یکی از مهمترین دغدغه های عرفان اسلامی، توجّه به شریعت است زیرا بدون عمل به دستورات شریعت، مقصود نهایی برای عارف حاصل نخواهد شد. نزاع همیشگی عرفا و متشرعین مبنی بر این که گاه عارفان از شریعت در می گذرند و دین و عرفان در زمینه های مختلفی با هم اختلاف و تعارض دارند، نکته ای است که ظاهر برخی ابیات حافظ نیز به آن دامن می زند. حافظ در بسیاری از ابیات دیوانش عناصری از دین را مورد طنز و تردید و انکار قرار داده است دلایل وجود تضادهای ظاهری بین دین و عرفان در دیوان حافظ موضوع این پایان نامه است.

در این پایان نامه با هدف رسیدن به نظر و اعتقاد واقعی حافظ در زمینه دین و دین داری و اثبات عرفان عمیق او که هیچ گونه تضاد و تعارضی با دین ندارد، تضادهای موجود در دو دسته کلّی به شرح زیر رفع گردیده اند: ابیاتی که مخاطب آن متشرعین متظاهر و ریاکار عصرند و حافظ از سر انتقاد و اعتراض و حتّی لجبازی و تمسخر آنان چنان اظهار نظرهایی نموده است و دسته دیگر که حاوی نظرگاه درست و دقیق شاعر است و فقط در نگاه اوّل و در ظاهر آن ها، نکته ای منفی و متضاد استنباط می شود و حافظ با به کار بردن واژه ای در آن ابیات، خواننده اثرش را به غرض و مقصود اصلی خویش رهنمون می شود و نهایتاً باید گفت که حافظ هیچ نظر کلّی و قطعی و روشن و طنزآمیز در مورد انتقاد به عناصر دین نداشته و ندارد بلکه با دین داران ریاکار عصر در تعارض و تضاد است.

کلید واژه ها : حافظ ، عرفان ، دین ، تضاد ، اعتراض ، عشق

1. کلیات

1ـ1. مقدّمه

بی اغراق می توان گفت که حافظ یکی از بزرگ ترین غزل سرایان زبان فارسی است، شاعری شیرین سخن که لطف سخنش خدادادی است. صاحب نظران بسیاری در مورد این شاعر گرانقدر اظهارنظر نموده اند و مقاله داده اند و کتاب نوشته اند تا جایی که زمانی به مرز « حافظ بس » رسیدیم، یعنی دیگر اظهارنظر و بحث و جدل کافی است. بلی، بحث و جدل کافی است. در مقوله ی حافظ شناسی هر کسی از ظنّ خود یار او شده است و حافظ و افکار و ایمانش را، آنگونه که دوست داشته و خواسته، ترسیم نموده است. گاه او را در بالاترین درجات از ایمان می بینیم که از امام علی (ع) سرمشق می گیرد و گاه او را تا حدّ یک کفرگوی بی ایمان که اظهارات ضد و نقیض می نماید، می شناسیم. مقوله ی            حافظ­شناسی مقوله ی دیگرگونی است، از هر نوع فکر و نظر در آن یافت می شود. منکر حافظ او را سیاه دیده و معتقد به او، از اشعارش تأویل های عجیب و غریب نموده است و منصف هم او را سیاه و سفید دیده است، او را پاک اعتقاد دیده و منکر یا شکّاک قیامت. او را عارف دیده و دل بسته ی عشق زمینی و… .

و حال آنکه می دانیم « اجتماع نقیضین محال است ». نمی توان از دو جهان فقط طالب « خدا » شد و در عین حال در وقوع قیامت شک آورد. نمی توان شراب خوار بود و در شب قدر « برات » گرفت و اهل کشف و شهود بود.

بنده با بضاعت اندک علمی، خود را شایسته ی چنین پژوهشی نمی دیدم امّا به راستی کنجکاوی (به علت گونه گونی بازار حافظ شناسی) رغبت مرا برای انجام این پروژه مصمّم نمود و عزم خویش را جزم نمودم تا شاید گوشه ی کوچکی از حقیقت « حافظ » را آن گونه که واقعاً هست، روشن سازم. برای رسیدن به این مهم، اوّل تمام ابیاتی را که حافظ در مورد خود گفته بود، جمع آوری نمودم. در یکی از ابیات آمده بود که

حافظ چو آب لطف ز نظم تو می چکد                      حاسد چگونه نکته تواند بر آن گرفت

و از اینجا بود که جرقّه ای در ذهن من ایجاد شد که منِ کم ترین حافظ را با کمک خود حافظ بشناسم و تمام بدگمانی ها و تهمت ها و کفرگویی های منسوب به حافظ را با زبان و بیان حافظ حل نمایم و به همین انگیزه نگارش پایان نامه ام را آغاز نمودم.

از بزرگترین مشکلات سر راهم، انبوه کتاب ها و مقالاتی بود که در زمینه حافظ نوشته شده بود و نویسندگانش سال های سال در زمینه حافظ قلم زده بودند. گاه در مورد یک بیت با مقالات انبوهی مواجه می شدم. چیزی که باعث ایجاد انگیزه و ذوق و شوق من برای ادامه مسیر بود، تأثیرپذیری نویسندگان از هم بود. موافقان حافظ، هم نظر و شبیه به هم و مخالفان نیز همین طور. گویا برخی با خواندن یک مقاله به نگارش مقاله ای از جانب خود ترغیب شده بودند و این قدری کار مرا آسان تر می­کرد و پیشینۀ مطالعاتی من در زمینه عرفان اسلامی که حدود 5 سال از عمرم را برای آن صرف نموده بودم، باعث تسهیل فراوان تحقیقم شد چرا که در بسیاری از زمینه های عرفان اسلامی اطلاعات جامع و کاملی داشتم و البّته ذکر نکته ای ضروری می نماید و آن اینکه با توجّه به معلومات و اطّلاعاتی که از  لا به لای حدوداً 40 الی 50 جلد کتاب در زمینه های مختلف عرفانی به دست آورده ام، گاه از آن اطلاعات پایان نامه ام استفاده نموده ام.

پس از قدری تفحص و تحقیق این باور در من قوّت گرفت که در عرفان حافظ هیچ شبهه ای نیست و برای رسیدن به یقینی بیشتر، برخی کتب عرفانی و زندگی نامه های مراجع بزرگ و متشرعین عارف و نامی را خواندم و سپس آماده برای شنیدن تمام نقص ها، شبهات و ایراداتی که مخالفان حافظ بیان داشته بودند، شدم و از لا به لای اشعار حافظ برای تک تک شان جواب یافتم. جنس سخن حافظ را شناختم؛ ایهام گویی ها، معمابافی و رندی ها و به قول خودش رازهایش را دریافتم.

این رساله در 5 فصل تدوین شده است. فصل اوّل شامل بیان مسأله، اهمیّت و ضرورت تحقیق و… و فصل دوّم به تضاد دین و عرفان از منظر صاحب نظران پرداخته ام که انصافاً خود موضوع یک پایان نامه مجزا است چرا که ناگفته­های بسیاری در زمینه نسبت یا تضاد بین دین و عرفان، عارف و صوفی، دین دار و عارف و… هست.

در فصل سوم حافظ را مختصر معّرفی نموده ام هر چند که معرّف حضور همه هست و نیازی به معرّفی ندارد. در فصل چهارم که پیکره ی اصلی تحقیق را در بر می گیرد؛ بررسی تضادهای ظاهری در دیوان حافظ است و در فصل پنجم نتیجه پژوهشم را به صورت مختصر و موجز عنوان داشته­­ام.

1ـ2. بیان مسأله ی تحقیق

حافظ شیرازی در سرودن غزلیّات عاشقانه ـ عارفانه، گوی سبقت را از همگان ربوده است. دیوان او مورد توجّه عام و خاص بوده و علاقمندان فراوانی دارد. خواننده حافظ با علم به این که اشعار حافظ برخاسته از مشرب عرفانی اوست، در لا به لای اشعارش تضادها و تناقضاتی را مشاهده می کند که در نگاه اوّل این گونه دریافت می شود که حافظ چندان متشرّع نبوده و در سلوک عرفانی حافظ، گذشتن از شریعت جایز است.

این پایان نامه درصدد پاسخگویی به دلایل وجود تضاد بین دین و عرفان در اشعار حافظ بوده و با توجّه به این که این تضادهای ظاهری هم جنس نبوده، بالطبع دلایل مختلفی هم خواهد داشت؛ هم چنین نکته حائز اهمیّت در این پایان نامه، پرداختن به دو نوع خاص از انواع تضادها و تناقضات ظاهری در دیوان حافظ است که با یک نگاه و دید جدید به این نتیجه مهم خواهیم رسید که تضادی وجود نداشته و شاعر با زبان رمز و اشاره درصدد بیان نکته ای ویژه می باشد.

