فلور طبیعی گیاهی ایران شامل تعداد زیادی گونه­ های گیاهی است، اما فرسایش ژنتیکی باعث از دست رفتن گونه­ های متعددی شده­ است، به طوری که بسیاری از گونه­ های با ارزش دارویی و زینتی تحت حفاظت قرار دارند. ریزازدیادی یک روش مناسب برای تکثیر تجاری بوده و برای ازدیاد گونه­ های مختلف دارویی و زینتی مورد استفاده قرار می­گیرد.

لیسیانتوس (Eustoma grandiflorum) گیاهی زینتی است که به عنوان گل شاخه بریده و گلدانی مورد استفاده قرار می­گیرد (پایک و هاهن[4]، 2000). روش معمول تکثیر آن با بذر (ساده و قرصی[5]) است و با توجه به اینکه بذر آن بسیار ریز است، تولید با این روش در سطح وسیع با دگرزایویگی و احتمال آلودگی گیاهچه روبرو است (فروکاوا و همکاران[6]، 1990). تولید نشای لیسیانتوس در ایران توسط چند شرکت محدود که با بزرگترین تولید کننده نشای لیسیانتوس در هلند مرتبط هستند، صورت می­گیرد و از زمان کاشت بذر (بذرهای وارداتی) تا تولید نشا، دوازده هفته طول می­کشد. بنابراین استفاده از روش ریزازدیادی، یکی از راه­های دست­یابی به تعداد زیادی نشای لیسیانتوس با ساختار ژنتیکی یکسان و کاهش هزینه­ های تولید می­باشد و امکان تولید مداوم و سریع را در پی دارد (سمنیوک و گریسباخ[7]، 1987). بنابر اطلاعات بدست آمده در ایران، پژوهش مختصری در زمینه باززایی لیسیانتوس از طریق کشت بافت صورت پذیرفته است، ولی تاکنون گزارشی مبنی بر تولید گسترده گیاهچه­های لیسیانتوس از طریق ریزازدیادی منتشر نشده است.­

     هدف از پژوهش حاضر، بررسی اثر غلظت های مختلف D-4،2 و BAP و انواع محیط کشت (جامد، مایع و دولایه) بر ریز ازدیادی گیاه لیسیانتوس به منظور دست­یابی به بهترین غلظت و محیط کشت است.

2-1- گیاه شناسی

2-1-1- تاریخچه و پراکنش

     لیسیانتوس از خانواده جنتیاناسه[8] است. جنس لیسیانتوس بومی ایالات متحده جنوبی، نبراسکا، لویزیانا و مکزیک است و با نام­های انگلیسی تگزاس ­بلوبل[9]، تولیپ ­جنتین[10] و پریاری ­جنتین[11] شناخته شده است و سه گونه از این جنس معرفی شده است:

1-Eustoma grandiflorum Syn. E. russelianum Shinners ، از اهمیت تجاری زیادی برخوردار است. این گیاه زینتی که دارای ارزش اقتصادی بالایی است، بیش از 50 سال قبل در ژاپن معرفی شد. بیش از 15 واریته از آن شناخته شده است و برای تولید گیاه گلدانی گلدار و گل شاخه بریده، پرورش داده می­ شود (شکل 2-1).2- Eustoma exaltatum L. Salisb (شکل 2-2). 3-Eustoma barkleyi Standley (اوبرین و لیندسای[12]، 1993؛ آرمیتاژ و لائوشمن[13]، 1993؛ اسکرزیپکزاک[14] و همکاران، 1993؛ زاکای و ادری[15]، 2002).

شکل 2-1- لیسیانتوس گراندیفلوروم) Eustoma grandiflorum)

شکل 2-2- لیسیانتوس اگزالتاتوم ( exaltatum Eustoma)

ژوسیو[16] (1789) خانواده جنتیاناسه را کشف کرد. در خانواده جنتیاناسه، تاکنون 87 جنس و حدود 1600 گونه شناخته شده است (استرو و آلبرت[17]، 2002).

2-1-2- ریخت شناسی

     گونه (Eustoma grandiflorum) گیاه علفی، یکساله یا دو ساله (گیلمن[18]، 1999) یا چند ساله (دال و همکاران[19]، 2000) دارای ریشه ­های ضخیم و برگ­های تخم مرغی، سبز مایل به آبی، متقابل، بدون کرک با حاشیه صاف و ساقه­های سبز مایل به زرد و گل­هایی به رنگ­های متنوع آبی، سفید، صورتی، زرد، نباتی، قرمز، بنفش، ارغوانی و ترکیبی از رنگهاست (اوبرین و لیندسای، 1993؛ آرمیتاژ و لائوشمن، 1993؛ لنگهام[20]، 1995؛ گیلمن، 1999). لیسیانتوس گیاهی است با گل آذین گرزن تک سویه[21] و ساقه­های انتهایی بعد از ظهور برگ­های حقیقی ظاهر می­شوند. ساقه اصلی تولید گل انتهایی می­ کند در حالی که گل­های دیگر همچنان بر ساقه به شکل خوشه توسعه یافته­اند. کاسبرگ­ها کوچکتر از گلبرگ­ها هستند و پرچم­ها دراز و بساک­ها کمی پیچ خورده­اند. طول عمر گل، 14-7 روز است. گل بالغ دارای 5 کاسبرگ، 5 گلبرگ و 5 پرچم و یک تخمدان تک حجره­ای با دو کلاله (اسکیس[22]، 2001؛ زاکای و ادری، 2002) و میوه نامعلوم است (گیلمن، 1999).

2-1-3- ارقام مختلف لیسیانتوس

     گل­های لیسیانتوس بسیار زیبا و بی­بو هستند (آرانویچ و همکاران[23]، 2007) و به آسانی با گل رز اشتباه گرفته می­شوند (دال و همکاران، 2000). ارقام گونه گراندیفلوروم با گلهای منفرد[24] و مضاعف[25] (اوبرین و لیندسای، 1993) به طور کلی به سه گروه زمستانه، بهاره و تابستانه تقسیم می­شوند (آرمیتاژ و لائوشمن، 1993).