رمانس به عنوان یکی از گونه ­های شناخته شدۀ ادبیات سهم عمده­ای از تاریخ ادبیات را داراست. به همین دلیل نظریه­ پردازانی چون فرای در نوشته ­های خود این گونه را مورد مداقه قرار داده­اند و آن را تجزیه و تحلیل کرده­ اند. فرای با توجه به الگوی اسطوره­ای که برای گونه ­های مختلف ادبیات ارائه می­ کند، رمانس را نیز مورد بازنگری قرار داده است. در این نوشته با گذری کوتاه بر تعریف و تاریخچه رمانس در اروپا تلاش شده بر اساس نظریات نورتوپ فرای در مورد گونه­ های ادبی و به ویژه نظریۀ میتوس­ها، الگویی ساختاری برای رمانس ایرانی ارائه گردد. در این جا برای منطبق ساختن الگوی ارائه شده با نمونه ­ای از رمانس ایرانی، سمک عیار انتخاب شده است.

پیشگفتار:

همیشه در زندگی دقایق و لحظاتی هست که آدم از فکر کردن به آن­ها لذت می­برد، ساده­ترش این­که قند در دل آدم آب می­ شود. قبولی دانشگاه هم برای من همین طور بود. اما این موضوع شروع راهی بود که آن­قدر هم که می­گفتند ساده نبود. زیاد شنیده بودم که کارشناسی­ارشد که چیزی نیست، چشم بهم می­زنی تمام شده، مدرکت را گرفته­ای. شاید آن­ها قدرت دیگری داشته اند یا چراغ جادویی در جیب! برای من که این­طور نبود. پایان نامه خود بدل شد به جاده­ای که گذشتن از آن خود شد هفت­خوان. از انتخاب موضوع و پذیرفته شدن آن که گذشتم تازه رسیدم به جمع­آوری منابع. مراحل تحقیق و پژوهش هر روز سخت­تر می­شد و در میان مشکلات یکی پس از دیگری رخ می­نمود. مشکلات پایان دادن به این مقطع تحصیلی خود کم نبودکه به ناگاه دست روزگار برگ دیگری ورق زد و مشکلات فردی بدل به قوزی شد روی قوز دیگر.

گله­گذاری دردی را دوا نمی­ کند و همین بس که اکنون این رساله آمادۀ دفاع شد. اما مساله جالب برای من تداخل زندگی شخصی­ام با موضوع پایان نامه­ام بود. در میان گرفتاری­های شخصی رفتن به سراغ رمانس، احساس دوگانه و غریبی در من ایجاد می­کرد. خواندن قصۀ شهسواران و عیاران و سفر با آن­ها به دنیای خیال و گشت و گذار در سرزمین­های ناشناخته لحظاتی پر از خوشی و سبک و بالی در دلم ایجاد می­کرد. روزها به کاری خشک و تکراری مبتلا بودن و شب­ها از قصه­ای به قصۀ دیگر سرک کشیدن؛ حدیث تمام این روزها و ماه­های من بود.

فرای که جهان را به تمامی بر گردۀ اسطوره­ها می­داند، همدمی شده بود برای دمی آرامش. از آن سو تنگی وقت و زمان خود بدل به اسطوره­ای شده بود برای تحویل پایان نامه . این اسطوره اژدها پیکر هر روزِ روز با شمایلی جدید روبروی من می­ ایستاد و نمی­گذاشت لحظه­ای را به آسایش سپری کنم. انگار برگه ­های تقویم نامراد در مسابقات دو سرعت شرکت کرده ­اند و برای گذشتن از خط پایان انقضاء پیاپی از هم سبقت می­گرفتند.

هول­آورتر از این اژدها، کمبود منابع مطالعاتی و تحقیقی بود. انگار همه این گونۀ ادبی را به فراموشی سپرده­اند. شاید چون پایش زیادی در تخیل است و همه در تخیل خود این سرزمین عجایب را بدون مکث و درنگی پیموده بودند. منابع فارسی، بسیار کم بودند و اگر بودند بی­جان. منابع لاتین نیز با آن­که کم نبودند، اما در دست و اختیار نبودند.

باری قرار بر گله­گذاری نبود و قرار این بود تا پایان این پایان نامه لحظۀ خوشی باشد، شاید شبیه به اودیسه زمانی که پای بر سرزمین خود گذاشت.

در این جا جا دارد از استاد گرانقدر جناب آقای بالازاده بخاطر راهنمایی­ها صبر و تحمل و سعۀ صدری که در این مدت در مقابل کاستی­های من از خود نشان دادند تشکر بی ­پایان داشته باشم. امید که تلاش کوچکم باری از دوش ایشان بردارد.

فصل اول: کلیات

کلیات طرح:

برای هر تحقیق و پژوهش به نقشه­ای کلی و هدفمند نیاز است. این مساله باعث می­ شود تا کمتر از مسیر اصلی حرکت انحراف ایجاد شود و پژوهش جهتی صحیح­تر بیابد. بر همین اساس این فصل تدوین شده است؛ رسیدن به نقشۀ پژوهش.

