با نگاهی گذرا به آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی پی می‌بریم که یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های ذهنی و اعتقادی این سخنور بزرگ ادب فارسی، مقولۀ تأویل است. این که تأویل به‌طور کلی چیست و چه پیشینه‌ای در تفکر غرب و شرق دارد، موضوع کنکاش این پژوهش را شکل می‌دهد. بررسی مفهوم تأویل در یکی از مهمترین اثرهای ناصرخسرو، وجه دین، بدون پرداختن به وقایع زندگی و اصول اعتقادی وی به عنوان یکی از بزرگان مذهب اسماعیلی ناممکن می‌نمود. معرفی جامع و روشن کیش اسماعیلی و جایگاه تأویل در آن طریقت فصلی دیگر را دربرگرفت تا بر فراز پایه‌های مستحکم این داده‌های تاریخی، بتوان به تصویر روشنی از مفهوم تأویل یا هرآنچه در زیر این عنوان در ذهن ناصرخسرو جای داشته‌است دست یافت. در فصل نهایی این پژوهش تمام تأویلات ناصرخسرو در کتاب وجه دین به صورت فصل به فصل بررسی و گزارش شده‌است.
کلید واژه:
اسماعیلیان _ تأویل _ ناصرخسرو _ وجه دین _ هرمس _ هرمنوتیک
فهرست مطالب
پیشگفتار 11
فصل اول: هرمنوتیک 27
1-1- هرمس 27
1-1-1- ریشه شناسی نام هرمس 27
1-1-2- هرمس کیست 27
1-1-3- تفکر هرمسی 29
1-2- هرمنوتیک 34
1-2-1- واژه شناسی هرمنوتیک 34
1-2-2- مختصری در تاریخچه و چیستی علم هرمنوتیک 35
1-3- جریان‌سازان عرصۀ هرمنوتیک 44
1-3-1- آگوستین قدیس 44
1-3-1-1- زندگانی 44
1-3-1-2- آگوستین و مسئلۀ هرمنوتیک 45
1-3-1-3- تأویل متن با بهره گرفتن از خود آن متن 46
1-3-1-4- تأویل فقط در مورد فقرات مبهم 46
1-3-1-5- تأویل پذیری همه چیز، حتی حروف و اعداد 46
1-3-1-6- اهمیت وضع روحی مفسر 47
1-3-1-7- چهار سطح معنایی 47
1-3-2- فردریش ارنست دانیل شلایر ماخر 48
1-3-2-1- قواعد هنر فهمیدن 49
1-3-2-2- فن فهم 50
1-3-2-3- بازسازی 50
1-3-2-4- تأویل دستوری/ تأویل فنی/ فهم سبک 51
1-3-2-5- نیت مؤلف 51
1-3-2-6- دور هرمنوتیکی 52
1-3-3- ویلهلم دیلتای 53
1-3-3-1- تمایز میان علوم انسانی و علوم طبیعی 55 1-3-3-2- تجربه 55
1-3-3-3- بیان 56
1-3-3-4- فهم 56
1-3-3-5- تاریخمندی 57
1-3-4- مارتین هایدگر 58
1-3-4-1- هایدگر و معنای وجود 58
1-3-4-2- هرمنوتیک دازاین 59
1-3-5- هانس گئورگ گادامر 61
1-3-5-1- بازی تفسیر 62
1-3-5-2- «من»- «تو» الگوهای سه‌گانه 63
1-3-6- امیلیو بتی 65
1-3-7- اریک دونالد هیرش 67
1-3-7-1- تفاوت فهم و تفسیر 68
1-3-8- یورگن هابرماس 70
1-3-9- پل ریکور 72
1-3-9-1- مراحل تفسیر 72
فصل دوم: تأویل و تأویل‌گران 79
2-1- تأویل 81
2-1-1- واژه شناسی تأویل 81
2-1-2- کاربرد و معانی تأویل در قرآن 83
2-1-3- نمونه‌ای از شواهد واژۀ تأویل در ادبیات فارسی 90
2-1-4- تأویل در تاریخ 92
2-1-5- تنزیل 95
2-1-6- تفسیر 95
2-1-7- بررسی تفاوت تأویل و تفسیر 97
2-1-8- تأویل و هرمنوتیک 100
2-2- اخوان الصفا 104
2-3- حروفیه 106
2-3-1- عدد و جایگاه علم الاعداد 109
2-3-1-1- عدد چهار 109
2-3-1-2- عدد پنج 110
2-3-1-3- عدد هفت 110
2-3-1-4- عدد نه 110