1ـ3. پرسش های تحقیق

این تحقیق درصدد پاسخگویی به پرسش های زیر است:

1ـ دلایل اصلی وجود تضادهای ظاهری بین دین و عرفان در دیوان حافظ چیست؟

2ـ آیا حافظ راه رسیدن به عرفان واقعی (حقیقت) را در گذشتن از شریعت می داند؟

3ـ آیا حافظ قصد شوخی با مقدّسات را دارد؟

4ـ چه ابیاتی از دیوان حافظ باعث شده است که برخی او را بی دین تصوّر کنند؟

1ـ4. اهمیّت و ضرورت تحقیق

هدف از این تحقیق روشن کردن این مهم است که برای اظهارنظر در مورد شعر حافظ، اکتفای صرف به ظاهر اشعار، در واقع جفا به حافظ است. درد بزرگ حافظ که در اکثر اشعارش موج می زند، ظاهرسازی و ظاهر فریبی است. دردی که در هم عصران دیده و برای مبارزه با آن زبان مخصوص و فرهنگ واژگانی وارونه ای برای خویش ابداع نموده است؛ تا یادآور شود که اصالت در نیّت و عمل است.

1ـ5. پیشینه ی تحقیق

صاحب نظران بسیاری در مورد حافظ و اشعارش اظهارنظر نموده اند. در مورد بسیاری از واژه های شعرش کتاب ها نوشته شده است، از جمله در مورد میل به گناه و حتّی در مورد این که آیا او شراب می نوشیده است یا نه؟ مقاله های فراوانی با موضوع مشترک و اظهارنظرهای متفاوت و گاه حتّی متضاد و متناقض. و جالب این که هر نویسنده و صاحب نظری از نظرگاه خویش او را کاملاً مثبت و یا کاملاً منفی دیده است. و اگر کسی هم پیدا شده که به حافظ و شعرش منصفانه تر بنگرد، او را فردی متناقض معرّفی نموده است چرا که برخی او را شاعری عارف نامیده اند؛ عارفی که شراب می نوشد؛ معشوقه باز است؛ به قیامت معتقد است؛ پاک اعتقاد است ولی گاه به قیامت شک دارد و چون خیّام از اشعارش بوی انکار معاد می آید. گروهی او را بی دین و گروهی نیز او را متأثّر از مرام و مسلک مولایمان امام علی (ع) دانسته اند. بازار حافظ شناسی بازار رنگارنگی است؛ حال آن که هر انسان منصفی می داند که یک شخص دارای یک نوع اعتقاد است و چند رنگ و چند شکل نخواهد شد. بنابراین می توان دریافت که ابهامات بسیاری در مورد حافظ مانده است که هنوز به قول خودش « ناگفته مانده » است.

1ـ6. اهداف تحقیق

اهداف تحقیق را می توان در موارد زیر برشمرد:

1ـ بیان دلایل وجود تضادهای ظاهری در دیوان حافظ

2ـ تثبیت وجود بینش عمیق عرفانی در دیوان حافظ با دلایل محکم و متقن

3ـ روشن کردن این نکته مهم که حافظ با دین داری بحث دارد نه دین.

4ـ رساندن پیام ارزشمند حافظ به خوانندگانش که سلامت باطن بر ظاهر ترجیح دارد.

5ـ روشن نمودن این نکته مهم که حافظ تعمداً واژه هایی را برای رسیدن به هدفی خاص در کنار هم قرار می دهد.

1ـ7. فرضیه های تحقیق

1ـ از دلایل مهم وجود تضاد در شعر حافظ بیان اعتراض حافظ به متشرعین عصر خویش است.

2ـ حافظ راه رسیدن به حقیقت را در تبعیّت از شریعت و به جا آوردن آداب طریقت می داند و در گذشتن از شریعت و احکام دین هیچ نظر قطعی نداده است.

3ـ راز طنزها و شوخی با مقدّسات، در واقع بیان انتقاد او به زهد ریاکارانه متشرعین است؛ و در اکثر آن ها رازی نهفته است.

4ـ عرفان حافظ مبتنی بر عشق است و به همین خاطر گاه اظهارنظرهایی می کند که برای همگان قابل فهم نیست.

1ـ8. حدود قلمرو تحقیق

محدوده ی کار در این پژوهش بررسی ساختاری، زیباشناختی و محتوایی اشعار حافظ است. در این زمینه با توجّه به تسلّط کامل حافظ به قرآن، در مواردی که از لحاظ محتوایی در یک بیت نکته ای جدید و گاه عجیب بیان شده بود که از قطعیّت خاصّی برخوردار بود و ظاهراً در تضاد با دین، با رجوع به قرآن یا نهج البلاغه و کتب دینی، احکام مربوط به آن استخراج و شبهات مرتفع گردید.

زهکشی در مناطقی نظیر ایران که تولید محصولات کشاورزی در آنها بستگی به آبیاری دارد، امری اجتناب ناپذیر بوده و با توجه به نقش و اهمیت زهکشی زیرزمینی و توجه ویژه به آن جهت کنترل سطح ایستابی، یافتن راه حلهای جدید و اقتصادی تر، خصوصا در ارتباط با تولید و بکارگیری انواع جدید لوله و مواد پوششی اطراف آنها ضروری است(حسن اقلی و لیاقت1383).

زهکشی عبارت است از خارج نمودن آب و املاح اضافی از خاک. زمینهایی که آبیاری می شوند به یک سیستم زهکشی نیازمند هستند و این زهکشی می تواند طبیعی باشد و یا به علت نوع خاک و سایر عوامل زمین شناسی مصنوعا تعبیه شود. در بعضی موارد نیز زهکشی مصنوعی تکمیل کننده زهکشی طبیعی می باشد(بای بوردی، 1387). زهکشی زیرزمینی یک تکنیک برای جابجا کردن آب اضافی از زمین به منظور ایجاد شرایط مناسب برای تولید محصول می باشد. در شرایطی که این احتمال وجود دارد که ذرات خاک وارد لوله های زهکشی شوند مواد مناسبی باید در اطراف لوله های زهکشی قرار داده بشوند (سکندار[1]، 1983).

بر اساس آمار موجود، 150 تا 170 میلیون هكتار از 240 تا 250 میلیون هكتار اراضی آبی جهان به طریق سطحی و یا زیرزمینی زهكشی می­ شود. مساحت اراضی­ای كه به زهكش­های زیرزمینی مجهز است به درستی معلوم نیست، اما واضح است كه احداث زهكش­های زیرزمینی در جهان به طور فزاینده­ای رو به گسترش است. در كشور ایران در سال­های گذشته سرمایه ­گذاری عظیمی برای توسعه آبیاری انجام گرفته است به طوری كه سطح كل اراضی تحت شبكه ­های مدرن آبیاری که در حال حاضر 2/1 میلیون هكتار می باشد، با اجرای طرح­های جدید به 9/1 میلیون هكتار خواهد رسید و متاسفانه بخشی از این اراضی به علت آبیاری بی­رویه یا فقدان سیستم زهكشی، زه­دار شده ­اند(کمیته ملی آبیاری و زهکشی، 1381).

در مطالعات و طراحی شبکه های زهکشی به علت عدم توجه کافی به تجارب منطقه ای داخل کشور و اتکاء به مطالعات و تحقیقات منابع خارجی و روش های توصیه شده در منابع علمی خارجی اغلب نتیجه مطلوبی نداشته است. در بیشتر پروژه های زهکشی شکست خورده عامل اصلی، طراحی و اجرای نا مناسب پوشش اطراف لوله های زهکشی گزارش شده است. بنابراین در طرحهای زهکشی زیرزمینی اهمیت طراحی و اجرای صحیح پوشش اطراف لوله های زهکشی به مراتب بیش از پارامترهای دیگر طراحی است. پوششها بخش جدایی ناپذیر سیستم های زهکشی هستند که آسیب دیدن آنها موجب آسیب دیدن کل سیستم زهکشی می شود (قانع، 1385). اگرچه پوششها راندمان زهکشی را از طریق کاهش مقاومت ورودی به زهکش افزایش می دهند ولی بیش از همه برای جلوگیری از ورود و آبشویی ذرات خاک به درون زهکش به کار می روند. بنابراین پوششها بخصوص در خاکهای شنی غیر چسبنده مورد نیاز هستند و در خاکهای رسی چسبنده و پایدار نیازی به بکارگیری پوششهای زهکشی نیست(دایریکس و یونکونگلو[2]،1982).