بیان مسئله:

هر روزه با حجم انبوهی از تولیدات دراماتیک روبروییم که مخاطبین خود را مسحور و به صندلی­ سالن­های مختلف-چه سینما و چه تئاتر- میخ­کوب می­ کنند. اما در این میان اتفاق عجیب رخ می­دهد، جهان منطقی و عقلانی شده امروز، به شکل بسیار ساده به آثاری هجوم می­برند که ریشه اصلی­شان در تخیل است. جایی که انگار دنیای ماشینی شده چنان به آن تاخته که مخاطب برای یافتن خود حتی برای یک لحظه راهی نمی­یابد جز این. البته نباید فراموش کرد که این داستان­ها در تمام طول تاریخ برای نوع بشر جذاب بوده است و شاید بتوان گفت انسان امروز، تنها کمی به اصل نگریسته و به این سمت متمایل گردیده است.

بخش قابل توجه­ای­ از این تولیدات اقتباسی هستند، یعنی منبع اصلی آن­ها جایی دیگر و در اکثر مواقع ادبیات است. هر ساله نشست­ها و سخنرانی­ها و مقالات بسیاری در باب توجه به منابع بومی اقتباس می­ شود و محتوای بسیاری از آن­ها بر لزوم روز افزون این امر تاکید می­ کنند. اما مساله اصلی در این است که کتابی را از گنجینۀ غنی ادبیات انتخاب کنیم و سپس با الگوهایی مشخص دست به اقتباس بزنیم. شاید از موارد مهمی که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، گونه ­شناسی این داستان­ها برای اقتباس است.

با توجه به این نکته، شناخت گونه­ های ادبیات از اهمیت ویژه­ای برخوردار می­ شود. سوال مهمی که ذهن هنرمند مطرح می­ شود این است که در میان انواع گونه ­های ادبی کدام یک زمینه مناسب­تری در اختیار وی می­گذارد؟ رمانس می ­تواند یکی از جواب­های این سوال باشد اما چگونه؟

شناخت رمانس و ویژگی­های آن ما را یاری می­ کند تا بهتر بتوانیم این مساله را روشن سازیم. در این میان فرای از نظزیه­ پردازانی است که الگوهای ساختاری برای گونه­ های متفاوت ادبی ارائه می­ کند، لذا می­توان از دریچۀ او به این جهان نگاهی تازه انداخت.

هدف های تحقیق:

هدف از پایان نامه پیش­رو رسیدن به الگوی ساختاری مناسب در رمانس است. مطابقت آرای فرای با رمانس ایرانی هدف دیگر این نوشته خواهد بود. در واقع تلاش بر این است تا با توجه به نظریات فرای الگویی قابل انعطاف در محدودۀ رمانس در تاریخ ادبیات ایران ارائه شود.

اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن:

چنانچه بتوانیم به ساختار یک نوع روایی و ادبی بر اساس تفکر خودمان دست پیدا کنیم، فهم متون کلاسیک خود را آسان کرده­ایم. وقتی قصه­ای از شاهنامه یا هزار و یک شب و یا مثنوی را می خوانیم، هنوز نمی­توانیم با توجه به نظریه ژانر و یا بوطیقای ادبی آنها را ساختاربندی کنیم. در حالی که اگر ساختار و جزئیات رمانس ایرانی را بشناسیم، به راحتی می­توانیم آنها را با دسته بندی کردن، تجزیه و تحلیل کنیم. بدین ترتیب استفاده از این متون در نظام­های روایی دیگر همچون سینما، تئاتر و رمان بسیار محتمل خواهد شد. چون در اصل الگوی فهم آنها را داریم. همان طور که اشاره شد در فرهنگ غربی همین شناخت موجب اقتباس درست آثار کلاسیک ادبی در آثار مدرن می شود. “بتمن” و “سوپرمن” اسطوره شهسوار رمانس حماسی را در قالبی امروزین بیان می کند. اما آیا ما هم می توانیم ادعا کنیم که از “رستم ” قهرمان رمانس حماسی شاهنامه توانسته ایم روایتی امروزین به دست دهیم. با به دست آوردن نظام ساختار رمانس ایرانی امکان فهم و اقتباس آنها میسر خواهد شد.

سوالات یا فرضیه های تحقیق:

فرای در نگرش خود در نقد اسطوره ای دو نگره مهم دارد:

1) نگاه به مقوله آرکی تایپی و کهن الگوها

2) توجه به تفکر مسیحی در ایجاد نظام و ساختار های ادبی در غرب. آیا می توان بر اساس این دو نگره و نظامی که بر اساس آن فرای بنا می کندتا الگوی رمانس را به دست دهد، وارد مباحث رمانس ایرانی شد؟ به نظر می رسد تفکر جهان شمول درباره کهن الگوها که آنها را فطری بشر می داند و زمینه مشترک ادیان ابراهیمی و وحیانی، می تواند وجوه مشترک بسیاری را در رمانس های شرقی و غربی ایجاد کند. از سویی در رفت و آمدهای فرهنگی میان فرهنگ ها رمانس های شرقی و ایرانی تاثیرات بسزایی در شکل گیری رمانس های غربی داشته اند. چنانچه ما در این تطبیق بتوانیم وجوه خاص تفکر ایرانی / اسلامی را متمایز کنیم، به نظر می رسد بتوان با تکیه بر الگوی فرای به الگوی ساختاری رمانس های ایرانی رسید.

روش تحقیق:

تحلیل آرای فرای در نظریه نقد آرکی تایپی و در آوردن چهارچوب های نظری آن و تطبیق چهارچوب های نظری این آرا با تفکر ایرانی و سپس اجرای این مبانی بر روی رومانس ایرانی. انتخاب رمانس پهلوانی سمک عیار و تحلیل آن با مبانی بدست آمده از تطبیق آرای فرای بر رمانس ایرانی.