2-3-1-5- عدد ده 111
2-3-1-7- عدد یازده 111
2-3-1-8- عدد دوازده 111
2-3-1-9- عدد چهارده 111
2-3-1-10- عدد بیست و هشت 112
فصل سوم: اسماعیلیان و ناصرخسرو 117
3-1- اسماعیلیان 119
3-1-1- اسماعیلیان در تاریخ 119
3-1-2- نام‌های اسماعیلیان 123
3-1-3- حکومت فاطمیان 126
3-1-4- حشاشین 129
3-1-5- جایگاه علم و دانش نزد اسماعیلیان 132
3-1-6- اصول باورهای اسماعیلیان 134
3-1-6-1- اصل تأویل شریعت 134
3-1-6-2- اصل امامت 135
3-1-6-3- اصل ابداع هستی 137
3-1-6-4- اصل تعلیم 139
3-1-6-5- اعتقاد به دوره‌های هفتگانه 139
3-2- حكیم ناصرخسرو قبادیانی 142
3-2-1- نام، زادگاه، زادروز 142
3-2-2- پیشه 143
3-2-3- آشنایی ناصرخسرو با دانشها و گرایش‌های گوناگون 144
3-2-4- آشفتگی فکری و سفر به سرزمین مصر 146
3-2-5- شعر و هنر ناصر خسرو و آثار مکتوبش 150
3-2-5- 1- گشایش و رهایش 152
3-2-5- 2- جامع الحکمتین 152
3-2-5- 3- خوان الاخوان 153
3-2-5- 4- روشنایی نامه 153
3-2-5- 5- وجه دین 154
3-2-5- 6- زاد المسافرین 154
3-2-6- زندگانی ناصر خسرو 155
3-2-6-1- مرحلۀ خوشگذرانی و دنیا‌خواهی 156
3-2-6-2- مرحلۀ جستجو و کنکاش 156
3-2-6-3- مرحلۀ یافتن راه و آرمان‌گرایی 158
3-2-7- منش فردی و جهان‌بینی ناصر خسرو 159
3-2-8- ناصرخسرو، یک اسماعیلی بلند مرتبه 162
3-2-9- باورهای مذهبی و دینی ناصرخسرو 164
3-2-9-1- اصل ابداع هستی 164
3-2-9-2- اصل تعلیم 164
3-2-9-3- اعتقاد به دوره‌های هفتگانه 165
3-2-9-4- اصل امامت 165
3-2-9-5- اصل تأویل 167
3-2-10- حکیم ناصرخسرو قبادیانی کیست 171
فصل چهارم: بررسی تأویل‌های وجه دین 179
4-1- بررسی تأویلاتی که با تکیه بر حساب جُمَل و ابجد ثابت می‌شوند 181
4-1-1- اثبات اینکه علم و عمل دینداران با هم برابر و لازمۀ دین آنان است 181
4-1-2- اثبات اینکه شهادتین کلید در بهشت است 182
4-1-3- اثبات لا اله الا الله 183
4-1-4- اثبات همانندی انسان و خداوند 189
4-1-5- اثبات کلام بسم الله ارحمن الرحیم 191
4-1-6- اثبات دلیلمندی تعداد رکعت‌های نماز 193
4-1-7- اثبات اینکه حروف کلمۀ قرآن معنادار و نشانه اند 194
4-1-8- اثبات اینكه اندازه وام انسان بر خداوند صد و نوزده درم است 196
4-2- بررسی فصل به فصل تأویلات وجه دین 198
4-2-1- گفتار سوم: علم 198
4-2-2- گفتار پنجم: بهشت 199
4-2-3- گفتار هفتم: دوزخ 200
4-2-4- گفتار دوازدهم: سوره اخلاص 201
4-2-5- گفتار سیزدهم: اَعُوذُ بِالله مِن‌الشیطانِ الرَجِیم 203
4-2-6- گفتار چهاردهم: بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ 205
4-2-7- گفتار پانزدهم: آبدست و آدابهای آن 207
4-2-8- گفتار شانزدهم: سرو تن شستن از جنابت 212
4-2-9- گفتار هفدهم: تیمم كردن به خاك 214
4-2-10- گفتار هژدهم: بانگ نماز 215
4-2-11- گفتار نوزدهم: صلوة 218
4-2-11-1- حدود نماز 220
4-2-11-2- فریضه‌های نماز 221
4-2-11-3- سنتهای نماز 222
4-2-11-4- خضوع در نماز 224
4-2-11-5- وقتهای نماز 225
4-2-11-6- جمع كردن نماز 226
