پسته یكی از مهم­ترین محصولات كشاورزی كشور است كه از جنبه­ های مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست­محیطی و … اهمیت بسیار زیادی دارد. حدود 10% از درآمد غیرنفتی كشور به این محصول كه به درستی طلای سبز نام گرفته اختصاص یافته و بیش از 150 هزار خانوار شهری و روستایی مستقیماً از این محصول ارتزاق می­كنند. پسته به عنوان آخرین محصول قابل كشت در بسیاری از عرصه ­های كشت و زرع مطرح است و این به این معنی است كه در صورت از میان رفتن باغات پسته محصول دیگری در آن عرصه ­ها قابل كشت نیست و در صورت وقوع این اتفاق پیشرفت كویر و بیابان­زایی اجتناب­ناپذیر است. بنابراین سعی و تلاش در جهت توسعه كشت و تولید و صادرات این محصول و حفظ آن از عوامل خسارت­زا نه تنها موجب پدید آمدن منافع اقتصادی و مالی می­گردد بلكه جلوگیری از گسترش بیابان­ها و كویرزدایی نیز در بحث توسعه كشت پسته بسیار با اهمیت و قابل توجه است. باید توجه داشت سعی در گسترش سطوح زیركشت و تولید پسته بدون لحاظ نمودن مسایل مرتبط با صادرات آن نتیجه مناسبی عاید بخش كشاورزی نخواهد كرد. حاصل صادرات محصول پسته به سایر كشور­های جهان ورود سالیانه حدود یک میلیارد دلار ارز به كشور است. این مقدار ارز برای كشور ما كه دارای محدودیت­های بسیاری در منابع ارزی است بسیار حیاتی و با اهمیت است. این مساله باعث می­ شود تا تحقیقات در جنبه­ های مختلف تولید، فرآوری و صادرات اهمیت پیدا كند. حضور در بازار جهانی تنها با داشتن مزیت نسبی در تولید امكان پذیر است اما بقا در این بازار پررقابت تنها در صورتی اتفاق می­افتد كه استاندارد­های جهانی كه هر روز نسبت به قبل سختگیرانه­تر است مورد توجه و رعایت قرار گیرد. این مساله ضرورت تحقیقات در حوزه فرآوری، بسته­بندی، انبارداری، صنایع تبدیلی و بازاریابی پسته را آشكارتر می­سازد(حکم­آبادی، 1390).

شاید بتوان ادعا نمود كه مهم­ترین معضل پیش روی صادرات پسته تولیدی در كشور مسئله آلودگی به انواع آفلاتوكسین است. حد مجاز و استاندارد وجود آفلاتوكسین یكی از شاخص ­های مهم جهت صدور پسته در تمامی دنیاست و امروز محموله­های بسیاری به دلیل بالا بودن میزان آلودگی به آفلاتوكسین مجوز ورود به بازارهای جهانی را به دست نمی­آورند. تحقیقات انجام شده مشخص نموده طی سال های 1383 تا 1386 علی­رغم افزایش صادرات پسته ایران میزان صادرات پسته به كشور­های عضو اتحادیه اروپا به دلیل وضعیت آلودگی پسته تولیدی به آفلاتوكسین كاهش یافته است(عبدالهی­عزت­آبادی، 1389).

1 – 2كلیات

پسته با نام علمی Pistacia vera L. در سال 1737 توسط لینه نام­گذاری شده است(شیبانی و همکاران، 1374). جنس Pistacia به خانواده سماق(Anacardiaceae) تعلق داشته و گیاهی بومی مناطق نیمه­گرمسیری است. خانواده (Anacardiaceae) مجموعاً از 75 جنس و 600 گونه تشکیل شده و گیاهان شناخته شده­ای مانند، سماق(Rhus)، پر(Cotynus)، انبه(Magnifera) و بادام­هندی(Anacardium) وابسته به همین خانواده­اند که در اغلب نقاط گرمسیری یافت می­شوند(حکم­آبادی، 1390).

گیاه پسته درختی است که به گفته­ای بومی آسیای­مرکزی و به گفته دیگر بومی آسیای­غربی و آسیای­صغیر است. هم­اکنون گونه­ های خودرویی از این گیاه در مناطق گرم وخشک با بارندگی کم و زمستان­های ملایم لبنان، فلسطین، ایران، عراق، ترکیه، هند، جنوب اروپا و نواحی کویری آسیای­مرکزی و آفریقای­شمالی یافت می­ شود(فرگوسن، 1378).

