:

از هنگامی ­که بشر پا به عرصه حیات گذاشت دائما با مسئله کمبود غذا دست به گریبان بوده و پیوسته می­کوشید تا به­نحوی با گرسنگی مقابله نماید. انسان­ها ابتدا زندگی خود را با شکار حیوانات و استفاده از میوه­ های جنگلی می­گذرانده و کم­کم با پیشرفت زمان به فکر استفاده بیشتر از مواهب الهی افتادند و اقدام به کشت­و­کار نمودند، با کاشت دانه­ های غلات این منظور را عملی نموده تا اینکه مسئله گرسنگی برطرف گردید. ولی با ازدیاد جمعیت، زراعت غلات به تنهایی نتوانست جوابگوی نیاز بشر باشد و انسان را از خطر گرسنگی برهاند،از این­رو کمبود مواد غذایی و کثرت جمعیت در قرن شانزدهم میلادی از مسائل و مشکلات دولت­های آن زمان گردید. بدین­سبب کشورهایی چون اسپانیا و انگلیس متحمل مخارج گزافی شده و با روانه کردن کشتی­ها و ملوانان ورزیده درصدد پیدا کردن محصولات جدیدی بودند تا جوابگوی نیاز غذایی مردم آن کشورها باشد. بالاخره کاشفان اسپانیایی بین سالهای 1335 تا 1353 میلادی موفق شدند سیب­زمینی وحشی را از کشور پرو به اروپا ببرند که پس از زراعت و اصلاح نژاد آن، رقیب سرسختی برای غلات گردید به­ طوری­که امروزه یکی از مظاهر تمدن بشر مصرف سیب­زمینی است(کاظمی و همکاران، 1390). سیب­زمینی یکی از مهمترین محصولاتی است که قسمت مهمی از نیازهای غذایی بشر را تامین می­نماید و با توجه به نقش و اهمیت آن شاید بتوان برخی از مشکلات کمبود انرژی در جیره غذایی مردم را تامین کرد. سیب­زمینی از نظر میزان تولید سالانه بعد از برنج، گندم و ذرت در مقام چهارم جهان و از نظر کشورهای تولید کننده بعد از ذرت در رتبه دوم قرار دارد. سیب­زمینی از نظر ارزش غذایی مهم بوده و هم ردیف گندم و برنج می­باشد (سبحانی، 1374). در کشور ما استعداد بالقوه­ای در زمینه رشد سیب­زمینی وجود دارد. اگر الگوی مصرف جامعه به سمت این ماده غذایی متمایل گردد می ­تواند در حد زیادی جایگزین مصرف گندم گردد. نظر به اهمیت سیب­زمینی به عنوان یکی از مواد غذایی مهم در کشور و این­که استعداد فراوانی برای تولید این محصول استراتژیک وجود دارد لازم است تحقیقات و پژوهش­های تکمیلی به­زراعی و به­نژادی در مورد آن انجام شود. آشنایی با صفات مختلف ازجمله عواملی است که می­بایست مورد توجه قرار گیرد. شناخت صفات موثر بر تولید و عملكرد می ­تواند در برنامه ­های اصلاحی و مدیریت مزرعه كاربرد داشته باشد. همچنین با در نظر گرفتن همبستگی بین صفات می­توان از آنها به عنوان ملاك­های انتخاب ارقام مناسب در مزرعه بهره برد. ضریب همبستگی رابطه متقابل صفات مختلف گیاهی و صفاتی كه مبنای انتخاب برای اصلاح عملكرد می­باشند را مشخص می­كند. اگر همبستگی بین عملكرد و یک صفت به علت اثر مستقیم صفت باشد، می­توان آن صفت را به منظور اصلاح عملكرد انتخاب نمود، اما اگر همبستگی به صورت غیر­مستقیم باشد در آن­صورت عمل انتخاب را باید برروی صفتی انجام داد كه باعث اثر غیر­مستقیم شده است ضمنا انتخاب صفات كمی بعد از دورگ­گیری به ­علت تداخل اثرات محیطی و ژنتیكی كار مشكلی بوده و میزان موفقیت در انتخاب بستگی به اثرات ژن و وراثت­ پذیری صفات انتخاب شده دارد.