در ایران مواد پوششی در پروژه های زهکشی کاربرد وسیعی داشته و صافی های گراولی که رایج ترین نوع پوشش لوله ها است، بیشترین هزینه اجرایی یک طرح را به خود اختصاص داده است(حسن اقلی و لیاقت، 1383). پوشش های گراولی که هنوز رایج ترین نوع پوشش ها می باشند، مشکلاتی مانند کمبود معادن گراول در محل اجرای پروژۀ زهکشی، حمل و نقل گراول به محل اجرای پروژه و عملیات اجرایی ( کندن ترانشه های عریض، دانه بندی گراول و غیره) دارند. همه این موارد باعث می شود که استفاده از این نوع پوشش ها هزینه اجرایی پروژه های زهکشی را بطور چشمگیری افزایش دهد، چنانچه حتی برخی پروژه ها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نمی باشند. در چند سال اخیر محققین در صدد جایگزین نمودن پوشش های دیگر که هزینه کمتری دارند بجای پوشش های گراولی برآمده اند. پوشش های مصنوعی (زمین بافت[3]) به خاطر مزایای زیادی که دارند، از جمله کاهش هزینه های نصب و اجرا، سرعت نصب بالا، کاهش تلفات زمین در اثر حفاری و غیره در کشورهایی مانند آمریکا، پاکستان، هلند و مصر در سطح وسیعی مورد استفاده قرار گرفته اند(قانع، 1385). زمین بافتها از جمله مصالحی هستند که امروزه بصورت گسترده ای در اجرای کارهای عمرانی مورد استفاده قرار می گیرند. از عمده ترین کاربردهای این مصالح، استفاده به عنوان پوشش می باشد. در طول چندین سال گذشته مبحث کاربرد زمین بافتها در مهندسی هیدرولیک و ژئوتکنیک بر اساس محاسن فنی و اقتصادی آنها در مقایسه با مصالح معمول افزایش روز افزونی داشته است. نتایج حاصل از تأثیر استفاده از این مصالح برای پوشش به عنوان جایگزین مصالح طبیعی و یا در ترکیب با آنها جهت کنترل تراوش آب در سازه های خاکی و کاهش هزینه های ساخت و تسریع در اجرا در مقایسه با سایر مصالح موجود در طراحی سیستم های صافی سازی و زهکشی کارهای خاکی، بویژه در مناطقی که مصالح با کیفیت مطلوب موجود نمی باشد و یا تأمین آنها هزینه زیادی را در بر دارد، کاربرد اساسی دارد.

علیرغم توسعه وسیع ساخت و کاربرد مواد مصنوعی در سطح جهان، کاربرد این مصالح در ایران هنوز آنچنان که شایسته می باشد مورد استقبال چندانی قرار نگرفته است که از جمله دلایل آن، می تواند عدم وجود تجربه و سابقه کاربرد این مصالح در ایران باشد. با توجه به رشد روزافزون صنایع پتروشیمی در كشور و تولید داخلی زمین بافتها با کیفیت مناسب و با بهره گیری از مواد پلیمری مصنوعی و ضایعات الیافی حاصل از کارخانجات فرش و موکت، جایگزینی آنها با مصالح سنتی از نظر اقتصادی بسیار مقرون به صرفه و عملی می باشد(حسن اقلی و لیاقت، 1383).

2- بر پژوهش های پیشین

1-2- پوشش های زهکشی

به ماده متخلخلی كه در اطراف یک زهكش زیرزمینی برای محافظت در برابر رسوب­گذاری و بهبود عملكرد هیدرولیكی آن قرار داده می­ شود پوشش زهكش[1] اطلاق شود(کمیته ملی آبیاری و زهکشی، 1383). پوششهای زهکشی و صافی ها[2] دو تکنیک متفاوت برای حل مشکلات زهکشی هستند. پوششهای زهکشی مواد نفوذ پذیری مانند گراول هستند که در اطراف لوله زهکش به منظور بهتر کردن شرایط جریان آب قرار داده می شوند. صافی ها در زهکشی نیز مواد نفوذ پذیری هستند مانند ژئوتکستایلها، که به منظور جلوگیری از ورود ذرات ریز دانه از خاک اطراف لوله زهکش توسط جریان آب زیر زمینی به درون لوله زهکشی به کار برده می شوند(وزارت کشاورزی و غذا[3]، 2000).

امروزه به منظور بیان پوشش اطراف لوله های زهکشی بدون توجه به نقش آن عمدتا از واژه پوشش استفاده می شود. در واقع پوشش لوله های زهکش، از ضروری ترین بخشهای هر سیستم زیرزمینی است که در خاکهای ناپایدار استفاده از آن کاملا ضروری می باشد(کیخا، 1377).

پیلسبوری[4] (1967) انواع فیلترهای مختلف را مورد بررسی قرار داده است و عدم موفقیت برخی پروژه­ ها را مدیون فیلتر نامناسب می­داند. دنیس و ترافورد[5] (1976) در آزمایشی به این نتیجه رسیدند در صورت استفاده از فیلتر در یک سیستم زهكش، فاصله لوله­های زهكش را تا 120 درصد می­توان اضافه نمود.                                                                    

پس از حفر ترانشه­ای كه در آن تنبوشه­ها قرار داده می­شوند معمولاً اطراف تنبوشه را با مواد نفوذپذیری می­پوشانند. استفاده از این مواد به منظور تأمین نكات زیر می­باشد:

الف – به عنوان مانعی تراوش­پذیر در برابر ورود بیش از حد ذرات خاك و خاكدانه­ها به داخل لوله­های زهكش كه ممكن است باعث گرفتگی لوله­ها شود. عمل نمودن پوشش به عنوان صافی یا فیلتر در ابتدای احداث زهكش بسیار مهم می­باشد ولی پس از نشست و تثبیت خاك­های اطراف و بالای لوله این تأثیر از اهمیت زیادی برخوردار نخواهد بود مگر در خاك­های ناپایدار. عمل نمودن پوشش به عنوان فیلتر در شرایطی كه امكان وارد شدن ذرات خاک به لوله­ها وجود دارد. برای این منظور اندازه منافذ فیلتر باید به دقت تعیین گردد تا با ذرات خاك اطراف هماهنگی فیزیكی داشته باشد. به تجربه ثابت شده است فیلترهایی خوب هستند كه برخی از ذرات كه اندازه آنها كوچك است را از خود عبور دهد. وجود فیلتر در خاكهای شنی نرم و سیلتی درشت الزامی می­باشد.

ب – بهبود هدایت هیدورلیکی در اطراف لوله: موادی كه در اطراف لوله قرار داده می­شوند معمولاً‌ دارای نفوذپذیری زیادی می­باشند كه این امر سبب می­ شود كه افت انرژی در محل ورود آب به لوله و‌ سرعت آب در محل فیلتر كاهش پیدا كند و ذرات معلق آب رسوب کرده و به داخل لوله راه پیدا نكند. این دو منظور زمانی حاصل می­ شود كه ضخامت پوشش حداقل 5 تا 10 میلی­متر و مقدار ضریب K در آن حدوداً‌ 10 برابر ضریب هدایت هیدرولیكی خاك باشد(بای بوردی، 1387).

ج – ایجاد یک بستر مناسب برای تنبوشه­ها : نقش بستری[6] در خاكهای ناپایدار عمدتاً‌ توسط پوشش سنگریزه­ای[7] صورت می­گیرد. سنگریزه باعث بهبود مكانیكی در سیستم “زهكش – پوشش – خاك” شده و به عنوان یک بستر و محافظ جانبی لوله­ها پلاستیكی عمل می­كند(کمیته ملی آبیاری و زهکشی، 1383)

د – برای تثبیت بستر طبیعی خاكی كه تنبوشه­ها در آن قرار داده می­شوند.

انواع پوشش­ها بر اساس مواد متشكله­شان به سه دسته زیر تقسیم می­شوند:

2-1-1 – پوشش ­های معدنی

پوشش ­های معدنی به طور عمده شامل شن درشت،‌ سنگریزه­های ریز و سنگ­های شكسته شده است، كه به هنگام نصب لوله زهكشی با دانه بندی مشخص در زیر و اطراف آن قرار داده
می­شوند كه در این پوشش­ها، نقش صافی بودن آن ها مطرح است. در مورد خصوصیات فیلترها از نظر اندازه و دانه­بندی آن ضوابط گوناگونی توسط سازمان حفاظت خاك امریكا[9] و دفتر عمران امریكا[10] تهیه شده است كه می­توان نتایج این تحقیقات را در طرح­های زهكشی به كار برد. این پوشش­ها اگر به خوبی طراحی و جاگذاری گردند، كاملاً مورد اطمینان هستند زیرا حجیم بوده و می­توانند مقدار نسبتاً زیادی از مواد خاكی را در خود نگه دارند. این مواد در اكثر شرایط با موفقیت نقش خود را در دراز مدت ایفا نموده ­اند. پوشش ­های سنگریزه­ای دانه­بندی شده كه به طور مناسب طراحی شده ­اند از نظر فیزیكی، پوشش ­های ایده­آلی به شمار می­روند. گراول­های دانه­بندی شده باید یكنواخت و به صورت مخلوط دانه­بندی شده مناسبی از شن تمیز و سنگریزه عاری از سیلت،‌ رس و مواد آلی باشد(کمیته ملی آبیاری و زهکشی،1383).