4-2-11-7- كوتاه كردن نماز 228
4-2-11-8- نماز نشسته گزاردن 230
4-2-12- گفتار بیستم: پنج نماز و عدد رکعات آن و اوقات آن 231
4-2-13- گفتار بیست و دوم: نماز آدینه 236
4-2-14- گفتار بیست و سوم: عیدهای دوگانه 239
4-2-15- گفتار بیست و چهارم: عید گوسفندكشان و نماز آن 241
4-2-16- گفتار بیست و پنجم: نماز كسوف 243
4-2-17- گفتار بیست و ششم: نماز جنازه 245
4-2-18- گفتار بیست و هفتم: ركوع و سجود و جز آن از حال‌های نماز 248
4-2-19- گفتار بیست و هشتم: اثبات زكات 254
4-2-20- گفتار بیست و نهم: اندر زكات زر و سیم و تأویل آن 258
4-2-21- گفتار سی‌ام: زكات ستوران و تأویل آن 259
4-2-21-1- صدقة شتر 259
4-2-21-2- صدقة گاو 259
4-2-21-3- صدقة گوسفند 260
4-2-22- گفتار سی و یکم: آنچه واجب شود بر رستنی 262
4-2-22-1- خمس 264
4-2-23- گفتار سی و دوم: زكات فطر 267
4-2-24- گفتار سی و سوم: واجبی روزه داشتن 270
4-2-25- گفتار سی و چهارم: واجبی حج كردن 275
4-2-26- گفتار سی و پنجم: واجبی جهاد كردن 281
4-2-27- گفتار سی و ششم: واجبی اطاعت امام زمان 287
4-2-28- گفتار سی و هفتم: حیض زنان و پاكیزگی آن 290
4-2-29- گفتار سی و هشتم: اندر حقیقت استبرا و تأویل آن 294
4-2-30- گفتار سی و نهم: آنچه نماز را با آن نشاید 296
4-2-31- گفتار چهلم: حد زدن و رجوم 299
4-2-32- گفتار چهل و یکم: رجم بر سحاقه ولواطه 302
4-2-33- گفتار چهل و دوم: كشتن خطا و دیت بر عاقل و عاقله 305
4-2-34- گفتار چهل و سوم: گناهان كبائر 308
4-2-35- گفتار چهل و چهارم: آنچه حرام است 312
4-2-36- گفتار چهل و پنجم: دجال و فتنه آن 316
4-2-37- گفتار چهل و ششم: نكاح و سفاح 319
4-2-38- گفتار چهل و هفتم: واجبات 324
4-2-39- گفتار چهل و هشتم: گزیت بر اهل كتاب 326
4-2-40- گفتار چهل و نهم: قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ 328
4-2-41- گفتار پنجاهم: واجبی صلوات بر رسول و آلش علیه‌السلام 330
4-2-42- گفتار پنجاه و یکم: لا حَولَ ولا قُوّةَ إلاّ باللّه العلی‌العظیم 332
نتیجه گیری 337
کتابنامه 345
پیشگفتار:
در رویارویی با متون ادبی کهن، همواره نکته‌ای سد راه دستیابی به فهم بوده است و آن نکته فاصلۀ زمانی است. یعنی آن شکاف ژرفی که میان افق روزگار پیدایش متن با افق روزگار بازخوانی آن وجود دارد.
ما در جریان خواندن یک متن کلاسیک، خودمان را در شرایط زیستی و فرهنگی گذشته قرار نمی‌دهیم. ما حتی اگر آرزو هم داشته باشیم که در افق روزگار هومر یا سوفوکلس و ناصرخسرو، شیخ اشراق، مولانا و … قرارگیریم، باز در یونان باستان و یا ایران آن روزگار زندگی نخواهیم کرد.
ما متن را به افق دوران خودمان منتقل می‌کنیم و بر پایۀ همین افق امروزی است که معناهایی برای آن متصور می‌شویم. اگر متنی کلاسیک را چنان بخوانیم که فاقد هرگونه ارتباطی با روزگار ما باشد، این طرز خواندن و رویارویی، موجب فهم نمی‌شود. متن با ما سخن نمی‌گوید. اما اگر بتوانیم متن را به روزگار خود نزدیک کنیم، گفتگوی گذشته و امروز ممکن خواهد شد.
