کشاورزی یکی از بخش­های اقتصادی کشور است که تأمین­کننده سهم مهمی از تولید ناخالص داخلی، اشتغال، نیازهای غذایی، صادرات غیرنفتی و نیاز صنایع است. توسعه بخش کشاورزی، پیش­شرط ضروری توسعه اقتصادی کشور است و تا زمانی که موانع توسعه در این بخش برطرف نشود، سایر بخش­ها نیز به شکوفایی و توسعه دست نخواهد یافت (شریفی و عادلی، 1390). علاوه بر این كشورهای در حال توسعه معمولاً با كمبود سرمایه، كه از مهم­ترین منابع تولید محسوب می­ شود، مواجهند. سایر منابع تولیدی در این كشورها ممكن است فراوان باشد ولی به­ دلیل عدم استفاده بهینه اتلاف می­ شود كه نتیجه این امر بهره­وری پایین آن­هاست. لذا، برای این كشورها مهم خواهد بود كه در راستای توسعه و پیشرفت، سرمایه محدودشان را طوری تخصیص دهند كه اولاً سبب به­كارگیری بهینه سایر عوامل تولیدی و افزایش بهره­وری آن­ها گردد، ثانیاً منابع تولیدی در راستای تولید محصولاتی به­كار گرفته شود كه دارای مزیت نسبی[1] منطقه­ای و ملی باشند (کرباسی و رستگاری­پور، 1388). امروزه بحث مطالعه و تعیین مزیت نسبی محصولات کشاورزی به دلیل اهمیت آن در برنامه ­ریزی و سیاست­گذاری­های بلندمدت کشورها شدت یافته است. در ایران نیز این موضوع در سال­های اخیر توجه تعداد زیادی از محققان اقتصاد کشاورزی را به خود جلب کرده است (عین­اللهی احمدآبادی، 1388). مزیت نسبی که در ارتباط با تجارت بین­الملل مطرح می­باشد، بدان معناست که چنانچه کشوری یک کالا را نسبت به دیگر کالاها ارزان­تر تولید نماید، این کشور در تولید چنین کالایی مزیت نسبی دارد، بنابراین با وارد شدن به صحنه تجارت جهانی می ­تواند از صدور کالاهایی که در آن مزیت نسبی دارد، منتفع شود. اما آنچه که در اینجا بدان توجه نشده، آن است که، وجود مزیت نسبی در زمینه تولید کالا یا کالاهایی، شرط کافی برای انتفاع از تجارت بین­الملل نیست، بلکه پس از مرحله تولید، مقولات و عواملی مطرح است که امکان استفاده از مزیت­های نسبی تولیدی را تحت تأثیر قرار می­دهند. بنابراین برای رفع مشکل فوق، مزیت نسبی را در عمل بایستی چنین تعریف نمود، که مزیت نسبی عبارت است از توانایی یک کشور در تولید و صدور کالایی با هزینه­ای ارزان­تر. به­ طور کلی مزیت نسبی، به مزیت نسبی در تولید و مزیت نسبی در صادرات قابل تقسیم است. تمرکز این مطالعه بر روی مزیت نسبی تولید است. مزیت نسبی تولید یک محصول کاربرد دوگانه­ای دارد. محاسبه مزیت نسبی تولید یک محصول قبل از تولید آن، معیاری برای ارزیابی سودآوری اجتماعی این فعالیت تولیدی در اختیار ما قرار خواهد داد و محاسبه مزیت نسبی پس از انجام پروژه و فعالیت، بررسی تصمیمات و سیاست­های موجود را برای ما ممکن می­سازد (مهدی­پور و همکاران، 1385).

به­ طور کلی جهت تأمین نیاز غذایی مردم و مواد اولیه مورد نیاز سایر بخش­های اقتصادی، وجود یک برنامه ­ریزی کلان در زمینه بهره ­برداری بهینه از منابع تولیدی بخش کشاورزی بسیار لازم و ضروری به­نظر می­رسد. اما جهت انجام یک برنامه ­ریزی کامل در سطح کلان نمی­توان از تحولاتی مانند پیوستن اکثر کشورها به سازمان تجارت جهانی (WTO)^[2]، غافل شد. با قرار گرفتن محصولات کشاورزی در مجموعه موافقت­نامه­های تجارت جهانی، ضرورت توجه به تولید و تجارت محصولات کشاورزی افزایش یافته است. به این ترتیب نیاز به برنامه ­ریزی در جهت تولید محصولات کشاورزی در سطح وسیع و عرضه در سطح وسیع­تر (بین­المللی) می­باشد. مزیت نسبی به­عنوان اصلی که هم در برنامه ­ریزی­های تولید و هم در برنامه ­ریزی­های تجاری کاربرد وسیعی دارد، در این میان حائز اهمیت می­باشد (پیکانی، 1387).

استان گیلان یکی از قطب­های مهم کشاورزی کشور است که شالیکاری زراعت عمده آن محسوب می­ شود. فعالیت­های اصلی این زراعت به نیمه اول سال منحصر می­باشد و می­توان گفت در نیمه دوم سال اراضی شالیزاری تا زراعت سال بعد برنج رها می­شوند و کشاورزان در نیمه دوم از اندوخته نیمه اول سال استفاده می­ کنند. در همین راستا اجرای کشت دوم در اراضی شالیکاری استان گیلان از راه­کارهای اساسی افزایش بهره­وری اراضی شالیزاری در جهت افزایش تولید محصولات کشاورزی، اشتغال و تأمین نیاز غذایی جامعه می­باشد. وجود 238040 هکتار اراضی شالیزاری به­عنوان یک ظرفیت بالقوه در استان بوده که بهره­ گیری اصولی­تر از این منابع، خروج از تک محصولی، افزایش درآمد روستائیان، پایداری تولید کشت اول، کاهش مسأله بی­کاری از جمله اهداف کشت دوم در این اراضی می­باشد. لذا با توجه به پتانسیل خوب این منطقه در تولید محصولات کشاورزی و ابرام دولت بر توسعه­ صادرات محصولات کشاورزی، تعیین مزیت نسبی محصولات کشاورزی می ­تواند مسؤولان را در جهت برنامه ­ریزی و سیاست­گذاری بخش کشاورزی یاری کند. علاوه بر این بررسی جایگاه كشت­های دوم به­عنوان یک فعالیت مكمل در كنار زراعت اصلی یعنی برنج می ­تواند راه­كاری مناسب برای افزایش سطح درآمد شالی­كاران، افزایش فرصت­های اشتغال و رونق جوامع روستایی در سطح منطقه مورد مطالعه یعنی شهرستان رودبار باشد. در این راستا، این تحقیق با هدف بررسی مزیت نسبی کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار تدوین و اجرا شد.