در مواردی كه لوله­های زهكشی دارای قابلیت انعطاف­پذیری زیادی هستند كاربرد پوشش ­های گراول­ای ضروری است زیرا این نوع پوشش­ها علاوه بر نقش فیلتری و هیدرولیكی باعث می­شوند كه یک بستر پایدار برای محافظت لوله در برابر تكانهای عمودی ناشی از بار وارده از طرف خاك به هنگام نصب یا بعد از آن بوجود آید(دایریکس، 1979).

2-1-2- پوشش ­های آلی

مواد پوششی آلی شامل كاه و پوشال، كلش غلات،‌ كلش كتان، كلش برنج، برگ سرو، خیزران، چوب ذرت، خرده­های چوب، نی، غلاف خار و بن، كتان خردشده، ساقه­های كتان، چمن، تورب و الیاف نارگیل می­باشند كه در مواردی كه هم نقش نگهداری ذرات و هم نقش هیدرولیكی پوشش مهم است، به صورت حجیم به كار می­روند. این مواد ممكن است به صورت نامنظم و نامتراکم روی لوله­های زهكشی در داخل ترانشه ریخته شوند، و یا ممكن است به صورت مواد از قبل پیچیده^ء حلاجی شده[12]

دور لوله زهكش قرار داده شوند. درگذشته نه چندان دور این مواد را به صورت نوارهایی در بالای لوله­های زهكش به كار می­برده­اند كه این روش اكنون منسوخ گردیده است(کمیته ملی آبیاری و زهکشی، 1383).

پوشش ­های آلی در اكثر كشورهای اروپای غربی به كار برده می­شوند اما در مناطق مرطوب بخش شرقی آمریكا و كانادا كمتر مورد استفاده قرار می­گیرند(دایریکس، 1990). در هلند الیاف نارگیل و یا مخلوط آن دو به صورت حجیم به كار برده می­ شود(دایریکس، 1992). مشكل عمده این پوشش­ها اینست كه اغلب مورد تجزیه بیولوژیكی قرار می­گیرند و در صورتی كه pH خاك بیش از 6 باشد بعد از 2 تا 5 سال به طور كامل تجزیه می­شوند(ون زیجتز[13]، 1992).

در کشورهای اسکاندیناوی، خاک اره حاصل از درختان مخروطی[14] اغلب به عنوان ماده پوششی برای لوله های زهکشی مورد استفاده قرار می گیرند(کابوسی و همکاران، 1388).

ریمیدیس و دایریکس[15] (2003) در لیتوانی طی یک تحقیق چهارساله بین سالهای 98-1994 نشان دادند که استفاده از پوشش خاک اره سبب بهبود کارکرد سیستم زهکشی گردید.

[1]- Envelope

[2] – Filter

[3] -Ministry of Agriculture and Food

[4]- Pillsburry

[5] -Dennis and Trafford

[6]- Bedding function

[7]- Gravel

[8]- Granular envelopes

[9]- USSCS, United States Soil Conservation Service

[10] -USBR, United States Bureau of Reclamation

[11]- Organic material

[12]- PLM, Pre-wrapped loose Material

[13] – Van Zeijts

[14] -Coniferous tree

[15] – Rimidis and Dierickx

[1] – Sekendar

[2] – Dierickx and Yuncunglu

[3] – Geotextile

انار Punica granatum L.)) از خانواده انارسانان (Punicacea) یکی از قدیمی­ترین میوه­ های خوراکی و دارویی ارزشمند و از مهم­ترین میوه­ های تجاری در جهان است (اوپارا و همکاران[1]، 2009). موطن اصلی آن ایران بوده و با توجه به خواص خوراکی و دارویی آن، کشت و کار آن همواره مورد توجه بوده است. نام این میوه در قرآن و انجیل ذکر شده است (دومان و همکاران، 2009). میوه انار دارای مقادیر قابل توجهی                     ویتامین­های,E ,C ₁,B ₂ Bو A ترکیبات قندی، پتاسیم، منیزیم، آهن و اسید­های آلی می­باشد. میوه انار غنی از آنتی‏اکسیدان‏های قوی، مواد فنولی، تانن و آنتوسیانین می­باشد (مهرابیان و همکاران، 1387). از آن به منظور کنترل اوره، اسید بالا درخون، درمان بیماری سل، جذام، درد شکمی و تب استفاده می­ شود و به عنوان یک ابر میوه توسط صنایع غذایی با کاربرد جهانی شناخته شده است (آسری و همکاران[4]، 2008 و ملگارجو و همکاران[5]، 2000). در سال­های اخیر با بیشتر شناخته شدن خواص این محصول و پی بردن به ارزش غذایی و نقش آن در سلامت انسان، توجه بیشتری به آن شده است. میوه انار را می­توان به­صورت دانه­ های تازه، آب انار، شربت انار، ژله، مربا، سس، دانه خشک شده و عصاره در ترکیبات داروهای گیاهی و مکمل غذایی استفاده کرد. محصولات جانبی که از آن تهیه می­ شود شامل فرآورده‏های آرایشی، دارویی و نیز روغن دانه انار می­باشد (سیرام و همکاران، 2006؛ هلند و باریاکوف، 2008). انار همچنین یک گیاه مقاوم به خشکی و سرمای زمستانه بوده که به خوبی تحت شرایط بیابانی پرورش می­یابد. امروزه باغ های تجاری انار در کشور­های آسیایی مانند ایران، هند، تونس، افغانستان، چین، بنگلادش و میانمار و در کشورهای مدیترانه­ای مانند اسپانیا، آفریقای شمالی، مصر، فلسطین، سوریه، لبنان، ترکیه، یونان، قبرس وجود دارند (فاوول و همکاران ، 2011). درخت انار توسط گروه های مذهبی از اسپانیا به قاره امریکا برده شده است. در حال حاضر انار در 35 کشور جهان، کشت می­ شود. نوشته­های مورخین و آثار به جای مانده و حک شده بر دیواره­ های سنگی تخت جمشید، همه گویای این واقعیت است که انار از میوه­ های بومی ایران بوده و یک میوه مهم تجاری در ایران محسوب می­شده است. در ایران کشت انار به­ طور عمده در مناطق مرکزی و در شهرهای یزد، ساوه، شیراز، اصفهان صورت می­گیرد (بهزادی شهر بابکی، 1377). محصولات باغبانی می توانند پس از اتمام نفت جایگزینی برای صادرات ایران باشد. سالیانه به طور متوسط 57/13 میلیون تن محصولات باغی تولید می شود که نقش اساسی در اقتصاد ایران دارد. در این میان محصول انار به دلیل داشتن ویژگی های منحصر به فرد یعنی سازگاری با شرایط آب و هوایی، قابل کشت بودن در خاک های سنگین تا سبک، تحمل شوری آب، مقابله با خشکی و کم آبی و تنوع ژنتیکی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است و در محدوده وسیعی از شرایط آب و هوایی کشور قابل کشت و کار است. در حال حاضر سطح زیر کشت انار در کشور        ایران 6/ 74785 هکتار می­باشد و میزان تولید آن 7/396983 تن با عملکرد 7/10 تن در هکتار است. بر اساس آمار فائو در سال 2009 میلادی ایران بیشترین سطح زیر کشت و تولید انار در جهان را به خود اختصاص داده است (بی نام، 1387). صادرات میوه انار به کشورهای مختلف نیز در چند سال اخیر افزایش قابل توجهی پیدا کرده است. این آمار گویای اهمیت میوه انار در صادرات محصولات باغبانی است، به­ طوری­که بیش از یک پنجم این صادرات را در بر می­گیرد و از سوی دیگر نشان دهنده ظرفیت و پتانسیل صادرات این محصول با توجه به ناچیز بودن میزان صادرات نسبت به ظرفیت تولید آن است (سالم، 1379). طی روند بازار رسانی و فروش در بازارهای داخلی و یا صادرات انار لازم است که میوه مدت زمانی در سردخانه نگهداری شود و لازم است طی این دوره انبارمانی، کیفیت میوه کاهش نیابد (بی­نام، 1389). ولی کاهش وزن و چروکیدگی پوست، گسترش و انتشار پوسیدگی، ظهور لکه­های پوستی به خصوص خشکیدگی و خسارت کیفی قهوه­ای شدن پوست و دانه­ها (آریل­ها) و تغییر مزه از مشکلات انبارداری طولانی مدت انار می­باشد (ژانگ و ژانگ، 2008). میوه انار دچار نابسامانی­های فیزیولوژیکی مختلفی می­ شود. ظاهر و کیفیت میوه­ های تازه، اولین معیار انتخاب آن­ها برای خرید و یا مصرف می­باشد (آبوت، 1999). این ضایعات به­ طور عمده ناشی از آسیب­های مکانیکی حاصل از حمل و نقل    نامناسب، استفاده از روش­های انبارداری سنتی، بی­دقتی و یا در اثر تعرق شدید به دلیل عدم استفاده از سردخانه و انبار نامناسب است که در نهایت موجب حمله عوامل مختلف بیماری­زا و در نتیجه فساد محصول می­ شود. ولی با کاربرد تیمارهای مناسب انبارداری روی میوه می­توان این ضایعات را کاهش داد. ایجاد این ضایعات به دلایل زیادی از جمله آسیب سرمازدگی، اتلاف آب و توسعه اختلالات فیزیولوژیکی در انبار می­باشد (ژانگ و ژانگ، 2008). متاسفانه چگونگی برداشت، حمل و نقل و نگهداری انار در کشورمان وضعیت مناسبی نداشته و ضایعات ناشی از کاربرد روش های سنتی و اعمال بی دقتی از مرحله برداشت تا عرضه به مصرف کننده، بسیار زیاد     می باشد در روش سنتی معمولا انار را پس از برداشت در گودال هایی که در باغ ایجاد شده است به صورت توده روی هم چیده و روی آن را با ماسه و یا کاه و کلش می پوشانند، روش دیگر آویزان کردن انارها بصورت خوشه ای از سقف اتاق است که درنهایت کلیه این اعمال باعث صدمه شدی

