به منظور مطالعه تاثیر محلول پاشی با محرک های رشد پلی آمین، بور و مولیبدن بر عملکرد و شاخص های رشد دو رقم گلرنگ زراعی آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار در سال زراعی91-90 در شهرستان دامغان روستای عبیر آباد اجرا شد. تیمار های آزمایش شامل محلول پاشی با محرک های رشد در سه سطح بدون محلول پاشی یا شاهد، محلول پاشی قبل گلدهی و محلول پاشی بعد از گلدهی و تیمار ارقام گلرنگ شامل رقم محلی اصفهان و رقم پدیده بود. محلول پاشی به کمک محلول نیترات بالانسر بود که شامل بور 9% ، مولیبدن50 پی پی ام و پلی آمین1میلی مولار بود. صفات مورد ارزیابی شامل درصد روغن، وزن هزار دانه، تعداد طبق در بوته، تعداد شاخه فرعی در بوته، ارتفاع بوته، قطر ساقه، کلروفیل ,a ,b کل، کارتنوئید، شاخص برداشت، تعداد دانه در طبق و شاخص سطح برگ بود. بررسی اثر متقابل معنی دار بین رقم و زمان محلول پاشی در مورد عملکرد ارتفاع نهایی نشان داد که رفتار ارقام به سطوح محلول پاشی متفاوت بود به طور کلی محلول پاشی با بور، مولیبدن و پلی آمین نسبت به تیمار بدون محلول پاشی توانست تا حدودی سبب بهبود عملکرد شود. اما اجزای عملکرد شامل درصد روغن، تعداد طبق در بوته، ارتفاع نهایی، قطر ساقه نهایی و شاخص برداشت در مرحله ابتدای گلدهی با محلول پاشی بور، مولیبدن و پلی آمین بهبود یافتند. در این آزمایش اثر همبستگی مثبت و معنی دار بین روغن و سایر صفات وابسته به آن اثبات گردید. به طور کلی می توان نتیجه گرفت رقم محلی اصفهان با داشتن بیشترین شاخص های رشد بهتر عمل کرده است.

کلمات کلیدی: گلرنگ، محلول پاشی، بور، مولیبدن، پلی آمین

• ضروت تحقیق

افزایش روزافزون جمعیت و نیاز به کشت گیاهان زراعی که به منظور تامین مواد غذایی از جمله برنامه های وسیع و دامنه داری است که پژوهشگران را بر آن داشته که در این زمینه پژوهش های جدیدی را دنبال نمایند این بدان معنی است که تولید غذا باید دائماً افزایش یابد تا اینکه از کمبود مواد غذایی در بسیاری از نقاط جهان جلوگیری شود (زارعیان، 1380).

به رغم پیشرفت های قابل توجه در گسترش كشاورزی و تولید غذا در سال های اخیر، تعداد افراد دچار سوءتغذیه در جهان همچنان رو به افزایش است. با افزایش جمعیت و نیاز به تولید غذای بیشتر، گرایش به استفاده از منابع آب و خاك شور بیشتر شده و تجارب بسیاری هم اكنون در سرتاسر دنیا در مورد استفاده از این منابع نامطلوب وجود دارد (هاشمی نیا و همكاران، 1997).

دانه های روغنی به منظور استخراج روغن از دانه آن ها پرورش می یابند ولی به عنوان منبع با ارزش پروتئین نیز مطرح هستند و بقایای محصول بعد از روغن کشی بدین منظور به کار می رود. کاشت دانه های روغنی از دیر باز بخش مهمی از کشاورزی کشور ها از جمله بسیاری از کشور های شرقی را تشکیل می داده است و برخی از آن ها جزو اقلام عمده صادراتی این کشور محسوب می شده اند (سیفی و همکاران، 1390).

در سال های 2002-2001 تولید محلی دانه های روغنی تنها 29 درصد کل مصرف را تامین می کرد و71 درصد باقی مانده از طریق واردات تامین می شد Anonymous, 2002)).