در میان گونه­ های مختلف پسته گونهPistacia vera L. تنها گونه تجاری و قابل خوردن جنس Pistacia است که از بین 11 گونه دیگر این جنس شناسایی شده است. مشخصه عمده تمامی این 11 گونه تولید ماده­ای به نام سقز (تربانتین) است (ابریشمی، 1373). در تفکیک گونه­ ها از یک­دیگر خصوصیات برگ و میوه و گل مدنظر قرار می­گیرد. در بین گونه­ های غیر­خوراكی ارقامی وجود دارد که به عنوان پایه برای پیوند پسته استفاده می­شوند. پسته به دلیل خوشمزه و مطبوع بودن از شناخته شده­ترین مغزهای درختی در دنیاست(حکم­آبادی، 1390).

قدیمی­ترین اثری که از پسته در جهان وجود دارد، قطعه چوب نیم­سوخته­ای مربوط به عصر حجر است که در اطراف شهرستان فسا در استان فارس پیدا شده و هم­اکنون در موزه پاریس نگهداری می­ شود(موسسه تحقیقات پسته، 1383). جنگل­های وحشی و خودروی پسته در ناحیه شمال­شرقی ایران و نواحی هم مرز با ترکمنستان و افغانستان سابقه­ای باستانی دارد و تصور می­رود پسته حدود 3 تا 4 هزار سال قبل در ایران اهلی و مورد کشت و کار قرار گرفته است. اولین ارقام پسته شباهت زیادی به

ارقام وحشی داشتند ولی کم کم بر اثر پیوند، جابجایی و توجه کشاورزان به درشتی میوه­ ها ارقام جدید به وجود آمده و بر اساس مکان و افراد نام­گذاری شده است. قدیمی­ترین رقمی که نام آن در کتب مربوط به ماقبل اسلام نیز ذکر شده رقم گرگانی است(پناهی و همکاران، 1381). برخی گسترش پسته در جهان را از ایران می­دانند، بر اساس تحقیقات و مکتوبات بر تولد لوفر، ایران­شناس امریکایی نام درخت پسته در زبان­های یونانی، لاتین، عربی، ترکی، روسی، ژاپنی و بسیاری از زبان­های اروپایی از نام پارسی این درخت اقتباس شده است. در پارسی قدیم این درخت پیستاکو و در پارسی­میانه یا پهلوی پیستاک نامیده می­شده و این لغات بعدها به پسته تبدیل شده است(ابریشمی، 1373).

پسته اهلی (Pistacia vera L.) درختی خزان­کننده است و برگ­های آن اغلب دوتایی و دارای یک جوانه در کنار هر برگ است که ابتدا به شکوفه و سپس به شاخه میوه­دهنده در سال بعد تبدیل می­ شود. به این ترتیب میوه­ های پسته روی شاخه­های یكساله به طور جانبی رویت می­ شود. پسته از منظر گیاه­شناسی جزء میوه­ های هسته­دار مانند هلو و زرد آلوست که از سه لایه درون­بر، میان­بر و برون­بر شامل: هسته، گوشت و پوست تشکیل شده اما قسمت خوراکی پسته مانند: بادام ، گردو، فندق و پکان برخلاف هسته­داران شناخته شده لایه درون­بر یا هسته است. پسته مانند خرما گیاهی دو پایه است بدین معنی که گل­های نر و ماده روی پایه­ های جداگانه می­روید و تولید محصول به همراهی هر دو پایه با هم وابسته است. گل­های ماده در پسته خوشه­ای و فاقد گلبرگ و شهد (نکتار) است و بر عکس سایر گل­ها زنبور عسل و سایر حشرات گرده­افشان را به خود جلب نمی­ کند در نتیجه وجود باد برای تلقیح گل­های ماده توسط گل­های نر ضروری است. گل ماده در پسته دارای یک تخمدان و یک تخمک است. برگ­ها در این گیاه از 5 تا 7 برگچه تشکیل شده و قطر تاج درخت حتی به 10 متر نیز می­رسد. سیستم ریشه پسته با تطبیق کامل با شرایط رویش گیاه محوری و عمودی است و در اعماق زمین به جستجوی آب می­­پردازد و به همین دلیل تا مدت زیادی قادر به تحمل خشکی است. پسته علاوه برتحمل شرایط خشک تحمل بالایی در مقابل آب و خاک شور دارد. این درخت می ­تواند دمای 45 درجه بالای صفر و 25 درجه زیر صفر را نیز تحمل کند البته میزان تحمل شرایط نامساعد به مرحله رشدی گیاه وابسته است(فرگوسن، 1378).

جداول 1 و 2 شرایط بهینه، قابل­تحمل و نامناسب شاخص ­های محیطی و کیفیت آب و خاک را برای پرورش پسته بیان می­دارد(غیبی و جوادی خسرقی، 1384).