 -2- بیان مسأله

در شرایطی که جهان با چالش­های سخت و پیچیده­ای در زمینه ­های مختلف از جمله تأمین غذا و ایجاد اشتغال و در­آمد برای قشر عظیمی از جمعیت در حال رشد روبرو می­باشد، تهیه مواد غذایی به­عنوان اصلی­ترین نیاز هر جامعه و تأمین مطلوب و به­موقع همواره مورد توجه دولت­مردان بوده و هست. توسعه کشاورزی پایدار و حفظ و افزایش تولید، بخش لاینفکی از توسعه اقتصادی است که ارتباط نزدیکی با توسعه روستایی دارد. توسعه و رونق اقتصادی مناطق روستایی و کشاورزی نیازمند رشد اقتصادی بخش کشاورزی و بهبود شرایط صنعتی و خدماتی به­عنوان شروط لازم می­باشد. برای رشد و شکوفایی بخش کشاورزی استراتژی­ های متعددی مانند، افزایش سرمایه ­گذاری، اصلاح بازارهای داخلی تقویت برنامه ­ریزی مشارکتی و اجرای الگوی کشت در مناطق مختلف پیشنهاد شده است که در نتیجه بررسی و تعریف مزیت نسبی محصولات کشاورزی هر کدام از مناطق (استان­ها) را دارد (کرباسی و رستگاری­پور، 1388). کارا نبودن سیاست­های کشاورزی و یا هم راستا نبودن آن­ها با مزیت نسبی تولید محصولات کشاورزی، یکی از مهم­ترین اخلال­های موجود در تولید محصولات کشاورزی در کشورهای مختلف و به­ویژه کشورهای در حال توسعه است (نوری و جهان­نما، 1387). مزیت نسبی یكی از ابزارهایی است كه در زمینه تولید و تجارت محصولات از اهمیت زیادی برخوردار است (کرباسی و رستگاری­پور، 1388). به­ طور کلی با توجه به محدودیت بسیاری از نهاده­ها و عوامل تولیدی در بخش کشاورزی و هم­چنین ویژگی­های اقلیمی و جغرافیایی متفاوت در مناطق مختلف گام برداشتن بر اساس اصل مزیت نسبی در هر منطقه از اهمیت بالایی برخوردار می­باشد. توجه به مزیت نسبی در فعالیت­های تولیدی از مهم­ترین جنبه­ های برنامه ­ریزی اقتصادی و درواقع اساس برنامه ­ریزی اقتصادی برای تخصیص کاراتر منابع است که پایداری در خور توجهی دارد (کرباسی و همکاران، 1384).

از طرف دیگر زمین­های زراعی استان گیلان با وجود استعداد بی‌نظیر در تولید انواع محصولات ‌اعم از برنج، علوفه و صیفی و سبزی تاكنون آنچنان كه باید مورد استفاده قرار نگرفته است. كشاورزان گیلانی معمولاً بعد از برداشت برنج زمین شالیزار را رها كرده و از آن استفاده مجدد نمی‌كنند. این در حالی است كه از 238 هزار هکتار شالیزار موجود در استان گیلان، حدود 30 هزار هکتار آن از قابلیت کشت دوم برخوردار هستند (بیات و همکاران، 1387). نظر به این­که شهرستان رودبار به­علت دارا بودن شرایط طبیعی مناسب، هم­چنین با داشتن سطحی معادل 13137 هکتار اراضی زراعی از مستعدترین مناطق گیلان برای کشت دوم است، اجرای کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار از راه­کارهای اساسی افزایش بهره­وری این اراضی به­عنوان یک ظرفیت بالقوه در شهرستان مذکور می­باشد. درواقع شهرستان رودبار به­ دلیل محدودیت­های تولید برنج اعم از کوچک بودن اراضی، کمبود آب و سنتی بودن عملیات کشت برنج، به­شدت نیازمند ارائه راه­کارهای مختلف برای کاهش هزینه تولید، بالا بودن بهره­وری اراضی شالیکاری و افزایش درآمد شالیکاران است و یکی از راه­کارهای اساسی برای افزایش تولید و درآمد کشاورزان و پایداری تولید برنج، توسعه کشت دوم در این اراضی می­باشد. محصولات کشت دوم شهرستان رودبار در سال زراعی 93-92 شامل گندم، جو، راتون، پاچ باقلا، باقلابرکت، سبزیجات برگی و غده­ای، شبدر برسیم و سایر محصولات زراعی با سطحی معادل 871 هکتار، با متوسط عملکرد برابر 2680 کیلوگرم در هکتار و میزان تولید برابر 2198 تن به ارزش 000/000/530/44 ریال بود. به­ طور کلی شهرستان رودبار مستعد تولید انواع محصولات از جمله گندم، جو، شبدر برسیم، کلزا، تریتیکاله، پاچ باقلا، حبوبات، سیر، سبزیجات برگی و ریشه­ای و غیره در اراضی شالیزار می­باشد، اما با وجود اهمیت حیاتی کشت دوم در اراضی شالیزاری سطح وسیعی از این اراضی به­دلایل متعدد زراعی، اقتصادی ، اجتماعی و غیره به­صورت نکاشت باقی می­ماند. لذا این پژوهش در پی آن است تا به این پرسش که کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار از نظر اقتصادی چقدر تفاوت دارد؟ پاسخ دهد.

1-3- اهمیت و ضرورت

دنیای امروز دنیای رقابت اقتصادی است و هر كشوری برای حفظ سیادت و استقلال سیاسی و اقتصادی خود ناگزیر است در طراحی برنامه ­های اقتصادی دقیق و فراگیر عمل كند. شناسایی مزیت­های نسبی بخش­های مختلف اقتصادی در مناطق و استان­های كشور برای برنامه ­ریزی­های اقتصادی مفید و لازم می­باشد؛ به­ویژه در زمان حاضر كه مسأله جهانی شدن تجارت و عضویت یا عدم عضویت كشور در سازمان تجارت جهانی مطرح است، اهمیت شناسایی مزیت­های نسبی بیش­تر شده است (نجفی و میرزایی، 1382).

بخش کشاورزی به­عنوان یکی از بخش­های مهم اقتصادی کشور، با توجه به داشتن مزیت­های بالقوه طبیعی، و هم­چنین نقش حساس در امنیت غذایی جامعه، بیش از سایر بخش­ها نیاز به توجه دارد. بنابراین، باتوجه به محدودیت­های سرمایه­ای، اقلیمی و تکنولوژیکی در بخش کشاورزی، گام برداشتن براساس اصل مزیت نسبی اهمیت بالایی دارد. اگر چه مزیت نسبی محصولات کشاورزی تا حدودی تحت تأثیر پیشرفت فن­آوری و نوآوری است، ولی وجود شرایط اقلیمی، طعم و مزه، رنگ و سایر خصوصیات منحصر به­فرد هر منطقه جغرافیایی است که نهایتاً مزیت نسبی محصول را تعیین می­ کند و سبب برتری مناطق تولیدی نسبت به هم می­ شود. به هر حال، شناخت مزیت­های نسبی بالقوه و بالفعل بخش کشاورزی می ­تواند همواره حضور در عرصه تجارت بین ­المللی را آسانتر کند (عزیزی و یزدانی، 1383). بنابراین با توجه به سهم قابل توجه بخش كشاورزی در صادرات محصولات غیرنفتی، بررسی و توجه به مزیت نسبی محصولات كشاورزی از اهمیت خاصی برخوردار است (کرباسی و رستگاری­پور، 1388).