با توجه به افزایش نیاز روز افزون جوامع بشری به ویژه کشور ما به فراورده های دانه های روغنی مدیریت صحیح زراعی برای افزایش عملکرد از اهمیت زیادی برخوردار است (ناصری و همکاران، 1389).

افزایش مصرف سرانه روغن نباتی و فشار ناشی از هزینه های خرید و واردات آن در کشور های مصرف کننده مانند ایران از جمله عواملی هستند که اهمیت توسعه کشت دانه های روغنی و گسترش برنامه های علمی و تحقیقاتی را در این زمینه بیش از پیش روشن می سازد (سعیدی، 1383).

پیش بینی می شود که جمعیت دنیا تا سال 2025 به 8 میلیارد نفر برسد و اغلب مدل ها پیش بینی کرده اند که کمبود جدی مواد غذایی در مناطق گرمسیری از سال 2000 به بعد تشدید خواهد شد. تقاضا برای مصرف مواد ایران از کشور هایی است که کاشت برخی از دانه های روغنی مثل کنجد، کرچک، گلرنگ و پنبه در آن قدمت دارد (فیروزه و همکاران، 1385).

با توجه به تنوع آب و هوایی در ایران امکان کشت بسیاری از دانه های روغنی با کیفیت خوب و ارزش اقتصادی بالا وجود دارد که یکی از این گیاهان گلرنگ می باشد (ناصری و همکاران، 1389).

1-2- هدف تحقیق

هدف از این پژوهش بررسی اثر محلول پاشی بور، مولیبدن و پلی آمین در بهبود عملکرد کمی و کیفی محصول و صفات فیزیولوژیک و مورفولوژیک ارقام مورد مطالعه گلرنگ و بررسی عکس العمل دو رقم محلی اصفهان و پدیده به محلول پاشی برگی قبل و بعد از گلدهی با ریز مغذی ها (بور, مولیبدن و پلی آمین) برای رسیدن به بیشترین محصول انجام شد.

1-3- تاریخچه

گلرنگ یکی از منابع مهم تامین روغن نباتی بوده و به همین جهت سطح زیر کشت آن در سال های اخیر افزایش یافته و به حدود 8000 هکتار در سطح کشور رسیده است (کیهانیان، 1385).

سابقه کشت گلرنگ در کشور مصر به 3500 سال قبل می رسد و به احتمال قوی در شمال شرقی هندوستان، ایران یا ترکیه اهلی شده است (آلیاری، 1379).

تاریخچه کشت این گیاه در مصر به 4000 سال و در چین به 2000 قبل می رسد. گلرنگ از قدیم در هندوستان، ایران، خاورمیانه و شرق آفریقا کشت می شده است (ابراهیم زاده، 1385).

کاشت گلرنگ به چندین قرن پیش بر می گردد که به منظور استفاده از گلبرگ های رنگی آن جهت رنگ های خوراکی، طعم دهنده غذا، چاشنی، روغن دانه و رنگرزی منسوجات در کشور های شرق دور مورد استفاده قرار می گرفته است(Esendal, 2001).

گیاه گلرنگ در سطوح کوچک یا به صورت حاشیه ای برای حفاظت از محصولات در حاشیه کرت ها کشت می شده است و هم اکنون نیز در مناطقی از هندوستان برای جلوگیری و جبران خسارت عوامل مختلف بر

گندم در کشت مخلوط به صورت ردیفی کشت می شود( Hirmath et al., 1992) .

گلرنگ زراعی از قدیم الایام به عنوان یک زراعت فرعی و با هدف تولید رنگ از گل های آن در مناطق مختلفی از ایران نظیر خراسان، آذربایجان و اصفهان کشت می شده است (خواجه پور، 1370).

