به دلیل اهمیت نفت كه یک منبع حیاتی است قراردادهای منعقده نفتی نیز از اهمیت خاصی بر خوردار است، اینكه اكثر قرارداد های نفتی جنبه بین المللی دارد لذا این قرار دادها بویژه با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی در جهان درخور تغییرات و دگرگونی‌هایی بوده است كه هر كدام از جنبه های خاصی حائز اهمیت و مطالعه می باشد، از بررسی ابتدایی ترین قرار داد های نفتی كه تحت عنوان “امتیاز Concession ” با دولتهای صاحب نفت به امضاء‌ می رسیده تا قرار دادهای متداول امروزی می‌تواند زوایای مختلف این قرار دادها را مشخص نماید، لذا این رساله بر آن است كه به بررسی تطبیقی قرار دادهای بین المللی نفتی ایران با قرار دادهای نفتی سایر كشور ها بپردازد و ابعاد مهم حقوقی آنها را مشخص و مقایسه نماید، به منظور تحقق واقعی این بررسی تطبیقی ابتدائاً بر آن می‌باشم كه به تعریف كلی و سپس بررسی ویژگی های قرار دادهای بین المللی نفتی در كلیه مراحل سه گانه اكتشاف، تولید و بهره برداری بپردازم،‌ در راستای نیل به این مقصود به معرفی و بررسی ویژگیهای اقسام قرار داد های بین المللی نفتی ایران اقدام گردیده و از ابتدایی ترین قرار داد امتیاز نفتی كه معروف به قرار داد دارسی منعقده به سال 1901 می باشد تا آخرین نوع قرار دادهایی كه هم اكنون درصنعت نفت ایران متداول گشته و به قرار دادهای“بیع متقابل Buy Back ” موسوم گردیده است را تحلیل نموده لذا بررسی و ارزیابی اینگونه قرار دادهای نفت و گاز از منظر حقوق بین الملل مد نظر قرار گرفته است.

در نگاهی كلی مشاهده می گردد كلیه قرار دادهای بین المللی نفتی ایران در دو دسته اصلی تقسیم بندی و جای می گیرند. دسته اول موسوم به قرار دادهای“ مشاركت در تولید Production Shairing ” می‌باشند كه تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران منعقد می گردیده است و دسته دیگر از قرار دادها كه پس از استقرار جمهوری اسلامی ایران با تشكیل وزارت نفت و به منظور حفظ، توسعه و بهره برداری ذخایر نفت و گاز انعقاد یافته كه اینگونه از قرار دادهای نفت و گاز عمدتاً در قالب قرار دادهای خرید خدمات پیمانكاری بوده است، برای نمونه می توان به قراردادهای توسعه میدان نفتی پارس جنوبی اشاره نمود فازهای متعدد آن در قالب عقد قرار دادهای بین المللی بیع متقابل تحت اجرا می باشد كه مورد پژوهش و تحلیل قرار می گیرد.لازم به یاد آوری است برخلاف قرار دادهای مشاركت درتولید كه هم اكنون بر اساس قوانین مصوب داخلی انعقاد آن ممنوع می باشد لیكن قرار دادهای خرید خدمات خارجیان موسوم به پیمانكاری كه اولین بار در اوت 1966 ( مرداد ماه 1345 ) تحت عنوان “ اراپ ERAP ” بین شركت ملی نفت ایران و شركت دولتی تحقیقات و فعالیتهای نفتی فرانسه منعقد گردید، هم اكنون نیز مشابه آن به عنوان خرید خدمات پیمانكاری منعقد می گردد، طی فصلهای متعدد علل اصلی عقد در قالب اینگونه قرار دادها و انواع آن ذكر می گردد، مزایا، معایب ویژگیهای این نوع جدید قراردادی كه بیع متقابل نام گرفته است و از گونه قراردادهای خرید خدمات می باشد با قرار دادهایی از این دسته كه تا قبل از وقوع انقلاب اسلامی تحت عناوین دیگر منعقد می گردید مورد ارزیابی قرار گرفته است.

