رشد جمعیت، بهبود سطح تغذیه و افزایش مصرف کنجاله دانه های روغنی در تغذیه دام و طیور، نیاز به تولید دانه های روغنی را در جهان افزایش داده است (سید احمدی و کریمی، 1382). در ایران در حدود ده درصد روغن مورد نیاز در داخل تولید می گردد و بقیه به صورت خام یا آماده وارد می شود. به این ترتیب سهم بزرگی از میزان ارز مصرف شده برای واردات مواد غذایی به کشور در واردات روغن نباتی، دانه و کنجاله گیاهان روغنی صرف می شود (قبادی، 1385). از این رو لزوم برنامه ریزی منسجم و دراز مدت با هدف نیل به خودکفایی در تولید دانه های خوراکی غیر قابل انکار است. در این میان کلزا به علت دارا بودن صفات مثبت زراعی نظیر مقاومت به سرما، مقاومت به کم آبی، تحمل شوری و عملکرد بیشتر در واحد سطح نسبت به دانه های روغنی مورد کشت در کشور برتری دارد (آلیاری، 1379). در واقع کلزا یکی از دانه های ارزشمند روغنی است که در سال های اخیر توجه بسیاری را به خود جلب کرده است و در طرح کاهش واردات روغن نباتی نیز سهم زیادی برای آن در نظر گرفته شده است. این محصول در بین دانه های روغنی جهان بیشترین رشد را در دهه های اخیر داشته و امروزه مقام سوم را پس از سویا و نخل روغنی در بین فراورده های روغنی نباتی احراز کرده است (آینه بند، 1373). این گیاه در شرایط آب و هوایی مساعد به صورت یک ساله رشد می کند و دو فرآورده حاصل از دانه آن، روغن و کنجاله است. دانه کلزا حاوی 45-40 درصد روغن است. کشور ما نیز از نظر تولید روغن خوراکی در سطح مطلوبی قرار ندارد و حدود 80 در صد روغن مورد نیاز خود را از خارج وارد می کند. بنابراین، تولید محصولات روغنی در کشور در اولویت برنامه جهاد کشاورزی قرار دارد. با شناخت ویژگی های زراعی گیاه کلزا از جمله کم بودن نیاز آبی و جایگاه مناسب آن در تناوب با غلات بویژه گندم و همچنین کمک به توسعه پرورش زنبور عسل، سطح کاشت آن در سال های اخیر رو به افزایش است. البته انتخاب تاریخ کاشت مناسب به علت ضرورت استفاده حداکثر از عوامل محیطی طی فصل رشد برای کلزا حایز اهمیت است (عسگری و مرادی دالینی، 1386).

2-2- مشخصات گیاه شناسی

کلزا گیاهی است از خانواده ( Brassicacea ) یا همان شب بوها، با نام علمی (Brassica napus) (عسگری و مرادی دالینی ، 1386). خانواده شب بوها تقریبا 3000 گونه گیاهی دارد که بطور عمده درنیمکره شمالی یافت می شوند که از این خانواده کلزا در مناطق معتدل سراسر جهان نظیر شمال اروپا، شمال امریکا و آسیا کشت می گردد (حجازی، 1379).

خاستگاه اولیه کلزا از کرانه های دریای مدیترانه بوده و تا به امروز نوع وحشی آن مشاهده نشده است. B.napus که از تلاقی B.rapa و B.oleracea به وجود آمده، برای اولین بار در هلند در قرن 17 به عنوان یک گیاه روغنی کشت شده و سپس کشت آن به سایر قسمت های اروپا گسترش یافته است. با این حال در زمان های قدیم در آسیا و نواحی مدیترانه از روغن کلزا برای روشن کردن چراغ روشنایی استفاده می کردند (صمدی، 1381).

گونه های مهم کلزا Brassica napus، Brassica rapa  و Brassica guncea  هستند. گونه B.napus همان کلزای معمولی است که در کانادا به کلزای آرژانتینی نیز معروف است. این گونه دارای ارقام پاییزه و بهاره بوده که دانه آنها اغلب به رنگ سیاه است (واعظی و همکاران، 1388). کلزا از نظر مسیر فتو سنتزی یک گیاه 3C می باشد (حجازی، 1379). این گیاه آلوتتراپلوئید با 19 جفت کروموزوم (38=n2) بوده و به صورت بوته ای استوار، با انشعابات محدود و ارتفاع متوسط تا بلند رشد می کند. طول دوره رشد کلزا در ارقام زودرس و کشت بهاره 150-90 روز می باشد. کلزا ریشه مستقیم و توسعه یافته ای دارد که تا عمق 5/1 متر در خاک های نفوذپذیر گسترش می یابد. ریشه در ناحیه فوقانی ضخیم است و در نتیجه قسمت اعظم توسعه وزنی ریشه در لایه 30 سانتی متر فوقانی خاک مشاهده می شود. ارقام مقاوم به خشکی دارای توسعه ریشه بیشتری می باشند (خواجه پور، 1386). ریشه های کلزا می توانند آب را از عمق 165-114 سانتی متری خاک استخراج کنند (جانسون و همکاران، 2002). کلزا در ابتدا یک مرحله روزت را می گذراند، مریستم انتهایی ساقه در مرکز بوته  قرار داشته و توسط برگ های جوان احاطه گردیده است. با آغاز تحریکات گل دهی، رشد میانگره ها آغاز می شود و گیاه به ساقه می رود. ساقه مقطعی تقریبا مدور داشته و قطر آن در ناحیه قاعده تا 3 سانتی متر می رسد ولی به تدریج به سمت بالا کاهش می یابد. رنگ ساقه سبز کم رنگ بوده که با گذشت زمان زرد می شود. شاخه های جانبی ابتدا از زاویه داخلی برگ ها ی فوقانی ساقه به صورت کوتاه رشد می کنند. تشکیل شاخه های جانبی به طرف پایین ادامه می یابد و هر شاخه جانبی به یک گل آذین ختم می شود. شاخه های فرعی ثانویه به ندرت تشکیل می شوند و در صورت تشکیل سهم کمی درعملکرد دانه دارند (خواجه پور، 1386).