در ایران کشت گلرنگ به عنوان یک گیاه روغنی از سال1336 آغاز و بر اساس آمار منتشر شده میزان تولید دانه های گلرنگ در سال های 1355-1350 هفت هزار تن در سال بود که در سال 1385 به شش هزار تن کاهش و پس از آن تولید گلرنگ در ایران سیر نزولی داشت (پهلوان، 1383). گلرنگ در سال های اخیر به عنوان یک گیاه مناسب جهت کاشت علوفه مورد توجه قرار گرفته است (Landau et al., 2005).

1-4- کلیات

گلرنگ یا كاشفه با نام علمی(Carthamus tinctorius L) وابسته به راسته سینادره (Cinadrea)، تیره كاسنی(Asteraceae) در انگلیسی با نام(Safflower) و در فرانسه (Cathame) نامیده می شود. خصوصیات مطلوب و خاص این گیاه نظیراستفاده های طبی و صنعتی و غذایی از گلبرگ های آن کیفیت روغن دانه و وجود بیش از 90 % اسیدهای چرب غیر اشباع به خصوص اسید چرب لینولئیک و اولئیك، مقاومت نسبتاً بالا به شوری و خشكی سازگاری وسیع به درجه حرارت های پائین زمستان و بالای تابستان و فصل رشد كوتاه در كشت تابستانه از جمله مواردی است كه آن را به عنوان گیاه روغنی با ارزشی مطرح نموده است (احمدی و امیدی، 1373).

گلرنگ با اسامی زعفران بدل، زعفران خاردار، زعفران رنگرزی و… نیز شناخته می شود. خاستگاه این گیاه مناطقی واقع در بین قسمت های شرقی مدیترانه و خلیج فارس میباشد (خواجه پور، 1383).

گلرنگ به عنوان یک گیاه بومی كشور ایران، با تحمل نسبتاً بالایی كه به شوری و خشكی نشان می دهد و همچنین به علت دارا بودن روغنی با كیفیت عالی می تواند نقش مهمی در گسترش سطح زیر كشت گیاهان روغنی در كشور داشته باشد. دسترسی به ارقام متحمل به خشكی میتواند توسعه كشت این گیاه را در شرایط اقلیمی خشك فراهم سازد Forozan, 1997)).

گیاهان تحمل متفاوتی به شوری دارند و ممكن است، به ویژه پس از استقرار، كاملاً به آن مقاوم باشند. گلرنگ یكی از گیاهان زراعی نسبتاً مقاوم به شوری به حساب می آید و در شرایط شور نیز قادر به تولید محصول قابل قبولی است. آستانه تحمل به شوری گلرنگ بالا حدود5/7 دسی زیمنس بر متر برای عصاره اشباع خاك و آستانه كاهش عملكرد آن 6 دسی زیمنس بر متر می باشد Shannon, 1997)).

گلرنگ یکی از گیاهانی است که به لحاظ بومی بودن و سازگاری با شرایط اقلیمی حاکم بر کشور از ویژگی های ارزشمندی برخوردار است و علاوه بر این تحمل پذیری آن به شرایط محدودیت رطوبت و شوری و امکان کاشت بهاره و پاییزه به همراه نقش مفید آن در تناوب زراعی و با توجه به نیاز روز افزون کشور به روغن گیاهی، گلرنگ می تواند به عنوان یک گیاه صنعتی و روغنی مهم مطرح باشد (زینعلی، 1378).

امروزه با معرفی رنگ های مصنوعی ارزان قیمت، گلرنگ به عنوان منبع تولید رنگ ارزش زیادی ندارد ولی روغن آن با توجه به کیفیت بسیار بالا هنوز به عنوان یکی از مرغوب ترین انواع روغن شناخته می شود و کشت گلرنگ در ایران سالیان دور عمدتاً جهت استفاده از رنگ آن در صنایع قالی بافی معمول بوده ولی به دلیل نبودن ارقام با عملکرد بالا و طولانی بودن دوره رشد، سطح زیر کشت آن محدود بوده است

(فروزان، 1378).