بیان مساله

نفت ماده سیاه و بدبویی كه آن را در قدیم روغن سنگ می‌نامیدند بیشتر از هر چیزی تاریخ معاصر ما را تحت تأثیر خود قرار داده است در طول این یكصد سال تاریخ معاصر ایران در برخی مقاطع تاریخ ایران همان تاریخ نفت است این ماده، كه به عقیده برخی طلای سیاه و برخی دیگر بلای سیاه است همواره موجب فراز و نشیب‌هایی در تاریخ ایران بوده است از اشغال ایران در جنگ جهانی تا دست اندازی شوروی بر آذربایجان و مسئله نفت شمال تا قدرت‌گیری رژیم شاه در دهه هفتاد میلادی به وسیله دلارهای نفتی تا تأثیر نیازهای پول كشور در دوره سازندگی و بعد از آن و در تأكید این مسئله همین بس كه در طول این یكصد سال كمتر از سه سال در دوران حكومت مصدق و اندكی زمانی در انقلاب اسلامی جریان تولید نفت متوقف شده است كه در همین دو مورد تأثیرات شگرفی در ساختار جامعه ایران گذاشت اول موجب بی‌پولی و شكست دولت مصدق شده كه مشهور است كه ایشان گفته بودند اگر فقط چند تن از ما می‌خریدند دولت سقوط نمی‌كرد:

در توسعه ایران نفت از اهمیت زیادی برخوردار است چرا كه به دلیل عدم تولید و نبود درآمدهای مالیاتی نفت با درآمد خالص بالایی كه دارد منابع مالی را برای ایجاد زیر ساخت‌های توسعه ایجاد می‌كند.

در سند چشم‌انداز 1404 در بخش صنعت نفت تأكید زیادی بر افزایش حجم تولید چه در بخش گاز و چه در بخش نفت گردیده است برای مثال در سند بیان داشته است كه ایران می‌‌بایست تولید كننده 7% از نفت جهان باشد و تا سال هدف ظرفیت تولید می‌بایست به هفت میلیون بشكه در روز برسد و تولید گاز نیز می‌بایست به 900 میلیون متر مكعب در روز برسد در اینجاست كه اهمیت نقش منابع نفت و گاز مشترك كه ذخائر تازه كشف شده‌ای می‌باشد و از قدرت تولید و فشار بالایی برخوردار هستند و این مسئله می‌تواند افت فشار در چاهای داخلی را جبران كند. تولید نفت و گاز كشور هم اكنون از 22 مخزن در خشكی و 9 مخزن در دریا می‌باشد آمار دیگری حكایت از تولید 80% درصد از نفت كشور از 8 میدان بزرگ نفتی در جنوب كشور می‌كند كه همه آنها در جنوب غربی كشورمان و در خشكی و مرزهای داخلی می‌باشد.

مسئله قابل تأمل در این موضوع این می‌‌باشد كه بهره‌‌برداری از این منابع كه در داخل سرزمین ایران می‌باشد در هر زمانی قابل اجرا است اما منابع مشتركی كه ایران در مناطق مرزی دارد و بیش از 15 حوزه نفتی در خلیج و چند حوزه نفتی در شمال كشور می‌باشد به علت استخراج آنها توسط همسایگانمان در حال از بین رفتن است و این مسئله می‌پذیرد كه مسئولان كشورمان كه در حوزه سیاست‌گذاری نفتی هستند بر این منابع تأكید بیشتری داشته باشند چرا كه غفلت موجب تضییع منافع ملی ایران می‌شود. قراردادهای نفت و گاز در سالهای اخیر به عنوان مهم ترین مشخصه در صنعت نفت و گاز ایران در آمده است و قراردادهای متعددی با کمپانی ها و سرمایه گذاران خارجی تحت این قالب منعقد شده است . یکی از مهم ترین قراردادها که قرارداد بیع متقابل نفتی است به لحاظ حقوقی نوعی قرارداد خرید خدمت پیمانکاری که توسط طرف خارجی فاینانس یا تامین اعتبار می گردد . به موجب این قرارداد سرمایه گذار خارجی موظف است که کلیه عملیات راجع به توسعه و بازیافت یک میدان نفتی یا گازی را با هزینه و سرمایه خود انجام دهد و در مقابل شرکت ملی نفت تعهد می کند تمام هزینه های سرمایه ای ، غیر سرمایه ای ، عملیاتی و غیره … که به طرف خارجی جهت انجام عملیات مزبور متحمل شده است را با بهره مشخص و طی اقساط برابر الزاما از طریق نفت و گاز حاصله از همان عملیات به او پرداخت نماید از مهم ترین شروط مندرج در این قراردادها شرط انتقال تکنولوژی برتر توسط طرف خارجی ، آموزش نیروهای داخلی ، استهلاک کلیه سرمایه هزینه از محل تولیدات پروژه ، نرخ ثابت سود و غیره … می باشد . عدم ایفای تعهد در مورد هر یک از قراردادهای یا شروط قراردادی می تواند هزینه های زیادی را بر طرف قرارداد تحمیل کند .در این نوشتار سعی نگارنده بر این است كه به بررسی عدم ایفای تعهد در قرارداده های بین المللی نفت و گاز با در نظر گرفتن تحریم های بین المللی و چگونگی تبیین رژیم حقوقی حاكم بر این منابع پرداخته و ابعاد آن را مشخص نماید علاوه بر این موضوع به رویه دیگر كشورها و تقسیم‌‌بندی دیدگاهای موجود و ریشه‌یابی و تأثیر هر كدام بر منافع ملی ایران در دریای خزر و خلیج فارس بپردازد و همانطور كه مشاهده شد خواه ناخواه پرداختن به موضوع نفت و گاز ذخائر موجود در مرزها موجب دفاع از منافع ملی در برابر غارت احتمالی این منابع مردم ایران در برابر زیاده خواهی‌های دیگران می‌شود. با تمهید این مقدمات برآنیم که به سوالات مطرح شده پاسخ دهیم .