د به محصول و افت کیفی آن می گردد. ضایعات انار در این مرحله بیش از 25 درصد برآورد شده است (بی نام، 1387). با توجه به اهمیت این محصول در ایران و افزایش صادرات آن، بهبود روش­های انبارداری به منظور حفظ ویژگی­های کیفی و انباری ارقام انار، جلوگیری از بروز بیماری­ها و عوارض فیزیولوژیک در مرحله پس از برداشت و معرفی روش­های مناسب انبارمانی میوه ضروری است (اثنی عشری و ذکائی خسروشاهی ، 1387). انار ایران علاوه بر تنوع و کیفیت بسیار عالی، به دلیل عدم مصرف سموم شیمیایی در برخی باغ­های انار می ­تواند به عنوان یک محصول ارگانیک جایگاه بسیار مناسب­تری را در بازارهای جهانی به خود اختصاص دهد. در طول دوره انبارداری، دما و رطوبت محیط نگهداری میوه از اهمیت خاصی برخوردار می‏باشند. بهترین دما برای نگهداری میوه انار 7+ درجه سانتی ­گراد و رطوبت نسبی 95-90 درصد پیشنهاد شده است (هولکرافت[12] و همکاران، 1998؛ میردهقان و همکاران، 2007). نتایج حاصل از پژوهش­ها بیانگر آن است که نگهداری انار در دماهای سرد کمتر از 5+ تا 6+ درجه سانتی ­گراد باعث ایجاد خسارات سرمازدگی می­ شود. وجود این ناهنجاری کیفیت میوه انبار شده را کاهش داده و سالیانه ضرر­های اقتصادی فراوانی به جا می گذارد. این حقیقت که بسیاری از علائم سرمازدگی نظیر پوست مردگی سطحی، آب گز شدن، کاهش وزن بیش­تر و افزایش نشت یون عموماً در بافت­های سرمازده مشاهده می­ شود، بیانگر عدم توانایی غشا در حفظ ساختار سلولی است (موراتا[13]، 1990). روش­های زیادی برای کاهش خسارات سرمازدگی قبل و در طول انبارداری در دمای سرد پیشنهاد شده است. استفاده از تیمارهای گرمادهی نشان داده است که باعث کاهش خسارت سرمازدگی در میوه انار می­ شود (میردهقان و همکاران،2002 ). بلوغ میوه انار در زمان برداشت نیز یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده عمر انباری و کیفیت نهایی میوه است. در مورد زمان رسیدن و برداشت انار نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی عقیده دارند انار را بایستی کاملا رسیده برداشت نمود. میوه­ های نابالغ بیشتر در معرض چروکیدگی و صدمات مکانیکی بوده و رنگ پوست و دانه به شرایط طبیعی خود نمی­رسد و دارای طعم نامطلوب نسبت به زمان رسیدن هستند، شاخص های رسیدن:

1- بسته به رقم رنگ پوست و آب میوه قرمز می شود.

2- بایستی اسیدیته آب میوه پایین تر از 85/1 درصد باشد. (بی نام، 1387).

تأخیر در برداشت باعث کاهش وزن، کاهش شفافیت و مرغوبیت دانه، افزایش درصد آلودگی به کرم گلوگاه، افزایش درصد ترکیدگی و کاهش خاصیت انبارمانی میوه می­گردد. پایمرد (1391) گزارش داد ارتباط معنی داری بین کیفیت میوه و زمان برداشت میوه انار وجود دارد.

از عوامل مؤثر در افزایش انبارمانی میوه­ ها، کاهش سرعت رسیدن و تنفس و به تعویق انداختن مرحله پیری می­باشد که بدین منظور باید رطوبت میوه حفظ شود (اثنی عشری و زکائی خسروشاهی ، 1387). یکی                از روش­هایی که برای جلوگیری از اتلاف رطوبت در میوه انار مورد استفاده قرار می­گیرد، پوشاندن میوه با یک ماده جلوگیری کننده از اتلاف رطوبت می­باشد. یکی از این ترکیبات واکس­ها هستند، واکس ها از تبخیر آب و چروک شدن پوست میوه جلوگیری کرده و زمان انبارداری را طولانی تر می کنند. واکس­ها همچنین ضایعاتی مانند سرمازدگی و قهوه­ای شدن را کاهش داده و در طول دوره انبارداری تعرق را کمتر می­ کند ضمن این­که باعث حفظ یا بهبود کیفیت ظاهری میوه می­شوند (اوبنلند، 2008). واکس­ها به تنهایی یا همراه با تیمارهای دیگر به کار          می­روند. گزارش شده است استفاده از آب گرم درمانی و واکس پرونولیج باعث حفظ کیفیت میوه انار و کاهش درصد آلودگی میوه گردید (بی­نام، 1387). گزارش گردیده است، آگاهی مصرف­ کنندگان محصولات باغبانی از خطرات استفاده از ترکیبات شیمیایی که در مرحله پس از برداشت استفاده می­ شود محققان این رشته را برآن داشته که استفاده از ترکیبات طبیعی را در کنترل ضایعات انباری گسترش دهند. استفاده از واکس­های طبیعی یا ترکیبات روغن­های گیاهی نمونه ای از این تلاش ها می‏باشد (بروک، 1979).

صمغ آکاسیا یا صمغ عربی سفید رنگ و محلول در آب است و به طور عمده شامل کربوهیدرات است. صمغ آکاسیا از دو گونه ی آکاسیا به نام های Acasia seyal و Acasia senegal استخراج می­ شود. صمغ عربی ترکیب پیچیده­ای از ساکاریدها و گلیکوپروتئین­ها می­باشد. این صمغ خوراکی، پایدار کننده و امولوسیون کننده­ اسانس و طعم میوه است. (ویلیام و فیلیپ[17]، 1998). صمغ عربی پوشش جدید خوراکی است که جهت کاهش اتلاف رطوبت و حفظ و نگهداری محصولات باغبانی به مدت طولانی استفاده می­ شود (کریل ,2006؛ علی و همکاران،2010؛ عباسی و همکاران، 2009).

یکی از دیگر ترکیباتی که جهت کاهش اتلاف رطوبت و حفظ و نگهداری میوه در طول دوره انبارداری استفاده می­ شود کاربرد روغن است. استفاده از روغن کاهش وزن و تعرق میوه را در طول دوره انبارداری کاهش می­دهد (دوریا و همکاران، 2007). جو و همکاران[19] (2005) گزارش دادند که استفاده از روغن­های گیاهی سلول­های غشا پوست میوه را تثبیت کرده و پیری سلول را به تأخیر می­اندازد. در میوه­ های سیب تیمار شده با روغن­های طبیعی، فسفولیپیدها و روغن­های گیاهی از تجزیه کلروفیل جلوگیری نمود.

استفاده از مواد معدنی نیز یکی از روش­های افزایش عمر انباری محصولات کشاورزی می­باشند. برخی از مواد مانند کلسیم در هنگام رشد و نمو میوه یا محصولات به میزان کافی در اندام ها رایج است. امروزه استفاده از کلسیم به عنوان یک تیمار برای حفظ ویژگی‏های پس از برداشت گل­های بریدنی، سیب و سایر محصولات باغبانی پذیرفته شده است. سیلیس یکی از جدیدترین عناصر شناخته شده در این زمینه است. سیلیس دومین عنصر فراوان پوسته زمین است و نقش فعالی را در افزایش مقاومت به پاتوژن­ها و بیماری­های گیاهی ایجاد می­ کند (ما و همکاران, 2002). سیلیس دیواره سلولی را استحکام می­بخشد و این عمل سیلیس در ارتباط با تشکیل ترکیبات سیلیکاتی در دیواره سلولی است که نفوذ پاتوژن­ها را کاهش می­دهد. سیلیس همچنین در ترکیب با پروتئین­های دیواره سلولی باعث تولید ترکیبات دفاعی می­ شود (چریفت و همکاران، 1994). از این­رو استفاده از سیلیس در پس از برداشت محصولات باغی برای حفظ خصوصیات کیفی مانند سفتی بافت و کاهش تنفس و تولید اتیلن مورد توجه قرار گرفته است. گزارش شده است کاربرد سیلیسیم در موز از پراکسیداسیون چربی­ها و نشت الکترولیت جلوگیری کرد (کیدان و همکاران، 2008).