گلرنگ یکی از گیاهان بومی ایران است و وجود تیپ های وحشی گلرنگ در نقاط مختلف کشور نشان دهنده دامنه سازگاری بالای این گیاه با آب و هوای کشوراست، در حقیقت می توان آن را جزء گیاهان فراموش شده به شمار آورد (زینعلی، 1378).

گلرنگ سرما دوست و روز بلند و منشا آن جنوب آسیاست و دیر باز در چین ، هند، ایران و مصر کشت می شده است. این گیاه در قرون وسطی در ایتالیا، فرانسه و اسپانیا نیز کشت می شد و بعداً به آمریکا، مکزیک ونزوئلا و کلمبیا برده شد در آغاز به منظور استفاده از رنگ حاصل از گلبرگ های حاصل از آن در رنگ آمیزی پارچه و تزیین غذا کاشته می شد ولی امروزه علاوه بر آن کشت این گیاه به خاطر تولید روغن، کنجاله و تهیه مواد دارویی و لوازم آرایشی انجام می گیرد (Cho and tae, 2000).

گلرنگ گیاهی است یکساله دارای ساقه ای به ارتفاع 30 تا 60 سانتی متر و منشأ اولیه آن در عربستان بوده و از آنجا تدریجاً به نواحی دیگر انتقال یافته است‏ پرورش آن امروز در بعضی نواحی معمول است.

(Omidi and Ahmadi, 2001)

گلرنگ گیاهی روز بلند است و در طول رویش به هوای گرم و تابش نور مناسب نیاز دارد. این گیاه به سرمای طولانی و سخت حساسیت نشان می دهد. بطوری که برگها در دمای (2-) درجه سانتی گراد دچار سرمازدگی شده و گیاه خشک می شود. این گیاه را باید در مناطق گرم و خاکهای مناسب با ضخامت زیاد سطح الارض کشت کرد، اگر چه گلرنگ در هر نوع خاکی قادر به رویش است ولی خاکهای عمیق و دارای بافت متوسط را ترجیح می دهد. خاکهای تهی از مواد غذایی و همچنین خاکهایی که آب را در خود نگه می دارند برای گلرنگ مناسب نمی باشند. گلرنگ با داشتن ریشه عمیق و توسعه یافته به خشکی مقاوم است توان گلرنگ در جذب آب از خاک بیش از گندم و جو می باشد، اما راندمان مصرف آب در گلرنگ کمتر از گندم و جو است. نیاز رطوبتی گلرنگ در دوران جوانه زنی و سبز شدن به دلیل داشتن پوسته مجزا از دانه حقیقی، بیش از گندم است. پس از سبز شدن، تحمل گلرنگ به تنش رطوبتی افزایش می یابد. وقوع تنش رطوبتی، بخصوص پس از ورود گیاه به فاز زایشی، به رشد و عملکرد گیاه آسیب زیادی می رساند. بطور کلی مقاومت گلرنگ به خشکی مشابه گندم وجو میباشد و مقاوم ترین گیاه دانه روغنی به خشکی به شمار می رود .(Omidi, 2002)

مقاومت گلرنگ به شوری خاک از جو، پنبه و چغندر قند کمتر است، ولی از سورگوم بیشتر است. گلرنگ در گروه گیاهان مقاوم به شوری قرار دارد. حساسیت گیاه به شوری در دوران سبز شدن زیاد است، بخصوص در روش کاشت به صورت جوی و پشته که شوری در ناحیه بذر تمرکز میابد (Omidi, 2002).

گلرنگ را میتوان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد. زمان کاشت بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. گلرنگ در مناطق گرمسیر به عنوان یک محصول پائیزه کشت می شود ولی در مناطق سرد آنرا به صورت بهاره کشت می کنند. زمان مناسب برای کشت پائیزه گلرنگ مهر– آبان و برای کشت بهاره آن اوایل اردیبهشت خواهد بود Omidi and Ahmadi, 2001)). گلرنگ به راحتی میتواند در مناطقی که درجه حرارت پایین و خاک هایی با حاصلخیزی کم دارند رشد و نمو موفقی داشته باشد