از طرفی کشاورزی در استان گیلان از اهمیت فراوانی برخوردار است و اکثر مردم منطقه از این راه امرار معاش می­ کنند. در این میان اکثر زمین­های کشاورزی منطقه، به کشت محصول برنج اختصاص یافته است. جمعیت روبه رشد كشور و محدودیت اراضی قابل كشت در استان گیلان، دست اندركاران تولید محصولات كشاورزی را به­سوی بهره­وری بیش­تر در واحد سطح (به­منظور رفع نیاز و افزایش درآمد) سوق می­دهد. اگر چه در حال حاضر با توجه به ثابت بودن سطح اراضی قابل كشت كشور افزایش تولید در واحد سطح راه منطقی به­نظر می­رسد، در شرایط اقلیمی گیلان علاوه بر روش فوق از طریق بالا بردن ضریب كشت (تحت عنوان كشت دوم) می­توان در تأمین بخش عمده­ای از مواد غذایی و نیازهای كشور و هم­چنین افزایش درآمد كشاورزان گام برداشت. توسعه و تعمیم كشت دوم در اراضی شالیزاری كشور از اهمیت خاصی برخوردار است كه می­توان در آینده با برنامه ­ریزی­های علمی­تر و الهام گرفتن از تجربه­های گذشته امیدوار بود، هر سال نسبت به گذشته بیش­تر ترقّی داشته باشد (عنابستانی و سیفی، 1390). هم اکنون آنچه در شمال کشور به­عنوان کشت دوم و بالا بردن ضریب کشت مطرح می­باشد، اهمیت استفاده بهینه از اراضی شالیزار می­باشد. پایداری تولید، افزایش تولید، افزایش درآمد کشاورزان، رعایت مسائل تناوب و حفظ محیط زیست را می­توان از مزایای کشت دوم بر شمرد. هم­چنین تاثیر آن در کنترل آفات و بیماری­ها و علف­های هرز، به­ دلیل شرایط خاص زراعی سبزیجات در زمستان و در شالیزار، می ­تواند اثر مطلوب بر زراعت برنج در سال بعد داشته باشد (آملی، 1388).

از این­رو با توجه به ضرورت موضوع و هم­چنین کمبود تحقیقات صورت گرفته در این زمینه در منطقه مورد مطالعه این پژوهش با هدف بررسی مزیت نسبی کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار انجام شده است.

1-4- اهداف تحقیق

1-4-1- هدف کلی

هدف کلی این تحقیق، بررسی مزیت نسبی کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار است.

1-4-2- اهداف اختصاصی

1. بررسی مزیت نسبی کشت محصولات گندم و جو به­عنوان کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار؛

1. مقایسه مزیت نسبی چهار محصول (گندم، جو، کلزا و شبدر) به­عنوان کشت دوم در شالیکاری شهرستان رودبار.

1-5- سؤالات تحقیق

1-5-1- سؤال اصلی

با توجه به شاخص ­های اندازه ­گیری مزیت نسبی، شهرستان رودبار در تولید كدامیک از محصولات موردنظر (گندم، جو، کلزا و شبدر) به­عنوان کشت دوم دارای مزیت نسبی می­باشد؟

 1-5-2- سؤالات فرعی

1. آیا کشت گندم و جو بعد از برداشت برنج در شهرستان رودبار دارای مزیت نسبی است؟

1. آیا منافع اجتماعی حاصل از کشت دوم در برنجکاری شهرستان در کشت گندم بیشتر از جو است؟

1-6- محدوده تحقیق

1-6-1- محدوده زمانی

تحقیق حاضر از نظر زمانی در سال زراعی 92-1391 انجام شده است.

1-6-2- محدوده مکانی

تحقیق حاضر از نظر مکانی در شهرستان رودبار انجام شده است.

1-6-3- محدوده موضوعی

محدوده موضوعی تحقیق در حیطه مطالعات اقتصاد و توسعه کشاورزی می­باشد.

1-7- تعریف مفاهیم

مزیت نسبی: مزیت نسبی تعاریف متعددی دارد از جمله توان خاص یک کشور در تولید ارزان­تر یک محصول یا خدمت در مقایسه با دیگر محصولات و خدمات. این تعریف از جنبه تصمیم داخلی تولید کالا در هر کشوری می ­تواند مورد استفاده قرار گیرد اما تعریف کلی­تری نیز برای مزیت نسبی وجود دارد که علاوه بر عوامل تولید به عوامل بازار نیز توجه دارد. در این تعریف مزیت نسبی شامل عوامل تولید و بازار می­باشد. در زمینه تولید عواملی مثل نیروی کار، زمین، آب، سرمایه و تکنولوژی و غیره اهمیت دارند و در زمینه صادرات عواملی مثل بسته بندی، حمل و نقل، بیمه، بازاریابی و تبلیغات در ایجاد مزیت نسبی مؤثرند (یزدانی و همکاران، 1385).

هزینه منابع داخلی^[3]: هزینه فرصت از دست رفته واقعی منابع داخلی است كه صرف تولید یک كالا برحسب قیمت­های جهانی می­ شود. اگر معیار فوق كمتر از یک به­دست آید نشان­دهنده سودآوری و رقابت­پذیر بودن آن كالا و اگر مقدار آن بزرگتر از یک محاسبه شود حاكی از نبود مزیت نسبی كالا در مرحله تولید در داخل كشور می­باشد (حفاراردستانی و طوسی، 1389).

شاخص نسبت هزینه به منافع اجتماعی^[4]: معیار هزینه- منفعت اجتماعی در واقع یک نسبت هزینه- فایده است که فعالیتی را از نظر وضعیت اجتماعی آن مورد ارزیابی قرار می­دهد. در صورت این نسبت، همه­ی هزینه­ های یک فعالیت برحسب هزینه­ های فرصتی آن­ها آورده می­ شود. مخرج این نسبت، شامل ارزش جهانی محصول برحسب پول داخلی است. چنانچه این نسبت بزرگتر از 1 باشد، حاکی از نداشتن مزیت و چنانچه کوچکتر از 1 باشد نشان­دهنده مزیت نسبی در تولید آن فعالیت است (عین­اللهی احمدآبادی، 1388).

شاخص سود خالص اجتماعی[5]: معیار سودآوری خالص اجتماعی یکی از دیگر معیارهایی است که سود (یا زیان) خالص اجتماعی فعالیتی را اندازه ­گیری می­ کند. اگر قیمت­های سایه­ای برای عوامل و محصولات در نظر گرفته شده باشند و همه اثرات خارجی روی اقتصاد داخلی نیز با ارزش­گذاری اجتماعی در معیار لحاظ شده باشند، آن گاه سودآوری خالص اجتماعی، منفعت (یا زیان) خالص مربوط به یک فعالیت است. در این معیار از ارزش جهانی محصول (برحسب پول داخلی)، کل هزینه­ های تجاری (شامل مواد اولیه و کالاهای واسطه­ای) و داخلی (شامل نیروی کار، سرمایه و نهاده­های غیرتجاری) تولید محصول کسر و سودآوری خالص اجتماعی فعالیت محاسبه می­ شود. مثبت بودن این معیار نشان­دهنده موجه بودن فعالیت و منفی بودن آن حاکی از یک زیان اجتماعی در تولید آن است (همان).