خاک به عنوان بستر رشد و نمو و آب به عنوان حلال و انتقال­دهنده تمام مواد و عناصر غذایی لازم جهت فتوسنتز به جز کربن از اساسی­ترین فاکتورهای استقرار و رشد گیاهان می­باشد و توجه به این نکته به علت تنوع بسیار در شرایط مرتبط با خاك و آب برای احداث باغ و كاشت پسته بسیار ضروری است. درخت پسته در خاک­های غنی، شنی لومی با عمق زیاد و Ec آب و خاک مناسب محصول بالایی تولید می­ کند، البته شرایط خوب آب و خاک تنها زمانی کارایی دارد که شرایط محیطی مناسبی نیز وجود داشته باشد. در هنگام نامناسب بودن شرایط محیطی و آب و خاکی علاوه بر کاهش تولید در واحد سطح، حساسیت به عوامل خسارت­زا نیز افزایش خواهد یافت. علاوه بر عوامل ذکر شده در فوق عوامل دیگری نیز باید در بررسی­ها مدنظر قرار گیرد، وجود لایه سخت، قلیایی بودن خاک، وجود لایه کاملاً شنی زیر لایه رسی و بالا بودن سطح ایستابی نیز از عوامل محدودکننده در کاشت پسته به شمار می­روند و لازم است در صورتی که عوامل محدودکننده قابل رفع باشد عملیات اصلاح انجام گیرد و در غیر این صورت از احداث باغ صرف­نظر گردد(غیبی و جوادی خسرقی، 1384).

پسته قبل از 5 سالگی میوه نوبرانه می­دهد و در 10 تا 12 سالگی باردهی اقتصادی آن شروع خواهد شد. طول عمر طولانی این درخت دلیل خوبی بر مقاومت آن در مقابل شرایط نامناسب است (کهنسال ترین درخت پسته ثبت شده در ایران بر مزار احمد جامی در تربت جام هنوز پابرجاست). در ایران این گیاه از ارتفاع حداقل 700 متر از سطح دریا در خراسان تا حداکثر1850 متر از سطح دریا در کرمان کاشت می­ شود اما این میزان در سایر نقاط کاشت پسته متفاوت خواهد بود مثلاً در کالیفرنیا این درخت حداکثر در ارتفاع 700 تا 800 متر از سطح دریا کشت می­ شود تا نیاز حرارتی برای رشد و نمو آن تامین گردد(فرگوسن، 1378).

1 – 3 اقتصاد پسته

پسته یا طلای سبز یکی از مهم­ترین محصولات باغی است که نام آن در دنیا با نام ایران آمیخته و توام است. سرزمین ایران سال­هاست بی­رقیب، بزرگ­ترین تولیدكننده و صادركننده پسته در جهان بوده اما در حال حاضر به دلیل سودآوری و تقاضای بالای بازار كشورهای دیگری در زمینه تولید و تجارت پسته با ایران به رقابت برخاسته­اند. با این حال هنوز ایران بزرگ­ترین تولیدكننده و صادركننده جهان محسوب می­ شود. بر اساس آمار منتشره توسط سازمان خواربار جهانی (فائو[1]) میزان تولید پسته در جهان در سال 2009 میلادی حدود 633572 تن بوده است و از این مقدار 255000 تن توسط ایران تولید شده و کشور ایالات متحده آمریکا با 175088 تن و ترکیه با 81795 تن در رده­های بعدی رده­بندی جهانی تولید پسته قرار دارند(فائو، 2009 ). پسته از حدود 80 سال قبل با شروع صادرات آن به سایر کشورهای دنیا ارزش اقتصادی زیادی پیدا نمود. و از آن زمان به بعد سطح زیرکشت آن گسترش یافت. بر اساس آمار سال 1387 وزارت کشاورزی سطح زیرکشت پسته در کشور430692 هکتار تخمین زده شده و 87% یعنی 375377 هکتار از سطح بارور و 13% یعنی 55315 هکتار آن نهال است و باغات پسته 18% کل سطح زیرکشت محصولات باغی را در کشور به خود اختصاص می­دهد(آمارنامه کشاورزی، 1387). میانگین تولید پسته در سال­های آور و نیاور بیش از 200 هزار تن برآورد شده است. با اعداد ذکر شده در قبل باید گفت ایران به لحاظ سطح زیرکشت و تولید مقام اول جهانی را داراست و سالیانه حدود 150 هزار تن پسته به خارج از کشور صادر و میلیون­ها دلار ارز وارد کشور می­گردد. بر اساس آمار منتشره توسط فائو ایران در سال 2005 تقریبا 145 هزار تن پسته به كشورهای مختلف دنیا صادر كرده است(فائو، 2007).