انگیسی

78

کلزا گیاهی یک ساله متعلق به خانواده چلیپائیان است که پنچ گونه ی Brassica napus (کلزای آرژانتینی) B. juncea (خردل هندی ) B. rapa (کلزای لهستانی یا شلغم روغنی) و B. carinata (خردل حبشی) و B. hirta (خردل سفید یا خردل زرد ) در سطح جهانی به عنوان دانه روغنی کشت می شود. از گونه های جنس براسیکا مهمترین دانه روغنی، کلزا با نام علمی B. napus است که ارقام پاییزه آن در شرایط آب وهوایی معتدل، خنک و مرطوب حداکثر عملکرد دانه را تولید می کند. در ایران 100 درصد کشت کلزا بصورت پاییزه است (آلیاری و شکاری، 1379).

کلزا در زبان انگلیسی تحت عنوان، Rapeseed به آلمانی Raps در فرانسه Colza و درفارسی نیز به همین عنوان فرانسوی نامیده می شود. کانولا در سال 1978 توسط انجمن روغن گیری غرب کانادا به ثبت رسیده و امروزه نیز برای توصیف کلزایی که مقدار اسید اروسیک آن کمتر از2 درصد و گلوکوزینولات آن کمتر از3 میکرو مول است، استفاده می شود ((Yilan, 2004.

جایگاه کلزا

جایگاه کلزا در جهان

           بر اساس اطالاعات سازمان خوار و بار جهانی در سال 1385 چین، کانادا، هند، آلمان ،فرانسه ، انگلستان، لهستان، جمهوری چک و ایالات متحده امریکا جزو 9 کشور اول دنیا از نظر سطح زیر کشت کلزا بوده اند. این 9 کشور در مجموع بیش از 70 درصد تولید این دانه روغنی را با حدود 44 میلیون تن در اختیار دارند. در این بین کشور چین با تولید 12649010 تن کلزا مقام اول را داراست(28)

جایگاه کلزادر ایران

         طرح جدید وزارت کشاورزی در تامین 50% از نیازهای واقعی روغن خوراکی از محل دانه های تولیدی داخل عمدتاً با توجه به خصوصیات منحصر به فرد کلزا همانند، درصد روغن و پروتئین بالا در کنجاله به ترتیب حدود 40 و20 درصد، کشت و کار آسان و تطابق دوره رشدی آن با بسیاری از مناطق کشور بر تولید کلزا استوار است که در مناطق مختلف ایران همچون استان های گلستان، مازندران، فارس، خوزستان، کرمان، آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، خراسان شمالی، همدان و … کشت می گردد. سطح زیر کشت، تولید و میزان عملکرد کلزا در کشور از سال 1380 تا 1385 در جدول زیر بیان شده است.

موقعیت استان مازندران در تولید کلزا

کشت کلزا در استان مازندارن برای اولین بار سال (1372) در سطحی به مساحت 1 هکتار و با عملکرد 1500 کیلوگرم در هکتار شروع گردید.

مزیت های زراعی کلزا:

           کلزا به علت دارا بودن صفات مثبت زراعی نظیر مقاومت به سرما و کم آبی، تحمل شوری، ارزش تناوبی بالا، بی تفاوتی نسبی به بافت خاك، دارا بودن ژنوتیپ های بهاره و پائیزه، استفاده بهینه از رطوبت و بارندگی، سهولت عملیات کاشت، داشت و برداشت، هزینه کمتر تولید وسرانجام عملکرد بالای روغن آن در واحد سطح نسبت به دیگر دانه های روغنی مورد کشت در کشور برتری داشته و می تواند جهت کاشت برای اکثر استان های کشور پیشنهاد گردد. این گیاه با آستانه حرارتی پایین در تناوب گندم نقش حمایتی وسیع دارد ، آب کمتری نیاز داشته و باعث کاهش جمعیت علف های هرز می شود همچنین امکان تولید کاملا مکانیزه آن با هزینه پایین وجود دارد (احمدی و جاویدفر، 1377).

موارد مصرف کلزا:

           کلزا طی قرن سیزدهم یا پانزدهم در اروپا کشت می شد، اما احتمالاً کشت آن در آسیا به هزاران سال قبل بر می گردد. در انگلستان کشت کلزا در مقیاس زراعی مربوط به قرن سیزدهم بوده ودر قرن نوزدهم کشت کلزا در بیشتر مناطق اروپا گسترش یافت.در حال حاضر در 53 کشور جهان کلزا کشت   می شود که مهمترین تولیدکنندگان آن به ترتیب کشورهای چین، کانادا، هندوستان، آلمان، فرانسه و انگلستان هستند. تهیه و استفاده روغن کلزا برای مصرف بشر اولین بار در سال 1956 در کانادا آغاز گردید. در انگلستان کشت کلزا در مقیاس زراعی مربوط به قرن 13 بوده و اگر چه قبل از این، روغن از بذور وحشی جمع آوری شده این گیاه برای ساخت صابون و صنعت روشنایی استفاده می گردید.

در سال 1971 رقم Span اولین واریته با اسید اروسیک کم و سه سال بعد رقم Tower با مقدار اندك اسید اروسیک و گلوکوزینولات به عنوان اولین واریته های کانولا معرفی شدند (رودی و همکاران، 1382).

اولین هیبریدهای با عملکرد بالا و مقاوم به بیماری ساق سیاه کلزا تحت عنوان هیولا 30و هیولا 42 به ترتیب در سالهای 1988 و 1991 مورد استفاده قرار گرفت(Colton and Potter, 1999) .

ارزش تغذیه ای کلزا:

           دانه کلزا دارای 39 تا 42 درصد روغن و 38 تا 45 درصد پروتئین در کنجاله است ارزش تغذیه ای روغن کلزا به خاطر مقدار کم اسیدهای چرب اشباع شده )کمتر از 4 درصد) اسید پالمتیک و مقدار نسبتاً زیاد اسید های چرب غیر اشباع نظیر اسید اولئیک (60 درصد(  و اسید آلفالینولنیک (10درصد) است. بعد از روغن زیتون از نظر میزان اسید اولئیک در مقام دوم قرار دارد. به جز روغن سویا، کلزا تنها روغن خوراکی است که مقدار قابل توجهی اسید لینولئیک دارد. به علاوه تعادل خوبی بین مقدار اسید لینولئیک و اولئیک به نسبت) 1به2) وجود دارد.

روغن کلزا نظیر روغن ذرت، سویا، گلرنگ و آفتابگردان در کاهش کلسترول کل و لیپوپروتئین های دارای چگالی کم یا کلسترول بد خون موثر است. همچنین روغن کانولا در ترکیب فسفولیپیدهای موجود در پلاکت های خون تاثیر داشته و در فعالیت پلاکت و جلوگیری ازلخته شدن خون در عروق موثر است. در حال حاضر کلزا برای مصرف روغن خوراکی انسان و همچنین به عنوان یک منبع پروتئینی مناسب برای حیوانات مورد استفاده قرار می گیرد(شهبازی، 1385).