بشریت در طول مدت حیاتش همواره با عواملی روبه­رو بوده که زندگی وی را تحت تاثیر قرار داده و با وارد آوردن خسارات فراوان و یا حتی نابودی کامل مکان زندگیش او را مجبور به ترک دیار، مهاجرت و یا صرف هزینه­ های سنگین برای ادامه­ حیات نموده است. از آنجایی که این عوامل باعث بروز آسیب و خسارت به زیرساختهای اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مانند خسارت­های جانی و مالی ، خسارت تأسیسات زیربنایی ، خسارت بخش کشاورزی و به طور کلی خسارت منابع اقتصادی می­گردند بلایای طبیعی نامیده می­شوند. از بلایای طبیعی می­توان به زلزله ، سیل ، رانش زمین ، طوفان ، آتشفشان ، خشکسالی و غیره اشاره نمود. جبران خسارت وارده به دلیل رخ دادن هر یک از این بلایا ممکن است مدتها زمان برده و یا حتی جبران ناپذیر باشند. از این رو شناخت و مطالعه­ این عوامل به خصوص از دیدگاه مدیریت ریسک می ­تواند از شدت خسارت وارده احتمالی تا حد زیادی بکاهد.

از میان بلایای طبیعی خشکسالی به گونه­ ای متفاوت از بقیه می­باشد. خشکسالی در زمینه ­های مختلف چه به صورت مستقیم و چه غیر مسقیم اثرات مخربی به بار می­آورد. مهمترین اثر مستقیم خشکسالی بر منابع آبی هر منطقه است. با کم شدن بارندگی یا فقدان آن برای یک مدت طولانی در سال (خشکسالی)، مراتع، جنگل­ها، مزارع و باغ­هایی که منبع تأمین آب آنها ریزش­های جوی است، ونیز خاک و دیگر منابع طبیعی به این دلیل که منابع آب­های سطحی و زیرزمینی آنها نیز ریزش­های جوی می­باشد به طور مستقیم زیان می­بینند. بنابراین فعالیت­ها وتأسیسات وابسته به آﻧﻬا چه شهری و روستایی و چه صنعتی و غیره تحت تأثیر قرار گرفته وخسارت خواهند دید(کردوانی،١٣٨٠، انتشارات دانشگاه ﺗﻬران). بسیاری از اقلیم­شناسان خشکسالی را بر خلاف دیگر بلایای طبیعی پدیده ای بطئی و خزنده می­شناسند و از آنجا که می تواند شدت و مدت متفاوتی داشته باشد و از لحاظ گستره در گیر بسیار گسترده بوده به طوری که میلیون ها انسان را گرافتار خود سازد، بسیار با اهمیت می­باشد.

از آنجا که عوامل و متغیرهای فراوانی به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بر چگونگی وقوع این پدیده اثر گذار است ، تعریفی کامل و جامع، که همه­ی محققین بر آن اتفاق نظر داشته باشند امری مشکل می­نماید. شاید بتوان به طور کلی خشکسالی را یک دوره­ ممتد با کمبود بارش دانست که منجر به صدمه زدن محصولات کشاورزی و کاهش عملکرد می شود (امیدوار، 1390، انتشارات دانشگاه یزد). کارشناسان علم آب و هواشناسی انواع خشکسالی را به خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژیک، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اقتصادی- اجتماعی طبقه ­بندی می­ کنند و در تعریف خشکسالی هواشناسی آن را حالتی با کمبود بارش نسبت به شرایط میانگین می دانند. در واقع، ابتدا خشکسالی هواشناسی با کم شدن نزولات جوی نسبت به حالت نرمال شروع شده و با تداوم این شرایط ابعاد دیگر خشکسالی (خشکسالی هیدرولوژیک، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اجتماعی­- اقتصادی) ظاهر می­گردد. البته باید توجه داشت که تعاریف خشکسالی باید به صورت موردی برای هر منطقه خاص در نظر گرفته شود زیرا شرایط جوی که موجب کمبود بارش می شود از منطقه ای به منطقه دیگر به شدت متغیر است.

به منظور مطالعه و شناسایی پدیده خشکسالی شاخص ­های متعددی از سوی دانشمندان و متخصصین علم آب و هواشناسی ارائه گردیده است که استفاده از هر یک از این شاخص ­ها در شرایط خاص و مکان­های مختلف دارای نقاط ضعف و قوت می­باشند.

از مهمترین پارامترهایی که در محاسبات شاخص های خشکسالی مورد استفاده قرار می گیرد بارش است. بر این اساس هرگاه بارش طی یک دوره زمانی متوالی زیر حالت نرمال قرار گیرد خشکسالی رخ می دهد. اقلیم شناسان جهت بررسی سایر ویژگی های خشکسالی مانند شدت، مدت و سطح درگیر، روابط بین آنها و همچنین پهنه بندی خشکسالی ها از مدلهای ریاضی و شاخص ­های مورد استفاده در اقلیم­شناسی بهره می­برند. از این شاخص ­ها می توان به شاخص ­های SPI (Standardized Precipitation Index) و RDI (Indicator Drought Reconnaissance) اشاره نمود که شرح آنها در قسمت روشها آمده است.

مطالعه، پایش، بررسی و تجزیه تحلیل خشکسالی در سراسر جهان به دلیل خسارات بسیار ناشی از وقوع آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. همه مناطق دنیا بطور موقت اما نامنظم از تکرار شرایط خشکسالی رنج می­برند، اما این وضعیت در مناطقی که از نظر اقلیمی بطور متوالی ولی نامنظم توسط سیستم­های هوایی مختلف تحت تأثیر قرار می­گیرند حادتر است(تامسون^[4]، 1999). قرارگیری ایران برروی کمربند خشک کره زمین، این کشور را سرزمینی ساخته است خشک با نزولات جوی بسیار کم بطوری که میانگین سالانه کشور حدود 250 میلیمتر که معادل یک سوم میانگین بارش خشکی­های کره زمین (حدود 860 میلیمتر) می­باشد. ازطرفی محل و زمان ریزش­های جوی با نیاز بخش کشاورزی مطابقت ندارد و اکثر شهرهای ایران هم در مناطقی دور از رودخانه­های دائمی که جریان رواناب آنها مستقیماً از ریزشهای جوی تامین می شود قرار دارند.

متخصصان برنامه ریزی آستانه 1000 متر مکعب در سال برای هر نفر را مرز کم­آبی برای هر کشور در نظر گرفته­اند. این رقم در مصر 30 ، در قطر 40، در لیبی 160 و در عربستان 140 متر مکعب در سال برای هر نفر می­باشد که تمام آنها جزء کشورهای کم آب محسوب می­شوند در حالی که در ایران مقدار سرانه آب تجدید شونده حدود 1670 (برای سال 1367) مترمکعب در سال تخمین زده می شود که در حال حاضر کم آب تلقی نشده بلکه کشوری با تنش آبی در نظر گرفته می شود (علیزاده، انتشارات دانشگاه امام رضا، 1385). با توجه به تغییرات اقلیمی و همچنین تامین مجموعه نیاز آبی کشور در امر کشاورزی، شرب وخدمات مطابق با افزایش جمعیت پیش ­بینی می­گردد ایران نیز جزء کشور­های با مشکل کم آبی قرار گیرد.