1-1- تاریخچه (خاستگاه و پراکنش سیب­زمینی)

خاستگاه سیب­زمینی، ارتفاعات آند در آمریکای جنوبی در حوالی کوه­های بولیوی، پرو و مناطق گرمسیری بین عرض­های 10 درجه شمالی و 25 درجه جنوبی و در ارتفاع 2700 تا 4200 متر از سطح دریا بوده است (لسانی ، 1378). باستان­شناسان و تاریخ­شناسان معتقدند سیب­زمینی در حدود 2000 سال قبل از میلاد مسیح در مناطق کوهستانی پرو کشت می­شده و غذای اصلی سرخ­پوستان و بومیان آن مناطق بوده است. هنوز هم در بعضی مناطق آمریکای جنوبی سیب­زمینی به­صورت وحشی می­روید. انواع وحشی، به امراض مقاوم بوده و به همین منظور برای به­دست آوردن ارقام مقاوم از ارقام وحشی استفاده می­ شود (سبحانی، 1374). در قرن شانزدهم، کثرت جمعیت و کمبود مواد غذایی، زمامداران کشورهای اسپانیا و انگلیس را بر آن داشت که ملوانان ورزیده خود را با کشتی به قاره آمریکا اعزام، تا در پیدا کردن محصولی که جواب­گوی گرسنگی باشد، برآیند. بالاخره فرانسیسکو پیزا در سال 1524 میلادی وقتی قدم به ساحل کشور پرو نهاد، دریافت که قرن­هاست سیب­زمینی در آن کشور کشت می­ شود. در اوایل نیمه دوم قرن شانزدهم سیب­زمینی با یک محموله نقره و طلا به اسپانیا فرستاده شد. به­تدریج سیب­ زمینی از کشور اسپانیا به دیگر کشورهای اروپایی برده شد. ابتدا از سیب­زمینی به عنوان یک ماده درمان­کننده استفاده می­شد. فیلیپ دوم، پادشاه اسپانیا، تعدادی سیب ­زمینی به عنوان هدیه برای پاپ پیوس پنجم فرستاد و از وی خواست که آن را برای درمان بیماریش استفاده کند. در اوایل قرن هفدهم سیب­زمینی در کاخ پادشاهان و سپس در کاخ­های اشراف اروپایی به عنوان یک ماده غذایی گران­بها عرضه می­شده است. در آن دوران گل سیب­زمینی را به عنوان گل زینتی می­شناختند و آن را به دستمال خود آذین می­بستند (فلاحی، 1376). بعدها این گیاه به عنوان گیاه خوراکی مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به این­که این گیاه منبع ارزان قیمتی برای تولید کالری مورد نیاز روزانه بود، به­تدریج جایگزین گندم و یولاف در رژیم غذایی اروپائیان گردید. ورود سیب­زمینی به ایران به اوایل قرن نوزدهم میلادی برمی­گردد. در حدود 200 سال پیش سرجان­ملکم سفیر دولت انگلستان، مقداری بذر سیب­زمینی به دربار پادشاه قاجار هدیه کرد. این سیب­زمینی­ها ابتدا در روستای پشند در اطراف تهران کشت شد. بعدا به فریدن اصفهان و به­تدریج به سایر نقاط کشور منتقل و کشت گردید. ادامه ورود ارقام اولیه وارداتی به سایر مناطق کشور منجر به نام­گذاری ارقامی همانند اسلامبولی، پشندی و سفید باسمنج گردید تا اینکه با شروع به کار موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در سال 1339 شمسی و ورود ارقام اصلاح شده جدید همانند آلفا، کوزیما و باراکا، قدم­های اساسی در راستای تحقیق روی سازگاری ارقام و بهینه­سازی تولید آنها در کشور برداشته شد(صورتی زنجانی، 1380).

