امیدواری، حالتی نفسانی است که در آن، انسان به اموری که انتظارش را دارد دل بستگی پیدا کرده است. امید، در انتظار چیزی بودن است در حالی که بیشتر وسایل و اسباب آن فراهم شده است.(جباران ،1378) معمولاً امید و آرزو، در فرهنگ فارسی، در کنار یکدیگر به کار می روند، اما در زبان عربی به صورت جداگانه با عنوان های (رجا) و (اَمَل) استعمال می شوند. (موسوی همدانی ،1363) با یک تحلیل می توان گفت: در هر امیدواری، آرزو هست، ولی هر آرزویی، امیدواری نیست.

یکی ازتفاوتهای مهم انسان و حیوان داشتن امید درزندگی است. امید، به زندگی انسان معنا جهت صفا شور و حرارت می بخشد. بدون امید زندگی آدمی به جهنمی غیرقابل تحمل تبدیل می شود. انسان های مثبت اندیش همیشه و در همه و حتی در بدترین شرایط امید خود را از دست نمی دهند و دنیا اطراف خود را علیرغم تمام مشکلات قابل اطمینان و زیبا ارزیابی می کنند.         

آموزش و تربیت از جمله مسائل مهمی است که از دیرباز توجه معلمان و متولّیان آموزش و پرورش را به خود مشغول ساخته است. در هر دوره ای دانشمندان و متفکران درباره تربیت، فعالیت های علمی و عملی داشته و در این زمینه، نظرات کاربردی مهمی ارائه داده اند. در منابع اسلامی (قرآن و روایات) بیش از هر امری، مسئله تربیت و سازندگی انسان به چشم می خورد. رشد معنوی انسان و رسیدن او به کمالات، از مهم ترین برنامه های انبیا و کتاب های آسمانی بوده است. از «امید» به عنوان یکی از عوامل مهم در تربیت و آموزش انسان از دیدگاه اسلام و نقش سازنده آن اشاره می شود(داودی 1386)

1-2- بیان مسأله

امید یک حالت روحى و روانى و برانگیزاننده انسان به كار و فعالیت است. به طور طبیعى، انگیزه بشر در كارهاى اختیارى امید به نفع یا ترس از زیان است. در واقع، خوف و رجا به منزله نیروى اجرایى براى حركت بوده، عامل مستقیم تلاش ها و رفتارهاى انسانى است )براندن،ترجمه هاشمی ،1376(

ایمان و امید در ایجاد سلامت روحی و روانی انسان نقش مهمی بر عهده دارد. امید به زندگی انسان معنا می‌بخشد و هنگام هجوم مشكلات و ناملایمات از فروپاشی روان آنان جلوگیری می‌كند و مانع استیلای یأس و دلسردی بر آنان می‌شود. همین که انسان به آینده ای روشن امید داشته باشد احساسی نیکو و حالتی شاد به وی دست می دهد و باعث نشاط وی می شود و در او انگیزه کار و تلاش ایجاد کرده و او را به فعالیت صحیح زندگی وادار می کند . (مصباح ،1372)

امید داشتن باور به نتیجة مثبت اتفاقها یا شرایط، در زندگی می‌باشد. امید احساسی است دربارة اینکه می‌توانیم آنچه را که میخواهیم، داشته باشیم یا یک اتفاق، بهترین نتیجه را برای ما خواهد داشت. امیدوار بودن با خوش‌بین بودن متفاوت می‌باشد. امید یک حالت احساسی است یعنی یکی از احساسات انسان می‌باشد اما خوش‌بین بودن نتیجة یک روش و الگوی تفکر عمدی و اختیاری(بینش)است که باعث حالت و رفتار مثبت در انسان می‌شود (نظری منتظر، 1386).

مسئله امید در فرهنگ اسلامى مطرح شده است. قرآن براى تشویق و ترغیب انسان به كارهاى شایسته، بهره فراوانى از امید برده است. همچنین از نقش های تربیتی و آموزشی امید در زندگی انسان ها سخنان زیادی هم در قرآن و هم در سخنان ائمه در اسلام آمده است. قرآن امید را عاملی مهم در حرکت و زندگی بشر برمی شمرد و بیان می کند که امید است که وی را به سوی تعلیم و تربیت سوق می دهد. از نظر جهان‎بینى توحیدى، امید تحفه الهى است که چرخ زندگى را به گردش در مى‎آورد و موتور تلاش و انگیزه را پرشتاب مى کند. اگر روزى امید از انسان گرفته شود، دوران خمودگى و ایستایى او فرا مى‏رسد و او را از آموزش باز می دارد. قرآن، مهم ترین اثر و کارکرد امید در زندگی بشر را آسان شدن سختی ها و تقویت روحیه انسان می داند. به این معنا که انسان برای هر عملی می بایست انگیزه ای داشته باشد و هرچه کار سخت تر و دشوارتر باشد. می بایست امید به بهره وری و بهره مندی نیز بیش تر باشد (مصباح، 1386).