از آنجا که جلوگیری کامل از کمبود آب ممکن نیست، لیکن با تحلیل سوابق پدیده خشکسالی و با تکیه بر آمار و اطلاعات موجود می­توان دوره بازگشت­های خشکسالی را برای مناطق مختلف برآورد و مشخص نمود و با ﺗﻬیه طرح­های مقابله با خشکسالی می­توان مشکلات ناشی از خشکسالی را تا حدزیادی کاهش داد. همچنین هزینه­ های انجام شده برای جبران خسارت­های خشکسالی(مدیریت بحران) به مراتب بیش از هزینه این نوع مطالعات در تعیین راهکارهای مقابله مناسب قبل از وقوع خشکسالی (مدیریت ریسک) است (رحمانیان، فصلنامه مهاب­قدس، ١٣٧٩). در این پژوهش سعی شده ابعاد مختلف خشکسالی در سراسر ایران مورد بررسی قرار گرفته و راوبط بین آنها شناسایی گردد تا هر چه بهتر امکانات ارائه راهکارهای سازگاری با پدیده خشکسالی فراهم گردد.

1-2 بیان مسأله

خشکسالی به­ طور کلی به معنای کم شدن میزان بارش یک دوره نسبت به میانگین بارش دراز مدت می­باشد و یکی از مهمترین مسایلی است که در رشته اقلیم شناسی مورد بحث قرار می­گیرد. از دلایل اهمیت موضوع، آسیب و خساراتی است که خشکسالی می ­تواند بر تاسیسات زیر بنایی و اقتصادی به همراه داشته باشد به­ طوری که جبران خسارات ناشی از آن با صرف هزینه­ های بسیار سنگین همراه بوده و در بعضی موارد خسارات به تاسیسات زیربنایی و یا حتی برخی اکوسیستم­ها برگشت­ناپذیر بوده و به اهمیت آن می­افزاید. از همین­رو شناخت هرچه بیشتر این پدیده، راه را برای برنامه ریزی و مدیریت هرچه بهتر این رخداد هموارتر نموده و ابزار قوی­تری را جهت مدیریت بهتر ریسک در دست مبادی ذیربط قرار می­دهد. از آنجا که مسأله خشکسالی، موضوعی نیست که بشر توان مقابله با آن را داشته باشد و بلایای طبیعی محسوب می­گردد، باید بکوشد با مطالعه و بررسی دقیق این پدیده، آن را هرچه بیشتر بشناسد و راه­های سازگاری با آن را بیابد. در ایران نیز به دلیل کم بودن نزولات جوی سالانه و به طور کلی خشک بودن اقلیم منطقه، وقوع خشکسالی­ها کشور را از لحاظ تامین آب با بحران روبه رو نموده و این موضوع نمود بیشتری پیدا می­ کند.

در این تحقیق با بهره گرفتن از داده ­های بارش و دمای ایستگاه­های سینوپتیک منتخب سراسر کشور که به عنوان متغیرهای این تحقیق می­باشند، توسط روش های آماری و اقلیم­شناسی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و در نهایت منجر به استخراج پارامترهایی ­گردید که به­وسیله آنها می­توان ابعاد مختلف خشکسالی از قبیل شدت، مدت، توالی، فراوانی و وسعت را تعیین نمود. همچنین با بررسی ابعاد مختلف خشکسالی رفتار خشکسالی­ها در ایران مورد بررسی و شناسایی قرار گرفته تا امکان پیش ­بینی دقیق­تر خشکسالی­ها فراهم گردد.

1-3 سوالات تحقیق

1- آیا شاخص SPI مدل مناسبی برای پایش خشکسالی و مدلیزه کردن خشکسالی می­باشد؟

2- آیا شاخص SPI و RDI می­توانند در تمام ایران به جای هم جهت پایش خشکسالی استفاده شوند؟

3- آیا رابطه مدت – فراوانی و شدت – وسعت در ایران غیر خطی می­باشد.

1-4 فرضیه

1- به نظر می­رسد شاخص SPI مدل مناسبی برای پایش خشکسالی و مدلیزه کردن خشکسالی باشد.

2- به نظر می­رسد شاخص SPI و RDI می­توانند در تمام ایران به جای هم جهت پایش خشکسالی استفاده شوند.

3- به نظر می­رسد رابطه مدت – فراوانی و شدت – وسعت در ایران غیر خطی باشد.

1-5 اهداف تحقیق

با توجه به اثرات مستقیم و غیر مستقیمی که خشکسالی بر منابع آب و متعاقب آن بر تاسیسات زیر بنایی وارد می­آورد و می ­تواند از نظر مدت و گستردگی بسیار طولانی مدت و گسترده باشد، باعث ضعف و کاهش عملکرد فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی شده و از یک طرف چرخه اقتصادی را دچار اختلال می­نماید و از طرف دیگر جبران خسارات ناشی از خشکسالی مستلزم صرف هزینه­ های بسیار زیاد می­باشد. چنانچه در بحث مدیریت و حفاظت منابع آب مقوله خشکسالی در نظر گرفته نشود برنامه ریزی­های مدیریتی پایه ومبنای کاربردی و سودمند نداشته و در دراز مدت مشکلات متعدد ناشی از کمبود منابع آب شرین دامن­گیر خواهد بود:

از اهداف علمی این تحقیق میتوان به تعیین ابعاد مختلف خشکسالی (شدت، مدت، فراوانی و وسعت) و از اهداف کاربردی آن میتوان به مقایسه دو شاخص SPI و RDI در نواحی مختلف ایران و همچنین ارائه معادلات و روابط بین ابعاد مختلف خشکسالی اشاره نمود.

بنابراین شناخت و آگاهی از این پدیده می ­تواند امکانات بیشتری را در اختیار مدیران و برنامه ریزان ذیربط جهت ارائه راهکارها و کشف و استفاده هرچه بهتر از استعدادها و توانای­های هر منطقه­ فراهم آورد تا مدیران با آمادگی هرچه بیشتر به مقابله با این پدیده بپردازند و اثرات نامطلوب ناشی از آن را تا جای ممکن بکاهند و تا حد ممکن اثرات جبران ناپذیری که این پدیده در برخی از ابعاد طبیعی و انسانی می ­تواند برجای بگذارد، کاهش یابد.

1-6 روش جمع آوری اطلاعات

روش گردآوری اطلاعات در این تحقیق کتابخانه­ای بوده و از طریق مرور و مطالعه مقالات، پایان نامه ­ها و پژوهشهای محققین، اساتدید و دانشجویانی است که در مطالعات خود به این زمینه پرداخته­ و شامل کارهای انجام شده پیشین می­باشد که در ایران و در جهان صورت گرفته است.

1-7 ابزار گرداوری اطلاعات

ابزار گردآوری اطلاعات استخراج آمار و اطلاعات مورد نیاز از بانکهای اطلاعاتی ، شبکه های اینترنتی، کامپیوتری و ماهواره ای بوده است.

 فصل دوم (مرورمنابع، ادبیات تحقیق، پیشینه تحقیق)

2-1 پیشینه تحقیق

تحقیق­های بسیاری در مورد موضوع خشکسالی در کشور و جهان انجام گرفته که به برخی از آنها اشاره شده است:

عزیزی (1379) با بررسی ال نینو و دوره های خشکسالی – ترسالی در ایران با بهره گرفتن از 29 ایستگاه انتخابی توانست به این نتیجه دست یابد که ارتباط قویی بین بارش سالانه ایران و شاخص نوسانات جنوبی SOI (Southern oscillation index) وجود دارد. همچنین در مورد بررسی های ماهانه ثابت شد که بارش ماهانه ایران و شاخص نوسانات جنوبی همزمان آن، در ماه اکتبر بالاترین ضریب همبستگی را دارند.