برگ های کلزا از نقش کلیدی در فتوسنتز گیاه برخوردار هستند و ماده خشکی که توسط آن ها در طول دوره رشد رویشی تولید و تجمع می یابد، در مرحله پر شدن دانه ها با انتقال به اندام های     ذخیره ای، رشد خورجین و پر شدن دانه ها را تامین می کند (دیپن بروک، 2000). برگهای پایینی بوته که در وضعیت روزت تشکیل می شوند، به شکل بیضی، به رنگ سبز تیره، با دمبرگ بلند و ترشحات واکسی سفید رنگ مشاهده می شوند. در وضعیت غنچه ای، برگ های میانی و جوان به حالت

برافراشته قرار دارند که به تدریج و با گذشت زمان به حالت مایل و خوابیده در می آیند. برگ های کناری و مسن دمبرگ های بزرگی داشته و به حالت تقریبا مایل و خوابیده در اطراف طوقه آرایش یافته اند. برگ هایی که روی ساقه تشکیل می شوند، کشیده و دارای بریدگی های عمیق و حاشیه مضرس بوده و به طور متناوب روی ساقه آرایش یافته اند. برگ های واقع بر روی ساقه، از پایین به بالا و بتدریج، کوچک تر و باریکتر می گردند و دمبرگ آن ها کوچک تر می شود. در هر بوته تا بیش از 40 برگ به وجود می آید.      گل آذین کلزا به صورت خوشه در انتهای ساقه اصلی و شاخه های جانبی پدیدار می شود و گل ها اغلب زرد رنگ می باشند، هر گل از چهار کاسبرگ، چهار گلبرگ، شش پرچم و یک مادگی زیرین   دو برچه ای تشکیل یافته است. گل دهی از پایین گل آذین آغاز و به طرف بالا ادامه می یابد. طول دوره گل دهی 3 تا 5 هفته می باشد. کلزا گیاهی خود گشن است اما میزان دگرگشنی در آن از چند تا        50 درصد متفاوت است. میوه نیامی بلند و باریک و به طول 5 تا 10 سانتی متر می باشد که از دو برچه تشکیل شده است. نیام در کلزا شکوفا بوده و کلزا نسبت به ریزش حساس می باشد. هر نیام از 10 تا 40 دانه به قطر 1 تا 5/2 میلی متر تشکیل یافته است. رنگ دانه ها سیاه بوده و وزن هزار دانه آن از 5/3 تا 6 گرم متغیر می باشد (خواجه پور،1386). عسگری و مرادی دالینی (1386)، وزن هزار دانه ارقام مختلف کلزا را 625/2 تا 231/3 گرم اعلام می نمایند. در واقع ارقام پاییزه کلزا دانه های درشت تری نسبت به ارقام بهاره دارند.

   گیاهان جنس براسیکا بر حسب میزان اسید اروسیک[1] به دو گروه عمده تقسیم می شوند. دسته اول که با علامت اختصاری (HEAR)[2] مشخص می شوند، دارای مقادیر زیادی اسید اروسیک بوده و مصرف خوراکی ندارند. دسته دوم کمتر از 5 درصد اسید اروسیک دارند و دارای مصارف مختلف خوراکی می باشند و با علامت اختصاری (LEAR)[3] مشخص می شوند. علاوه بر ماده مضر فوق، یک ماده مضر دیگر در کنجاله و علوفه کلزا وجود دارد که تحت عنوان گلوکزینولات[4] شناخته می شود. این ماده باعث بوی گزنده و طعم تند در گیاه می گردد. فیبر نیز از موادی است که باعث افت کیفیت کنجاله در گیاه کلزا می شود. در تداوم اصلاح کلزا هر سه ماده ذکر شده کاهش یافته اند، که ترتیب اصلاح آنها به قرار زیر بوده است:

ارقام یک صفر(0) : در این ارقام میزان اسید اروسیک به حد بسیار کمی کاهش یافته است.

ارقام دو صفر(00) : در این ارقام علاوه بر اسید اروسیک، میزان گلوکزینولات نیز بسیار کاهش یافته است.

ارقام سه صفر(000) : این ارقام هر سه ماده نامطلوب را در کمترین حد خود دارا می باشند.

ارقام کلزا دارای دو تیپ بهاره و پاییزه می باشند که ارقام بهاره به دلیل دوره رشدی کوتاه تر، از عملکرد کمتری برخوردارند و نیازی به ورنالیزاسیون یا بهاره سازی ندارند (شریعتی و قاضی شهنی زاده، 1379).

[1] – اسید Cis-13 Dosenoi (Erusic Acid )، اسید چربی است که برای انسان و دام مضر است.

[2] -High Erusic Acid Rape  3- Low Erusic Acid Rape

[4] – Glocosinolate