از آن جهت كه امید یک حالت انسانی است “موانع درونی” و فردی می‌تواند امید را آسیب‌زده كند. ناكامی‌های مكرر، آگاهی‌های محدود و گرفتاری‌های فراوان كه فرصت اندیشیدن را به انسان نمی‌دهد از “بعد بیرونی” عدم ارایه‌ی آگاهی‌ و اطلاعات لازم ، نبود خدمات راهنمایی و مشاوره‌ی صحیح، و فراهم نكردن امكانات لازم برای رشد واقعی را می‌توان نام برد. از نگاه دیگر عوامل آسیب‌زای امید دو دسته هستند: عوامل كنترل‌پذیر كه همان عوامل اجتماعی و فرهنگی هستند و عوامل غیر كنترل‌پذیر كه از دسترس فرد خارج هستند مانند مرگ، بیماری و حوادث طبیعی كه دانش‌آموز را به نوعی دچار محدودیت و ضعف می‌كند یا فرصت اندیشیدن را از او می‌گیرد.

لذا با توجه به اهمیت این موضوع محقق در صدد پاسخ به این سوال است که :

جنبه های آموزشی و تربیتی امید چیست و نقش آن در سلامت روان انسان از دیدگاه اسلام چه می باشد ؟

1-3-هدف کلی

هدف کلی ،همان مقصود نهایی محقق از انجام پژوهش است که مستقیما از مساله تحقیق مشتق می شود برهمین اساس هدف کلی پژوهش حاضر از نظر می گذرد :

تبیین جنبه های تربیتی و آموزشی امید و نقش آن در سلامت روان انسان از دیدگاه اسلام

1-4- اهداف ویژه تحقیق

اصولا هدف های ویژه از هدف های کلی نشات می گیرد و عملا هر هدف ویژه در بر گیرنده ی یک مولفه یا مقوله ای از هدف کلی است . (نادری و سیف نراقی،1389)بر همین اساس هدف های ویژه این پژوهش به شرح زیر می باشد :

– تبیین اثر جنبه های آموزشی و تربیتی امید

– تبیین نقش امید در سلامت روان انسان

– ارائه راهکارهایی برای افزایش امید در انسان

1-5- سوال اصلی تحقیق

جنبه های آموزشی تربیتی امید در اسلام چیست و چه نقشی در سلامت روان انسان دارد ؟

1-6-سوالات فرعی تحقیق

1- اثر جنبه های تربیتی و آموزشی امید از دیدگاه اسلام کدامند؟

2- از نظر اسلام امید چه تأثیری در سلامت روان انسان دارد؟

3-راهکارهای افزایش امید از نظر اسلام کدام است ؟

1-7- اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق

امید، كه از معرفت و شناخت نسبت به مبدأ و معاد حاصل مى شود، اساس همه تلاش هاى مفید و پرثمر انسانى و نیز منشأ اصلاح امور در جامعه و رسیدن شخص به سعادت ابدى است; همان گونه كه ناامیدى و قطع امید نسبت به خدا و روز قیامت منشأ فسادها و تبه كارى ها و منتهى شدن كار انسان به شقاوت ابدى است (مصباح، 1376). همین كه انسان به آینده اى روشن امید داشته باشد، احساس نیكو و حالتى شاد به وى دست داده، باعث نشاط وى مى شود و در او انگیزه كار و تلاش ایجاد شده، او را به فعالیت هاى صحیح زندگى وادار مى كند (کوبلر، 1379).

تربیت از جمله مسائل مهمی است که از دیرباز توجه معلمان و متولّیان آموزش و پرورش را به خود مشغول ساخته است. در هر دوره ای دانشمندان و متفکران درباره تربیت، فعالیت های علمی و عملی داشته و در این زمینه، نظرات کاربردی مهمی ارائه داده اند. در منابع اسلامی (قرآن و روایات) بیش از هر امری، مسئله تربیت و سازندگی انسان به چشم می خورد. رشد معنوی انسان و رسیدن او به کمالات، از مهم ترین برنامه های انبیا و کتاب های آسمانی بوده است.(داودی ،1386)