انصافی مقدم (1382) با بررسی خشکسالی و روند بیابانی شدن در حوضه مرکزی ایران با بهره گرفتن از شاخص Z نشان داد که در یک دوره چهل ساله، 17 سال دارای شرایط اقلیمی مطلوب بوده است و 23 سال از دوره به درجات خشکی ضعیف با تمایل به خشکی متوسط گرایش داشته است.

رضیئی و همکاران(1382) در محدوده اصفهان و یزد نشان دادند که در سالهای 1960 تا 1999 منطقه سیکل­های نسبتاً بلند مدت خشکسالی و ترسالی را پشت سر نهاده است که هر کدام از آنها نزدیک به 10 سال بر منطقه حاکم بوده و شاخص SPI با مقیاس 12 و 24 ماهه در ایستگاه­های منطقه موید این مطلب می­باشد .همچنین نشان می­ دهند كه پدیده خشكسالی از غرب به شرق از یک روند تقریباً افزایشی پیروی نموده و در حاشیه استان یزد شدت خشكسالی­ها به حداكثر می­رسد.

لشنی زند(1382) با بررسی شدت، تداوم وفراوانی خشکسالی­های اقلیمی در شش حوضه واقع در غرب و شمال غرب کشور و ترسیم منحنی­های شدت، مدت نتیجه گرفت که وقوع خشکسالی های با تداوم یک تا سه ماهه حتی در مناطق نیمه مرطوب پدیده ای معمول و بازگشت کننده است.

محمدی و همکاران(1382) با پهنه بندی خشکسالی اقلیمی در حوضه مارون با بهره گرفتن از شاخص آماری   SIAP Standard Index of Annual Precipitation)) در منطقه جنوب غرب ایران در ابتدا سالهای معرف خشک، نرمال و تر برای حوضه تعیین سپس با بهره گرفتن از روش های سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS) و زمین آمار (Geostatistic) خشکسالی در منطقه پهنه بندی و نواحی با ریسک بالای خشکسالی تعیین گردید. نتایج نشان داد سال آبی 1372-1373 از 24 ایستگاه مورد مطالعه 16 ایستگاه (67%) با میزان شاخص 8/1 – و بقیه با میزان شاخص 1- خشکترین سال دوره محسوب می شوند بنابراین تمامی نقاط حوضه به غیر از بخش کوچکی در قسمتهای جنوبی دارای طبقه خشکسالی شدید می­باشد و این سال بعنوان خشک ترین سال انتخاب گردید.

مرادی و همکاران (1386 ) به منظور تحلیل روند و خصوصیات مکانی شدت خشکسالی­های استان فارس با بهره گرفتن از نمایه بارش استاندارد شده (SPI) بر روی 26 ایستگاه بارانسنجی بمدت 33 سال (1342-1378) در استان فارس نشان دادند شدت خشکسالی در مناطق مرکزی استان نسبت به سایر نواحی بیشتر بوده وهمچنین با بهره گرفتن از مدل رگرسیون خطی وآزمون ناپارامتری من- کندال آشکار گردید وجود روند در تمامی ایستگاه ها به استثنای ایستگاه چهار دانگه مشهود می­باشد.

انصافی مقدم (1386) جهت ارزیابی چند شاخص خشکسالی اقلیمی و تعیین مناسب­ترین شاخص در حوضه دریاچه نمک با بهره گرفتن از آمار 44 ساله 34 ایستگاه هواشناسی حوضه دریاچه نمک نشان داد شاخص دهکها (DI) و شاخص (SPI) مقارن با سال وقوع کمینه بارندگی، رخداد خشكسالی شدید و بسیار شدید را در تمام ایستگاه­های تحت مطالعه نشان داده و كارآیی بیشتری نسبت به سایر شاخص ­ها از جنبه نمایش خشكسالی بسیار شدید دارند. بنابراین در انتخاب مناسب­ترین شاخص جهت تحلیل خشکسالی در طی سالهای یک دوره طولانی مدت، شاخص (SPI) و شاخص دهکها در جایگاه نخست، شاخص (ZSI) در جایگاه دوم، شاخص درصد نرمال در جایگاه سوم قرار می گیرد.

روشنی و اسلامی (1388) جهت ارزیابی و پایش خشکسالی (شدت، مدت و فراوانی) درساحل جنوبی دریای خزر برروی پنج ایستگاه سینوپتیک بندرانزلی، رشت، رامسر، بابلسر و گرگان در طی دوره آماری 1956 تا 2003 (48 سال) با بهره گرفتن از شاخص بارش استاندارد شده (SPI ) نشان دادند که فراوانی خشکسالیها نسب به ترسالیها بیشتر بوده وبین 62 تا83 درصد از فراوانی خشکسالیها در مدت 1 تا 3 ماه رخ داده و دوره های خشک بلندمدت از فراوانی کمتری برخوردار هستند. همچنین همبستگی بالای ضریب خشکسالی در غرب نسبت به شرق ساحل بیانگر عدم همزمانی رخداد خشکسالی می باشد همچنین رابطه مدت- فراوانی و شدت- فراوانی نشان دهنده کاهش فراوانی با افزایش شدت و مدت بوده و این موضوع درباره زیر دوره­ها نیز به اثبات رسیده است.

از بدو خلقت بشر، غذا و تغذیه یکى از مسائل عمده براى آدمیان بوده است، و با وجود اینکه بشر در سبز فایل توانسته است پیشرفت‌هاى چشمگیرى در شئون مختلف زندگى خود پدید آورد. باز هم مسئله غذا و تغذیه در جوامع بشرى از نظر اقتصادى و اجتماعى از اولویت خاصى برخوردار است. امروزه اهمیت تغذیه تا آن حد است که یکى از معیارهاى مهم درجه سطح تمدن و درجهٔ پیشرفت هر جامعه محسوب مى‌شود. زیرا در پیشرفت همه جانبه یک اجتماع درجهٔ سلامت روحى و جسمى افراد آن جامعه عامل تعیین‌کننده مى‌باشد. بخش طیور در طول دو دهه گذشته بعلت تولید فشرده، پیشرفت های ژنتیکی، بهبود کنترل بیماری و اقدامات زیستی ، افزایش درآمد و جمعیت انسانی و شهرنشینی متحمل تغییرات عمده ساختاری گردیده­است.(1) این تغییرات فرصت های فوق العاده ای برای تولید کنندگان مرغ، به ویژه تولیدکنندگان خرد برای بهبود درآمد بوجود آورده است. همچنین بدلیل گستردگی علوم، پیشرفت روز افزون دانش بشری و دسترسی آن به زیر لایه های تخصصی دردنیا، شاهد روابط بسیار نزدیک علم اقتصاد با علوم کشاورزی هستیم. با تکیه بر علم اقتصاد و پیروی از علوم تخصصی، می توان طرح های کشاورزی را هدفمند نمود. علم دامپروری هم، یکی از بخش های مهم کشاورزی است که، از این قاعده مستثنی نیست امروزه مصرف گوشت سفید نسبت به گوشت قرمز بیشتر بوده که از دلایل آن می توان به توصیه های مکرر پزشکی و ارزانتر بودن و سالمتر بودن آن دانست با توجه به نیاز روز افزون آن می بایست اقدامات لازم برای زیر ساخت های آن انجام گردد.(2)

