عدم آگاهی و کم سوادی

افرادی که از سواد و تحصیلات کم‏تری برخوردارند،آسیب‏پذیرتر از افرادی‏اند که نسبت به تأثیرات بزه  آگاهی‏ دارند.هرچند نمی‏توان میزان تحصیلات افراد را عاملی برای‏ مصرف این‏گونه موارد دانست،اما تحقیقات بسیاری نشان‏ می‏دهند که هرچه سواد و میزان تحصیلات قشر جوان بالاتر باشد،کم‏تر به بزهکاری روی می‏آورند. برای نمونه براساس آمار،66 درصد افراد معتاد،سوادی در سطح ابتدایی‏ و درصد کمی نیز در سطح متوسطه داشته‏اند.

ع:خصوصیات و ویژگی‏های  خاص جوانان و نوجوانان

در بسیاری از موارد مشاهده می‏شود که نوجوانان و جوانان‏ مضطرب،پریشان،افسرده و منزوی،به‏طور مرتب دچار شکست‏های گوناگون تحصیلی-اجتماعی می‏شوند، عزت نفس،خویشتن‏داری و اعتماد به نفس خود را از دست می‏دهند و به سیگار،الکل،مواد مخدر و…به عنوان مفردی‏ برای رهایی از این مشکلات روی می‏آورند.

همچنین گروهی از نوجوانان به‏ دلیل سازگاری با دوستان و همسالانشان و یک رنگ شدن با آن‏ها چنان موجودیت فردی-خانوادگی خود را فراموش‏ می‏کنند که در برابر هر تقاضایی سر تسلیم فرود می‏آورند.هر چه روابط بین والدین و فرزندان نوجوانشان کاهش یابد، ارزش همسالان و روابط گروهی برای آنان بیش‏تر می‏شود.

بند دوم :عوامل خانوادگی

خانواده اولین مکان رشد شخصیت، باورها و الگوهای رفتاری فرد است که می‌تواند خود، منبعی برای تنش باشد. خانواده نه تنها در تعیین ارزش‌ها و شخصیت کودک دارای اهمیت است، بلکه به‌صورت غیرمستقیم به‌تدریج بر ساخت جامعه اثر می‌گذارد و اندیشه و رفتار والدین به جامعه منتقل می‌شود. بنابراین، منشأ بسیاری از نابهنجاری‌ها و انحرافات اخلاقی نوجوانان نیز فقدان یک نظام صحیح و سالم خانوادگی است. حمایت افراطی والدین از فرزندان و رفتارهای اجتماع ستیز والدین، زمینه‌های ناسالم روانی و احتمال گرایش افراد را به اعتیاد فراهم می‌کند.

در مطالعات متعدد مشخص شده است که دلبستگی ضعیف به مادر و وجود پدر ناآرام و سهل‌انگار در دوران کودکی احتمال آن که نوجوانان را به مصرف الکل و موادمخدر سوق دهد بسیار زیاد است.
در زیر به بعضی از مهمترین عوامل مستعدکننده خانوادگی اشاره شده است:زمینه‌های نامناسب خانوادگی، فقر مادی خانواده، وجود الگوهای نامناسب در خانواده، ناآگاهی والدین، ارتباط ضعیف با فرزندان، غفلت از فرزندان، خانواده آشفته و متشنج، درگیری والدین و مشاجره آنها و… .از جمله این عوامل هستند.

الف: زمینه های خانوادگی

یکی از مهم‏ترین عواملی که نقش بسزایی در همنوایی یا ناهمنوایی فرد با ارزش‏ها و هنجارهای اجتماعی دارد، خانواده است. تأثیر خانواده بر شکل‏گیری شخصیت و منش افراد و نهادینه شدن هنجارهای اجتماعی در آن‏ها و در نتیجه، در رفتارهای آتی آن‏ها، مورد توجه بیش‏تر صاحب‏نظران بوده است. این‏که خانواده دارای چه ویژگی‏های اخلاقی باشد و چه میزان به ارزش‏ها و دستورات اخلاقی اهمیت دهد و آن‏ها را در فرایند زندگی حاکم کند، روابط بین اعضای خانواده چگونه باشد و چه مقدار والدین به نقش خویش در تربیت فرزندان واقف باشند و آن را به درستی اِعمال کنند، می‏تواند اعضای خانواده را در برابر انواع انحرافات از جمله «اعتیاد» بیمه کرده یا زمینه را برای حرکت در مسیر انحراف فراهم نماید.

چنان‏که دوگرف، جرم‏شناس مشهور، معتقد است: منش و رفتارهای بزه‏کار در جامعه تا حد زیادی با توجه به ویژگی‏های محیط خانوادگی او رقم زده شده است.

بنابراین، همبستگی بین رفتار فرد با روابط افراد در زندگی خانوادگی، مورد توجه بیش‏تر صاحب‏نظران قرار گرفته است. دامنه تأثیر خانواده به حدّی است که حتی روان‏شناسان از شیر گرفتن نابهنگام کودک یا شیوه تغذیه او را در انحرافش مؤثر می‏دانند.

به سبب این نقش اولی و اصلی خانواده در زمینه تعلیم و تربیت افراد، دین اسلام برای اعضای خانواده نقش‏های مهمی قایل شده است و سلامت اعضای خانواده و رشد و ارتقای آن‏ها را در گرو رعایت این نقش‏ها و مسؤولیت‏ها می‏داند. دین اسلام برای نهاد خانواده در تربیت فرزندان، تا آن‏جا اهمیت قایل است که یکی از ملاک‏های گزینش را درامر ازدواج یا مسؤولیت‏ها برخورداری از خانواده اصیل می‏داند.

حضرت علی علیه‏السلام در نامه‏ای به مالک اشتر می‏فرماید: از میان مردم، کسانی را برای کارگزاری انتخاب کن که تجربه و حیا دارند، از خانواده‏های صالح و صاحب قدم‏های مفیداسلام و دارای سوابق شایسته‏اند،همچنین دین اسلام حقوق متقابلی برای فرزندان و والدین برشمرده و آن‏ها را به رعایت آن حقوق سفارش نموده است. حضرت در این زمینه می‏فرماید: برای فرزند بر پدر حقی است و برای پدر برفرزند حقی. حق پدر بر فرزند این است که او را در همه چیز اطاعت کند، مگر در معصیت خداوند سبحان. و حق فرزند بر پدر آن است که اسم زیبا بر او بگذارد و فرهنگ سازنده او را نیکو کند و قرآن را به او تعلیم نماید.

- اکبری، ابوالقاسم، مشکلات نوجوانی و جوانی،ص251

- فرجاد،محمد حسین،آسیب‏شناسی کجروی‏های اجتماعی،ص 83

- نجفی توانا، علی ، جرم‏شناسی،صص 142ـ143

- قائمی، علی ، آسیب‏ها و عوارض اجتماعی، ص 142

- نهج‏البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، نامه 53 / حکمت 399