به منظور جلوگیری از کاهش رطوبت و حفظ خصوصیات کیفی میوه انار در طی انبارمانی تاثیر مواد پوششی صمغ عربی، روغن بادام تلخ و سیلیکات سدیم مورد بررسی قرار گرفت، بنابراین پژوهش حاضر به منظور بررسی موارد زیر انجام گردید:

1- استفاده از روغن بادام تلخ باعث کاهش از دست دادن آب و چروکیدگی پوست میوه انار و جلوگیری از کاهش کیفیت پوست میوه انار می­ شود.

2- استفاده از سیلیس موجب حفظ کیفیت پوست میوه انار میشود.

3- افزودن سیلیس به صمغ عربی یا روغن بادام تلخ باعث افزایش کارایی صمغ عربی در حفظ کیفیت پوست میوه انار می شود.

1 Opara etal.

Duman et al.

[3] Super fruit

[4] Aseri et al.

[5] Melgarejo et al.

[6] Seeram et al.

[7] Holland and Bar-Yaakov

[8] Fawole et al.

1 Zhang and Zhang

[10] Abbot

1 Holcraft et al.

2 Murata

1 Obenland et al.

2 Pronolage

3 Brooks

4 Williams and Phillips

1 Dorria et al.

2 Ju et al.

3 Silicon

4 Ma et al.

5 Cherift et al.

6 Kidane et al.

خشكسالی گرانترین بلای طبیعی است به طوری كه سالانه به طور متوسط بین 6 الی 8 میلیارد دلار خسارت جهان به بار می آورد. سواحل جنوبی دریای خزر كه سه استان مهم گیلان – مازندران – گلستان را در خود جای داده است و قطب كشاورزی، دامپروری و. . . می باشد. با توجه به نیاز آبی كشت برنج 8000 متر مكعب در هكتار و باغداری 2140 متر مكعب در هكتار و با عنایت به اینكه بیش از 60% آب رودخانه های بزرگ و كوچك در این استان هدر می رود در شرایط خشكسالی و كمبود آب خسارت شدیدی از نظر بخش كشاورزی و دامپروری و حتی فعالیتهای صنعتی می بیند و سبب كاهش جدی منابع آب شیوع بیماری ها و آفات گیاهی و آتش سوزی جنگل و مراتع و كاهش درآمدها و به دنبال آن مهاجرت نیروی انسانی از روستا به شهر می گردد. سرسبزی منطقه بسیاری از مشكلات كمبود آب را پوشانده است و كمتر كسی به ذهنش خطور می كند كه واقعا خشكسالی شدیدی در این منطقه وجود دارد. بنابراین شناخت و پایش خشكسالی ها و كنترل آنها در چنین مناطقی از اهمیت ویژه ای برخوردار است (سایت سازمان هواشناسی).

با توجه به موارد فوق این تحقیق در نظر دارد تا با بهره گرفتن از روش های موجود به بررسی شدت و تداوم و فراوانی خشکسالی های اقلیمی در شرق گیلان( حوضه سموش) پرداخته، لذا تحقیق حاضررا به شش فصل زیر تقسیم می نمائیم:

فصل اول : طرح تحقیق

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق

فصل سوم : ویژگیهای طبیعی محدوده تحقیق

فصل چهارم: مواد و روشها می باشد.

فصل پنجم : یافته های تحقیق

فصل ششم : تفسیریافته ها و پیشنهادات و پاسخ به فرضیات ومنابع و مآخذ می­باشد.

 1-1. بیان مسئله

خشكسالی یكی از چالشهای قرن حاضر است كه در آینده یكی از مشكلات عمده بشریت به حساب خواهد آمد افزایش جمعیت رشد روزافزون فعالیتهای كشاورزی و صنعتی و گسترش بی رویه شهرها منجر به تشدید مصرف منابع آب و ایجاد بحرانهای منطقه ای ناشی از خشكسالی در بساری از نقاط جهان شده است. آب این منبع حیاط بخش به عنوان یكی از سه عامل اصلی تشكیل و بقای محیط زیست (خاك، هوا، آب) بیش از هر زمان دیگر مورد توجه می باشد. اهمیت این مسئله به خاطر نیاز روزافزون و پایین آمدن كیفیت آب در سح جهانی نتیجه سهل انگاری و سودجویی افراد و سازمانها روز به روز افزایش یافته به نحوی كه در آینده نزدیک بوجود آورنده مسائل حاد سیاسی و اجتماعی گردد (سایت سازمان هواشناسی).

کشور ما در یکی از مناطق خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته است و خشکی جزء فطرت و صفت ذاتی آن است تغییرات شدید مقدار بارش، شدت و پراکنش زیاد بارندگی و نوسانات دما از خصوصیات دائمی این مناطق است. خشکسالی نیز به عنوان یک عارضه موقت هر چند سال یکبار در این مناطق حادث می شود و در نتیجه اثرات خسارت بار خشکسالی در ابعاد مختلف، برنامه ریزی­های توسعه­ای کشور را دچار رکود نموده و بحرانهای گسترده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در نواحی مختلف کشور ایجاد می­نماید.

استان گیلان با توجه به شرایط اقلیمی و موقعیت خاص جغرافیایی همیشه بعنوان استانی بدون مشکل به چشم می آید در صورتی که این استان از غرب به شرق سرتاسر مخاطره است. حوضه­ی سموش در شرق استان گیلان از جمله حوضه­های رودخانه­ای است که درطی سالهای اخیر تحت تاثیر این پدیده قرار دارد وبنظر میرسد که خشکسالی در این شهرستان جنبه اقلیمی داشته و ناشی از کمبودبارش در این منطقه می باشد. لذا این تحقیق درنظر دارد به بررسی شدت و تداوم و خشکسالی های اقلیمی در حوضه سموش پرداخته تا بتواند نسبت به جلوگیری از مخاطرات موجود برنامه ریزی لازم را بعمل آورد.

1-2. سوال تحقیق

آیا در حوضه سموش خشکسالیهای اقلیمی وجود دارد؟

آیا خشکسالیهای اقلیمی در حوضه سموش شدت و تداوم دارد؟

1-3. اهداف تحقیق

– بررسی شدت و تداوم خشکسالی های اقلیمی در حوضه سموش

– شناخت نوع خشكسالی در سطح حوضه

– ارائه راهکار های مناسب جهت رفع یا مقابله با خشکسالی

 1-4. فرضیه

در حوضه سموش خشکسالیهای اقلیمی وجود دارد.

خشکسالیهای اقلیمی در حوضه سموش شدت و تداوم دارد.

1-5. نوع روش تحقیق

روش تحقیق توصیفی و تحلیلی با اهداف کاربردی و با بهره گرفتن از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی می باشد

1-6. روش گردآوری اطلاعات

روش گرد آوری اطلاعات بصورت کتابخانه ای، اسنادی و میدانی می باشد. در این تحقیق به لحاظ ماهیت نظری-کاربردی بودن آن و مباحث مطرح شده از دو روش مطالعه اسنادی و میدانی استفاده شده است. در روش مطالعه اسنادی از شیوه های جمع آوری اطلاعات، داده ها، آمارها بهره جویی از کتابخانه ها و آرشیو سازمانها و اینترنت استفاده گردیده است. در روش میدانی نیز از مشاهدات عینی و مصاحبه بهره گرفته شده است.

1-7 . ابزارگردآوری اطلاعات

ابزار گردآوری اطلاعات در روش کتابخانه ای بصورت فیش برداری، جدول، نقشه و کروکی. . . و شبکه های کامپیوتری بوده و در روش میدانی نیز از نقشه، مشاهده، مصاحبه و دوربین عکاسی و عین استفاده شده است. شبکه های کامپیوتری – مشاهده ( سطحی و آزاد) بانک های اطلاعاتی و پرسش نامه و مشاهده است.

1-8 . روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

جهت تجزیه و تحلیل بررسی شدت و تداوم و فراوانی خشکسالی های اقلیمی در شرق گیلان (حوضه سموش) ابتدا داده های اسنادی و کتابخانه ای را جمع آوری نموده و سپس با بهره گرفتن از نرم افزار های آماری طبقه بندی نموده و درنهایت با بهره گیری از شبکه های کامپیوتری و مشاهده (سطحی و آزاد) به تجزیه و تحلیل آنها اقدام نموده و درنهایت پس از استخراج نهایی و بدست آوردن داده های کمی با بهره گرفتن از جدول و نمودار به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته می شود.