از آنجا که قدیمی‌ترین، و به گمان بسیاری شایع‌ترین فهم از کلمة تأویل در شرق و هرمنوتیک در غرب، به اصول کشف رمز و فهم کتب مقدس بازمی‌گردد، شاید بهترین متونی که می‌شود با آنها به مکالمۀ گذشته و امروز نشست، متون کلاسیکی باشند که از سویی پیوستگی و تنیدگی بسیار با کتب مقدس داشته و از سویی دیگر در گفتمان روزگار ما سخنی برای بازگفتن داشته باشند.
ادبیات اسماعیلیه، در کنار متون تأویل‌گرایانه‌ای همچون متون عرفانی، رسالات اخوان الصفا و آثار متفکران حروفی، قوس بزرگی از دایرۀ هرمنوتیک كاربردی سرزمین ما را تشکیل می‌دهد. باطنی‌گری و تأویل‌محوری را میتوان اساسی‌ترین اصل هویتی مذهب اسماعیلیه دانست.
برقراری گفتگو میان افقِ امروزی‌ترین گفتمانِ حیطۀ علوم انسانی، یعنی هرمنوتیک، با افق روزگاری که متون شگفت‌انگیز اسماعیلی در آن نوشته شده‌اند می‌تواند دستاوردهای نوین و ارزشمندی به همراه داشته باشد و تنها در سایۀ خوانشی امروزی، دقیق و عمیق است که این رویکرد هرمنوتیکی حاصل خواهد شد.
این پایان‌نامه تلاشی است برای ایجاد این گفتگو میان یکی از کهن‌ترین متون تأویلی ادب فارسی؛ وجه دین، و هرمنوتیک به مثابه یک دانش اصولی و قاعده‌مند.
نخستین فصل این پژوهش به هرمنوتیک، ریشه‌یابی واژگانی و رد پایش در متون تاریخی می‌پردازد. در ادامه، از جریان‌سازان عرصۀ هرمنوتیک نام برده می‌شود و زندگی و خط فکری هریک به اختصار گزارش خواهد شد.
در فصل دوم، که عنوان تأویل را بر خود دارد، نخست کوشش شده است تا با استناد به نظر لغویان نامداری چون ابن فارس، راغب اصفهانی و ابن رشد، تعریف جامعی از واژۀ تأویل به دست آید و سپس کاربرد و معانی قرآنی این واژه شود. همچنین در این فصل بررسی اجمالی باورهای مسلمانان دربارۀ تأویل و باطنی‌گری و نظرات موافق و مخالف از قرن دوم به بعد آمده است؛ و نیز از حروفیه و اخوان الصفا، به عنوان جنبش‌هایی باطنی و پیشتاز و نیز از جایگاه تأویل و علم الاعداد در تفکراتشان سخن رفته است.
فصل سوم به اسماعیلیان اختصاص دارد: ریشه‌های پیدایش آن ها، اصول باورهایشان و حکومتشان در مصر. آنگاه به معرفی زندگانی و تفکرات و نیز آثار حکیم ناصرخسرو قبادیانی به عنوان یک اسماعیلی صاحب منصب و مسئولیت در جزیرۀ خراسان پرداخته می‌شود.
فصل آخر، به طور خاص به بررسی تأویلات کتاب وجه دین وی اختصاص دارد. در این بررسی، ابتدا خلاصه‌ای از متن اصلی هر فصل آورده می‌شود و سپس تمامی تأویلات آن فصل یک به یک و به تفصیل شرح و توضیح خواهد شد.
این پژوهش در پی یافتن پاسخ پرسش‌های زیر است:
- نظر تفکر اسماعیلی دربارۀ تأویل به عنوان اصل بنیادین این مذهب چیست؟
- پیشینۀ علم هرمنوتیک در تفکر غرب چیست؟
- آیا تأویل، آنچنان که ناصرخسرو به عنوان یک اسماعیلی بلندمرتبه به آن دست می‌یازد، با هرمنوتیک، آنچنان که در غرب تعریف می‌شود، شباهت دارد؟
در رویارویی با این پرسش‌ها، به ارائۀ دو فرضیه اکتفا می‌کنیم:
- به نظر می‌رسد متفکران اسماعیلیه و به طور خاص ناصرخسرو نوع منحصر به فردی از هرمنوتیک را ارائه می‌کنند که هیچ شباهتی به هرمنوتیک غرب ندارد.
- به نظر می‌رسد این نوع رویکرد و نحوۀ نگرش خاص به هرمنوتیک و تأویل، در کتاب وجه دین ناصرخسرو به خوبی بازتاب یافته است.
ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است
متن کامل را می توانید دانلود نمائید
چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)
ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه
با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند
موجود است