1-1-1 اهمیت دامپروری در جهان

جمعیت دنیا در حال حاضر به‌سرعت افزایش پیدا مى‌کند. سرعت این افزایش به حدى است که دانشمندان علوم مختلف آن را انفجار جمعیت نامیده‌اند. در آغاز قرن اول جمعیت جهان در حدود یک‌چهارم میلیارد و در سال ۱۶۵۰ میلادى جهان کمتر از نیم میلیارد بود. در سال ۱۸۵۰ جمعیت دنیا دو برابر شد، در قرن بعد یعنى ۱۹۵۰ جمعیت دوباره دو برابر شده و به حدود ۵/۲ میلیارد و در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۶ میلیارد و در ۵۰ سال آینده باز دو برابر خواهد شد.(2)

خلقت بشر، غذا و تغذیه یکى از مسائل عمده براى آدمیان بوده است، و با وجود اینکه بشر در سبز فایل توانسته است پیشرفت‌هاى چشمگیرى در شئون مختلف زندگى خود پدید آورد، باز هم مسئله غذا و تغذیه در جوامع بشرى از نظر اقتصادى و اجتماعى از اولویت خاصى برخوردار است. امروزه اهمیت تغذیه تا آن حد است که یکى از معیارهاى مهم درجه سطح تمدن و درجهٔ پیشرفت هر جامعه محسوب مى‌شود. زیرا در پیشرفت همه جانبه یک اجتماع درجه سلامت روحى و جسمى افراد آن جامعه عامل تعیین‌کننده مى‌باشد. جمعیت دنیا در حال حاضر به‌سرعت افزایش پیدا مى‌کند. سرعت این افزایش به حدى است که دانشمندان علوم مختلف آن را انفجار جمعیت نامیده‌اند. درآغازقرن اول جمعیت جهان در حدود یک‌چهارم میلیارد و در سال ۱۶۵۰ میلادى جهان کمتر از نیم میلیارد بود. در سال ۱۸۵۰ جمعیت دنیا دو برابر شد، در قرن بعد یعنى ۱۹۵۰ جمعیت دوباره دو برابر شده و به حدود ۵/۲ میلیارد و در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۶ میلیارد و در ۵۰ سال آینده باز دو برابر خواهد شد .با این روند افزایش، احتیاجات براى تولیدات دامى دو برابر خواهد شد. ولى به‌طورى­که مى‌دانیم در حال حاضر در اکثر کشورها، مردم با سوء تغذیه مواجه هستند. تخمین زده مى‌شود که ۴۰% مردم جهان دچار سوء تغذیه هستند. بیشتر این سوء تغذیه به علت کمبود مواد پروتئینى با کیفیت بالا، مثل گوشت، شیر و تخم‌مرغ است.(3)

1-1-2 پرورش طیور در ایران

تا چند دهه پیش ، پرورش طیور در ایران بصورت كاملاً روستایی و اولیه صورت می­گرفت، بدین ترتیب كه هر خانواده روستایی، تعداد معدودی مرغ و خروس و سایر طیور اهلی از قبیل اردك و غاز و ندرتاً بوقلمون را برای مصرف خود، نگاهداری می­نمود .اغلب منظور اصلی از نگاهداری این تعداد معدود طیور بومی نیز تهیه تخم مرغ مصرفی خانواده بوده و كمتر پرورش از نظر گوشت مرغ مورد توجه قرار می­گرفت ، فقط نیمچه خروس های اضافی و یا مرغهای مسن و پیر را كه از تخم رفته بودند ، به عنوان گوشت در جشن ها و عزاداریها به مصرف می رساندند . در شهرها مصرف گوشت طیور بسیار پایین بوده و از مازاد تولید در روستاها تامین می­گردیداز این رو گوشت طیور نقش قابل توجهی در غذای روزمره مردم وجود نداشت . به­علاوه از نظر پرورش اقتصادی و اصلاح نژاد و تشخیص مرغهای بومی نیز هیچگونه اقدامی صورت نمی­گرفت ، حال آنكه در كشورهای دیگر ، از دهها سال پیش به پرورش طیور تجارتی­وعلمی پرداخته و قسمتی از مصرف پروتئین حیوانی­آنهاراتولیدات ­­­طیور تشكیل ­می­داده­است.(شکل1-1)امروزه واحدهای مرغداری بسیار بزرگی وجود دارد که از جنبه اقتصادی دارای اهمیت زیادی هستند در حال حاضر صنعت پرورش طیور به اندازه­ای گسترش پیدا کرده که گاهی گله های طیور موجود در یک واحد به مرز یک میلیون قطعه می رسد سرعت صنعتی شدن پرورش طیور در نیمه قرن اخیر به حدی است که شاید در آینده نزدیک، دیگر مراکز کوچک تولیدی حتی در کشورهای در حال توسعه هم دیده نشود از سال ۱۹۳۰ تا به حال، تولید تخم مرغ سالیانه به ازای هر مرغ تقریبا دو برابرشده­است.(3)

شکل 1-1 پراکندگی طیور در مناطق مختلف ایران

1-1-3 پرورش طیور در جهان

بخش طیور در طول دو دهه گذشته بعلت تولید فشرده، پیشرفت های ژنتیکی، بهبود کنترل بیماری و اقدامات زیستی ، افزایش درآمد و جمعیت انسانی و شهرنشینی متحمل تغییرات عمده ساختاری گردیده است. این تغییرات فرصت های فوق العاده ای برای تولید کنندگان مرغ، به ویژه تولیدکنندگان خرد برای­بهبود درآمد بوجود آورده است.

(شکل2-1) گوشت مرغ در سراسر جهان مصرف می­ شود و در طول چند دهه گذشته، محبوبیت آن در بسیاری از کشورها افزایش یافته است. از جمله دلایل این افزایش مصرف هزینه نسبتا کم تولید، نرخ رشد سریع مرغ، ارزش غذایی بالای گوشت و معرفی بسیاری از محصولات جدید هستند. به طور کلی، صنعت طیور به طور چشمگیری در طول 50 سال گذشته تغییر کرده است. در گذشته طیوردر گله های کوچک تولید می­شد و عمدتا به عرضه تخم مرغ برای حمایت از واحدهای کوچک مزرعه ، و تخم مرغ و محصولات فرعی پرندگان زنده از سرمایه گذاری تخم مرغ زنده در بازارهای محلی فروخته شد. امروزه صنعت طیور به شدت یکپارچه و توسط مدیریت تعدادی از شرکت های بزرگ انجام می­گیرد.