1-9. سوابق تحقیق

خشكسالی پدیده ای است كه از دیرباز توجه انسان را به خود جلب نموده است و تحقیقات فراوان در مورد خشكسالی ها در اكثر كشورهای دنیا و حتی در ایران به انجام رسیده است. به طوری كه در تعیین دوره های خشك استرالیا، گیبس و ماهر(Gibbsand Mahen967) با بهره گرفتن از شاخص دهك و مرتب كردن داده های بارندگی ماهانه گام های مهمی را برداشته اند. همچنین پالمر جفو اولین كسانی است كه خشكسالی را به طور عملی و با بهره گرفتن از قوانین فیزیكی و ریاضی در غالب گزارشی تحت عنوان خشكسالی هواشناسی مورد بررسی قرار داده كه در روش خود متكی بر داده های هواشناسی و هیدرولوژكی بوده است. غیور و همكارانش (1376) در بررسی گستردگی و فراوانی خشكسالی ها دریافتند كه ایران در سالهای 1970 تا 1980 عموما با ترسالی و در سال 1973 خشكسالی شدیدی داشت. آنها همچنین متوجه شدند كه به ازای افزایش هر 100 میلی متر به متوسط سالانه كور 41% از پهنه های خشك كاهش می یابد چنانچه میانگین بارش كشور به 400 میلی متر برسد، تمام كشور از خشكسالی رها می شود. در تعیین الگوهای ماهانه خوش اخلاق(1376) علت اصلی خشكسالی و ترسالی های ایران را الگوهای فشار می داند. غیور و خسروی (1380) در بررسی اثر پدیده انسوبرنا به هنجاری های بارش تابستانی و پاییزی جنوب شرق ایران به این نتیجه رسیدند كه در فصل تابستان طی فازها گرم انسو شرایط خشكسالی تابستانی و در فازهای سرد شرایط ترسالی اتفاق می افتد ولی در پاییز عكس این حالت رخ می دهد

– فرج زاده، منوچهر، 1383، در کتاب خود تحت عنوان خشکسالی از مفهوم تا راهکار می فرماید خشکسالی از جمله مهمترین بلایای طبیعی هستند که علیرغم تلفات انسانی که از خسارتهای اقتصادی و تبعات اجتماعی فراوانی برخوردار هستند به همین جهت مطالعه نقش و اثرهای خشکسالی در کشور با توجه به عدم مطالعه آن تا حال یک ضرورت اساسی می­ باشد.

– جوینده کهنه گوارابی، زینب، 1387، در پایان نامه خود تحت عنوان خشکسالی و اثرات آن روی منابع آب سطحی حوضه تالاب انزلی فرماید که در زیر حوضه تالاب شرایط خشکسالی هیدرولوژیکی با تاخیر زمانی صورت گرفته و خشکسالی بیشتر از نوع ضعیف تا متوسط بوده است.

– دریایی، مهران، 1385، در پایان نامه خود تحت عنوان شناخت پدیده خشکسالی و اثرات آن بر روی محصولات کشاورزی شهرستان تنکابن می فرماید که خشکسالی زمانی بر محصولات کشاورزی مانند برنج و مرکبات تاثیر منفی خواهد گذاشت که در زمان بروز خشکسالی عدم استفاده درست از آب به عمل آید.

– عزیزی، قاسم، 1379، در مقاله خود تحت عنوان النینو و دوره­ های خشکسالی- ترسالی در ایران می­فرماید که ناهنجاری­ها و همینطور تغییرات سالانه و درون سال (ماهانه و فصلی) بارش در ایران و ارتباط آنها با شاخص نوسان جنوبی (SOI) وجود دارد. در بررسی ماهانه­ی ارتباط نیز مشخص گردید که بالاترین ضریب همبستگی بارش ماهانه ایران و شاخص نوسان جنوبی همزمان آن در ماه اکتبر دیده می شود.

1-10. محدودیتهای تحقیق

انجام تحقیقات در کشورمان همواره با مشکلات متعددی روبرو می باشد از آن جایی که فراهم بودن اطلاعات رکن اساسی را تشکیل می دهد، فقدان این اطلاعات از جمله مشکلات ایجاد شده برای کار پژوهش بوده است از جمله محدودیتها و موانع تحقیق را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

– عدم وجود آمار و اطلاعات دقیق و مدون

– عدم همکاری سازمان هواشناسی به دلیل فروش اطلاعات بارش  

– عدم وجود کارهای مشابه با توجه به موضوع تحقیق

1-11. قلمرو تحقیق

حوضه آبخیز سموش در مختصات جغرافیایی 50 درجه و 16 دقیقه و 43 ثانیه تا 50 درجه و 23 دقیقه و 16 ثانیه طول شرقی و 36 درجه و 50 دقیقه و 58 ثانیه تا 37 درجه و 0 دقیقه و 36 ثانیه واقع شده است. این حوضه از شمال به حوضه رحیم آباد، از جنوب به حوضه آبخیز آب ریزنه بن، از غرب به زیر حوضه های درازلات و زیاز و از سمت شرق نیز به حوضه آبخیز خشكه رود منتهی می شود. مساحت حوضه فوق 10387 هكتار می باشد. نقشه 1-1 موقعیت حوضه آبخیز سموش را در کشور، استان و شهرستان نشان می دهد.