اهداف تحقیق

هدف کلی :

1-مهم ترین و اصلی ترین منبع درآمد ایران از طریق صادرات و فروش نفت و گاز تامین می شود و مطالعه و بررسی در مورد چگونگی شناسایی تولید و فروش آن در قالب قراردادهای مختلف را لازم و ضروری می نماید.

2- هدف دیگر از این مطالعه، تامین سرمایه برای حفظ منافع کشور ، تشویق و حمایت سرمایه گذاری خارجی برای آوردن سرمایه و تامین مصالح کشور و توسعه اقتصادی است . این مطالعه زمانی اهمیت پیدا می کند که همواره بحث قراردادهای نفتی چالش روز و عرصه مخالفت ها و موافقت ها و دیدگاه مختلف متخصصان و حقوقدانان قرار گرفته است .

3- با توجه به این که قراردادهای نفت و گاز در برگیرنده دو قرارداد اصلی ( مانند قرارداد بیع متقابل ) و گاه نیز قراردادهای متعدد فرعی می باشد تعهدات گوناگونی برعهده طرفین قرار می دهد به همین منظور عدم ایفای این تعهدات بر مطالعه و بررسی ضمانت اجراهای گوناگون آن ضروری می نماید .

-اهداف علمی

تلاش جهت بررسی دقیق‌تر از مطالب گذشتگان در خصوص این موضوع كه باعث تدوین اطلاعات متنوع و مختلفی در این زمینه گردد.

– اهداف كاربردی

این پایان‌نامه می‌تواند در وزارت امور خارجه، وزارت نفت و دوایر حقوقی پالایشگاه های مرزی، كشورهای صاحب نفت و گاز مفید و مؤثر واقع شود.

این تحقیق با استناد بر مطالب فیش‌برداری شده از كتب و مقالات فارسی و لاتین و منابع اینترنتی انجام می‌گردد. بنابراین روش گردآوری اطلاعات فیش‌برداری از كتب می‌باشد.

سوالات تحقیق

ضمانت اجرای عدم ایفای تعهد در قراردادهای بین المللی نفت و گاز چیست ؟

عوامل موثر در عدم ایفای تعهد در قراردادهای بین المللی نفت و گاز و آثار آن چیست ؟

اگر اجرای مستقیم قرارداد ممکن نباشد طرف متخلف به کدام جبران خسارت در حق متعهده له محکوم می شود ؟

شرط خاتمه و فسخ قرارداد در قراردادهای بین المللی نفت و گاز به چه صورت می باشد ؟

فرضیه‌ها های تحقیق

فرضیه های اصلی :

در صورت عدم اجرای تعهد ضمانت اجراهای داخلی و بین المللی وجود دارد .

تحریم در قراردادهای بین المللی نفت و گاز موثر است .

[1] -………… ، نشریه مشعل شماره 268، ص7-6.

[2]-………. نفت، گاز پتروشیمی، شماره 24، ص10

[3] – سعید، میرترابی، پیشین، ص252.