1-2- ترکیبات غده سیب­ زمینی

سیب ­زمینی مهمترین گیاه دولپه­ای در تغذیه انسان است. این محصول در جهان از نظر اهمیت غذایی مقام پنجم را بعد از گندمیان (گندم، برنج، ذرت و جو) دارد. در آمریکای شمالی، ضرایب تولید ماده خشک سیب­زمینی در واحد سطح زمین نسبت به ماده خشک حاصل از گندم، جو و ذرت به ترتیب 04/3 درصد، 68/2 درصد و 12/1 درصد بیشتر است(رجبی، 1379). غده سیب­زمینی با دارا بودن حدود20-16 درصد کربوهیدرات و حدود 2 درصد ترکیبات پروتئینی و پیش­ماده­های پروتئینی و حدود یک درصد چربی و عناصر معدنی از نظر میزان تولید انرژی و پروتئین در بین گیاهان زراعی از مقام بالایی برخوردار می­باشد. سیب ­زمینی از نظر تولید پروتئین در هکتار در مرتبه نخست محصولات زراعی قرار دارد. پروتئین و نسبت پروتئین به کربوهیدرات در آن نسبت به بسیاری از غلات و سایر محصولات ریشه­ای و غده­ای بالاتر است. متوسط جهانی عملکرد پروتئین در هکتار این محصول برابر 230 کیلوگرم در هکتار بوده که از گندم، برنج و حبوبات بیشتر است. تعادل پروتئین­های موجود، توازن بین اسیدهای­آمینه مهم در پروتئین و ویتامین­های آن، سیب­زمینی را دومین دارنده ارزش غذایی و به­ عنوان یک منبع غذایی بعد از تخم­مرغ مطرح می­سازد (لسانی، 1378). کیفیت پروتئین سیب­زمینی بسیار بالا می­باشد، به­ طوریکه اگر ارزش بیولوژیکی پروتئین تخم­مرغ 96 باشد این رقم در سیب­زمینی 73، سویا 72، ذرت 4­، آرد گندم 53 و لوبیا 46 می­باشد   (رحیمی، 1379). نشاسته به عنوان اندوخته غذایی بسیاری از گیاهان محسوب می­ شود و گرانول­های نشاسته، در اصل،

بسته­های فشرده­ای از پلیمرهای گلوکز محسوب می­شوند (کائور و همکاران، 2002). نشاسته تجاری عمدتا از ذرت تهیه می­ شود ولی سیب­زمینی و گندم نیز از منابع تامین نشاسته می­باشند. تولید نشاسته از سیب­زمینی برای اولین بار در قرن 18 انجام شد. در دانمارک از سال 1900 تولید نشاسته به صورت صنعتی آغاز گردید. به­ طوری­که 75 درصد تولید سیب­زمینی این کشور برای تولید نشاسته مصرف می­ شود و این کشور بالاترین میزان تولید سرانه نشاسته در جهان را داراست (پشین ، 2001). اگرچه هزینه تولید نشاسته سیب ­زمینی بالاتر از سایر منابع آن می­باشد لیکن خواص عملکردی آن ممکن است مصرف آن را در محصولات خاصی توجیه سازد. به ­عنوان مثال افزودن نشاسته سیب­زمینی به نودل­ها باعث بهبود قوام و احساس در دهان می­ شود. سیب­زمینی با دارا بودن مقادیر کافی از ویتامین C، تعدادی از ویتامین­ های گروه B و نیز برخی از اسیدهای آمینه ضروری مانند سیستئین و متیونین از نظر کیفیت در حد مطلوبی قراردارد (صورتی زنجانی، 1380). وجود فیبر در سیب­زمینی باعث کاهش بیماری­های قلبی می­ شود. پتاسیم موجود در سیب­زمینی تقویت کننده قلب و فلوئور موجود در آن برای سلامت دندانها ضروری است. ضمنا آهن موجود در آن برای کم­خونی و منیزیم آن برای دفع سنگ کلیه مفید است به این ترتیب سیب­زمینی علاوه بر ارزش غذایی، خواص دارویی نیز دارد (صورتی زنجانی، 1380). بر اساس برآوردها، 100 گرم سیب­زمینی در جیره غذایی، 8 درصد از پروتئین، 10 درصد از آهن، 20 تا 50 درصد ویتامین C، 10 درصد ویتامین B₁ و حدود 30 درصد انرژی مورد نیاز روزانه بدن را تامین می­ کند. جدول شماره 1-1 ترکیبات عمده غذایی در 100 گرم سیب­زمینی را نشان می­دهد.

[1] Kaur et al.

[2] Peshin