یک شرکت دارو سازی که از طراحی محاسباتی دارو استفاده می نماید، مانند یک شیمیدان آلی است که از NMR استفاده می کند. طراحی محاسباتی دارو اگر چه تمام مشکلات شما را حل نمی کند اما با وجود آن شما بسیار راحت تر هستید.
طراحی یک داروی جدید کاری سخت و طاقت فرسا است. اگر ما به دنبال کسب منافع بسیار زیاد از داروها نمی بودیم، هزینه های وسیع و تعداد زیاد آزمایشی که با شکست مواجه می شدند هر شخص منطقی را از انجام چنین کاری منصرف می کرد. برای طراحی یک فراورده دارویی جدید، یک روش علمی خاص وجود ندارد. در عوض یک فرایند نیازمند همکاری است که در آن روش های موجود، و روش های که در لحظه و به طور مداوم اختراع می گردند، در راستای رسیدن به نتایج مطلوب استفاده می شوند[1].
2-1- دیابت
دیابت شایع ترین و گران ترین بیماری غدد در جهان است و نوع قندی آن یک بیماری متابولیکی است که در سوخت و ساز قند خون اختلال ایجاد می شود. قند خون گلوکز نام دارد. مولکولهای قند از طریق دستگاه گوارش وارد خون شده و توسط هورمونی به نام انسولین که از سلول های بتای جزایر لانگرهانس لوزالمعده ترشح می شود، به سلولهای بدن اجازه ورود می یابند تا در آنجا برای تولید انرژی مصرف یا ذخیره گردند. در این بیماری یا انسولین مورد نیاز وجود ندارد، یا ناکافی است و یا اینکه سلول ها نسبت به انسولین مقاومت نشان می دهند. از این رو افراد مبتلا به دیابت نسبت به افراد غیر دیابتی نمی توانند از گلوکز به نحو احسن در سوخت و ساز بدنشان استفاده کنند. در نتیجه قند خون افراد به مقدار قابل ملاحظه ای افزایش می یابد. این افزایش غلظت گلوکز یا افزایش قند خون را هیپو گلیسمی[1] می نامند.بالا بودن قند خون و عدم کنترل آن در دراز مدت می تواند در همه ی اندام های بدن از جمله چشم، کلیه، قلب و عروق خونی ایجاد اختلال نماید. تاکنون علت بروز این بیماری کشف نشده است ولی گمان می رود که زمینه مساعد ژنتیکی و عوامل محیطی همچون چاقی و بی تحرکی در ابتلا به این بیماری نقش دارد [2].
شکل 1-1- در بیماری دیابت هدف اصلی حفظ قند خون در حد طبیعی است.
1-2-1- تاریخچه دیابت:
دیابت به عنوان یک بیماری ناتوان کننده و کشنده از 2000 سال پیش شناخته شده است. در پاپیروسی از 1552 سال پیش از میلاد، پزشکی مصری از بیماری رازآلودی نوشته است که با ادرار فراوان همراه است. آراتئوس[2] پزشک یونانی که در سال 90-30 قبل از میلاد مسیح می زیسته است. درکنار پرادراری نشانه های دیگر این بیماری مثل تشنگی دائمی و کاهش خون را ذکر کرده است. نام دیابت را نیز همین پزشک یونانی برای این بیماری انتخاب کرده که در زبان یونانی به معنی ( گذر کردن ) یا (جریان پیدا کردن) است. شیرین بودن ادرار بیماران دیابتی نیز از گذشته های دور روشن بود و در نوشته های پزشکی هندی و قانون ابن سینا به آن اشاره شده است. درستی این نظر را بریتون جان[3] رول در سال 1700 میلادی با بخار کردن ادرار بیماران دیابتی و به دست آوردن دانه های متبلور قند، بیش از پیش روشن کرد. پس از این کار جان رول بخش دوم نام بیماری دیابت شیرین که در لاتین (ملیتوس)[4] است به آن اضافه کرد. یکی از گام های اساسی در مسیر کشف دانسته های امروزی در دیابت را پل لانگرهانس[5] در سال 1869 با کشف جزایر لانگرهانس در لوزالمعده برداشت. فردریک بانتینگ[6] و چارلز بار[7] آزمایش های خود را برای کردن ماده ای در عصاره لوزالمعده که قند ادرار سگ دیابتی را کاهش می دهد آغاز کردند. آنها سرانجام توانستند پروتئینی بنام انسولین را از لوزالمعده به دست آوردند که با تزریق آن به کودکی 14 ساله در تورنتوی کانادا، علائم دیابت کودک بهبود یافته و قند داخل ادرار وی از بین رفت. این کشف بزرگ که به علت بروز دیابت و راه درمان آن را مشخص کرده بود جایزه نوبل سال 1923 را برای بانتینگ و همکارانش به ارمغان آورد.این کشف نقطه عطفی در علم پزشکی خصوصا در مورد بیماری دیابت محسوب می شود[3] [4].
2-2-1- انواع دیابت:
بیماری دیابت انواع مختلفی دارد که معمولا در هنگام تشخیص متمایز می شوند. بنابراین تعیین نوع دیابت وابسته به شرایطی است که بیماری خودرا در هنگام بروز نشان می دهد. در بسیاری موارد، بیماران به راحتی در یکی از دسته های مشخص دیابت جای نمی گیرند. مثلا فردی که دچار دیابت بارداری شده ممکن است بعد از پایان بارداری کماکان دچار دیابت باقی بماند و لذا نوع دیابت وی به نوع دوم تغییر می یابد. دیابت انواع مختلفی دارد اما سازمان جهانی بهداشت دو گونه عمده را برای آن معرفی نموده است[2].
1-2-2-1- دیابت نوع اول ( وابسته به انسولین ):
افراد مبتلا به این نوع دیابت 5 تا 10 درصد جمعیت دیابتی را که قبلا توسط عبارت های وابسته به انسولین، دیابت نوجوانی شناخته می شد تشکیل می دهند. این نوع دیابت ناشی از تخریب سیستم خودایمنی سلولی سلول های بتای پانکراس است. در حال حاضر دانشمندان دقیقا نمی دانند چه چیز سبب حمله سیستم ایمنی بدن به سلول های بتا می شود. اما به نظر می رسد عواملی مثل خودایمنی، ژنتیک، شرایط محیطی و یا احتمالا ویروس ها در این امر دخالت داشته باشند. این نوع دیابت بیشتر در کودکان و نوجوانان اتفاق می افتد ولی< br />ممکن است در هر سنی مشاهده شود و برای درمان آن باید فرد مبتلا تحت درمان انسولین خارجی قرار می گیرد. معمولا بعدازاز دست رفتن 90-80 درصد از سلول های بتا است که هایپرگلیسمی اتفاق می افتد و دیابت ممکن است تشخیص داده شود. عموما علائم این نوع دیابت شامل افزایش تشنگی، ادرار، گرسنگی دائمی، کاهش وزن، تاری دید و خستگی شدید است. در صورت عدم تشخیص و درمان با انسولین بیمار مبتلا به دیابت نوع اول ممکن است به حالت خطرناک کمای دیابتی فرو رود[2]
2-2-2-1- دیابت نوع دوم (غیروابسته به انسولین):
در دیابت نوع دوم که 95-90 درصد از بیماران دیابتی را شامل می شود بدن فرد مبتلا انسولین تولید می کند و حتی ممکن است غلظت انسولین در خون از مقدار معمول آن نیز بیشتر باشد اما گیرنده های سلولی فرد نسبت به انسولین مقاوم شده و در حقیقت نمی گذارند انسولین وارد سلول شده و اعمال طبیعی خود را انجام دهد. این بیماران برای زنده ماندن نیاز به درمان دائم با انسولین خارجی ندارند.
این نوع دیابت غالبا با عواملی چون سن بالا، چاقی، سابقه خانوادگی و کم تحرکی همراه است. بنابراین استفاده از رژیم غذائی مناسب، ورزش و رسیدن به وزن ایده آل از اهمیت خاصی برخوردار است. علائم آن به تدریج بروز نموده و شامل خستگی، التیام دیر هنگام زخم ها و مواردی مشابه دیابت نوع اول می باشد. احتمال انتقال دیابت به جنین در دیابت نوع اول و دوم با هم متفاوت است. مطالعات پژوهشگران نشان داده است که این احتمال در دیابت وابسته به انسولین 5 درصد بوده و در دیابت غیروابسته به انسولین، اگر تنها یکی از والدین مبتلا باشد به 30 درصد و درصورتی که هر دو مبتلا باشند به 50 درصد خواهند رسید. انواع دیگری از دیابت وجود دارد که به طور خلاصه به بعضی از آنها در ذیل اشاره شده است. لازم به ذکر است که برخی افراد می توانند علائم بیش از یک نوع دیابت را نیز داشته باشند[2].
شکل 1-2- انواع دیابت
3-2-2-1 دیابت بارداری :
این نوع دیابت منحصرا در خانم هایی که در اواخر بارداری هستند پدیدار می گردد، این دیابت معمولا پس از وضع حمل و به دنیا آمدن نوزاد از بین می رود، اما احتمال بروز دیابت نوع دوم در این افراد در 5 تا 10 سال آینده حدود 60 در صد افزایش می یابد. حفظ وزن متعادل و داشتن فعالیت فیزیکی به این افراد در برابرابتلا به دیابت نوع دوم کمک می کند.عامل این نوع بیماری هورمون های بارداری و یا کمبود انسولین می باشد. امکان دارد خانم های مبتلا به دیابت بارداری هیچ علائمی از این بیماری نداشته باشند[5].
3-2-1 چگونگی تشخیص دیابت:
بهترین راه برای تشخیص دیابت در کودکان و بزرگسالان به جزخانم های باردار، تست گلوکز خون ناشتا₁ می باشد. بدین صورت که پس از هشت ساعت ناشتا، میزان گلوکز خون اندازه گیری شده و با یک حد بحرانی مقایسه می گردد. اگر این تست در ساعات اولیه روز انجام گیرد، نتیجه آن بسیار معقول تر خواهد بود. روش تشخیص دیگر بیماری دیابت تست تولرانس گلوکز خوراکی ₂ می باشد. بدین صورت که دو ساعت پس از نوشیدن 250 میلی لیتر آب حاوی 75 گرم گلوکزمیزان گلوکز خون اندازه گیری شده و مشابه روش قبلی با یک حد بحرانی مقایسه می شود. به طور کلی سازمان جهانی بهداشت شرایط ابتلا به بیماری دیابت را به صورت ذیل تعیین نموده است.
جدول 1-1- پیش بینی ابتلا به دیابت

M mol/l (mg/dl ) FGBT سطح گلوکز ناشتا در	M mol/l (mg/dl)OGTTسطح گلوکز پس از 2 ساعت در	شرایط
(110>) 1/6>	(140>) 8/7>	حالت طبیعی
(126<) 0/7<	(200<) 1/11<	مبتلا به دیابت

 
از آنجا که میزان گلوکز در دوران بارداری کاهش می یابد ، بنابراین سطح بحرانی برای تشخیص بیماری نیز پایین تر خواهد بود. تشخیص دیابت بارداری با روش OGTT صورت می گیرد، با این تفاوت که در تشخیص این نوع دیابت،میزان گلوکز خون را هم پیش از نوشیدن محلول حاوی گلوکز اندازه گیری نموده و هم درزمان های 1، 2 و3 ساعت پس از نوشیدن آن اندازه گیری می شود[6].
4-2-1- درمان دیابت:
علیرغم پیشرفت های مهمی که طی ده سال گذشته صورت گرفته، هنوز هم درمان این بیماری تا شکل ایده آل راه درازی در پیش دارد. تا بدین لحظه، راه پیشگیری و درمان قطعی بیماری دیابت برای ما پوشیده مانده است.
بطور کلی راهکارهای کنترل و درمان دیابت عبارتند از:
تنظیم رژیم غذایی، دارو درمانی، تزریق انسولین، ورزش، آموزش مراقبت از خود، پیوند لوزالمعده، پیوند جزایر لانگرهانس و سلول های بنیادی[7].
5-2-1- درمان دارویی دیابت:
بزرگترین راهکار برای درمان دیابت نوع دوم، افزایش تولید انسولین در سلول های بتای جزایر لانگرهانس لوزالمعده می باشد. در این جا اسامی تعدادی از داروهای رایج مورد استفاده به همراه ساختار و نیز مکانیزم عملکرد نمایش داده شده است. داروهای درمانی موجود هرچند که موجب بالا بردن تولید انسولین می شوند، اما متاسفانه عوارض جانبی نامطلوبی را نیز به همراه دارند مانند هیپو گلیسمی، اختلالات سیستم قلب و عروق، درد گوارش و نفخ می باشد[8].