برای تدوین و فرموله کردن جیره غذایی از کامپیوتر استفاده می­ شود به عنوان مثال فرمولاسیون خوراک، پیش بینی روند بازار، کنترل تجهیزات برای پردازش گوشت، و به­تازگی، به کارگیری ماشین آلات برای بازرسی اتوماتیک و درجه بندی از موارد مهم در سالهای اخیر بوده ­است. اینترنت و تجارت الکترونیک نقش مهمی در بازاریابی ایفا می­نماید . علاوه بر این، کشاورزان شروع به یادگیری تخصص در جنبه های مختلف پرورش طیورنموده و امروزه، در مراحل گوناگون به­عنوان مثال، پرورش، خروج از زونا و یا فرآوری گوشت از متخصصین مربوطه استفاده می­ شود. امروزه تولیددر فارمهای چند صد هزار تا چند میلیون پرنده در فارم انجام می­پذیرد. این عملیات نیازمند مدیریت دقیق و موثر به منظورتولیدات سودآور میباشد. ادغام مراحل گوناگون پرورش مثل مرحله هچری، نگهداری، کشتار و فراوری پس از آن برای تولید مقرون به صرفه و رقابتی یکی دیگر از تغییرات عمده ای در ساختار صنعت طیورمی­باشد.(4،3،2)

شکل 1-2 پراکندگی پرورش طیور در مناطق مختلف جهان      

1-2 افزایش رشد در صنعت مرغ گوشتی

بهبود عملكرد در نژادهای گوشتی با بروز صفات منفی و از جمله با كاهش باروری نیز توأم بوده است. انتخاب ژنتیكی برای افزایش رشد در مرغ‌ها، سبب افزایش اوولاسیون نامنظم و سندروم تولید تخم مرغ غیر قابل جوجه‌كشی شده و در خروس‌ها كاهش شدید فعالیت جنسی را بهمراه داشته­است. با توجه به وجود رابطه بین رشد و سایر پارامترهای تولید با یكدیگر از قبیل سن تولید اولین تخم مرغ ، درصد تولید، وزن تخم و غیره، اینكه بهترین نوع پرورش متعادل چگونه باید باشد سوالی است كه هنوز بدرستی بدان پاسخی داده نشده است. تولیدكنندگان نژادها همواره بر یكنواختی وزن گله در دوره پرورش تأكید دارند و آنرا مهمترین عامل رمز موفقیت گله در دوره تولید می‌دانند. در درستی این موضوع اگرچه جای شكی وجود ندارد معهذا چگونگی دست‌یابی به آن همواره آسان نیست. وجوداختلاف ژنتیكی در بین مرغ‌های یک گله­از نظر پتانسیل رشد و محدودیت غذایی كه سبب ایجاد رقابت در دستیابی به دان میشود موجب بروز و یا افزایش درصد غیر یكنواختی وزن در گله می‌گردد كه حداقل نتیجه ناخواسته آن عدم پیک مناسب گله و تولید تخم مرغ‌های با وزن غیر یكنواخت است. 

بعداز رسیدن گله به بلوغ جنسی،امكان دستیابی به بهترین عملكرد و تولید بیشترین جوجه بشرطی عملی­است كه مرغ و خروس‌های گله به مرحله تولید حقیقی یا واقعی نیز رسیده باشد  بعبارت دیگر ، گامت‌های تولید شده باید حداكثر قدرت نطفه داری ، توان رشد و تكامل را نیز داشته باشند.(4،3)

1-3 بیان مسأله

تولید گوشت مرغ و همچنین تخم مرغ به صورت صنعتی بدین صورت می­باشدکه در هر سویه از آن با انتخاب های فراوان و انجام کارهای آزمایشگاهی ژنتیکی در بخش پرورشی لاین به خالص سازی و رسیدن به خصوصیات و صفات مورد نظر می­پردازند که نتاج حاصله تامین کننده جوجه های واحدهای اجداد بوده که در4 خط پرورش یافته و در نهایت تاج­گیری شده که­از این نتاج آنها در واحد های مادر استفاده نموده سپس در مرحله آخرازنتاج آنها در واحدهای پرورشی مورداستفاده قرار می­گیرد که با نام­های واحد پرورشی نیمچه گوشتی و واحد تخم گذار معرفی می­شوند.

در یک نگاه کلی متوجه آن خواهیم شد که اهداف کیفی جوجه متولد شده­از نظر زنتیکی بیشتر در خطوط لاین و اجداد پی گیری خواهد شد و در مرغ مادر تولید جوجه بیشتر به­ازای مرغ پای تولید هدف نهائی بوده دراین میان مادر های گوشتی از مشکلات تولیدی بیشتری نسبت به مادرهای تحمگذار برخوردار هستند به عنوان مثال پرورش خروس و حفظ کردن آن درزمان تولید درواحدهای تخمگذار به مراتب آسانتر بوده که­البته یکی­از عوامل­آن آزاد بودن دان مصرفی برای ماکیان تخمگذار درطی روشنایی سالن­ها بوده­درعوض برای خروسهای مادر گوشتی دان به صورت محدود شده در اختیار پرنده قرار گرفته که خود باعث ایجاد رقابت کرده و پراکندگی وزنی را بیشتر نموده و در نهایت تعدادی از خروسها ضعیفتر که به دان مورد نظر دسترسی نداشته حذف می­شوند.

یکی دیگراز مشکلات مدیریت تغذیه خروس های مادر گوشتی نبود سیستم غذارسان مناسب بوده که­چه به صورت بشقابی و چه به صورت ریلی تنها با اختلاف ارتفاع بیشتر از غذارسان مرغ ها مدیریت می­ شود که این خود مشکلاتی را در پی دارد زیرا تعداد خروس ها ی که از قد بلند برخوردار نبوده حذف می­شوند ویا تعدادی از مرغ ها با اندام کشیده می­توانند از دان خروس ها استفاده کنند مشکلات ذکر شده حاکی از آن است که متاسفانه علی رقم دستیابی تولید مناسب تخم مرغ دستیابی به حداکثر جوجه مویثر نیست این مهم، نیاز به کار بیشتر و مدیریت مناسب روی خروسها می­باشد.

بعداز مشاهده نمودار جوجه درآوری دربسیاری ازگله­های مادر در ایران مشاهده می­ شود که در40 هفته تولیدی دراکثرقریب به اتفاق بعدازهفته 20 تولید، دچار یک افت جوجه درآوری خواهیم بود که تا پایان­دوره­بیشتر هم خواهد شد ،که البته راه حل متداول اسپایکینگ[1] خروسها می­باشد که خود نیز مشکلاتی اعم از ریسک بهداشتی، مدیریت خاص برای حفظ خروسهای جوان و هزینه بسیار بالا را به همراه دارد . دراین تحقیق انتظار می رود با تزریق تستوسترون به عضله سینه خروس ها در هفته 20 تولید باعث بالا رفتن هورمون جنسی آنها شده وفعالیت بیشترآنها را داشته باشیم که البته این نتایج را درجوجه ­درآوری مورد بحث وتحلیل خواهیم گذاشت.

در کشورهای کم درآمد، بخش کشاورزی به دلیل گستردگی و پیوندهای قوی با سایر بخش‌های اقتصادی، به عنوان موتور و محرک اولیه رشد اقتصادی عمل می نماید. کشاورزی در این کشورها بیشترین سهم نیروی کار را به خود اختصاص داده و با 68 درصد اشتغال و 24 درصد تولید ناخالص داخلی جایگاه ویژه‎ای دارد. اغلب جمعیت فقیر به طور مستقیم به این بخش وابسته بوده و از طریق کشاورزی گذران زندگی می کنند. افزایش میزان بهره وری دربخش کشاورزی باعث ارزان تر شدن مواد غذایی شده و کمک قابل توجهی به اقتصاد خانوارهای فقیر می‌کند. همچنین کشاورزی نوین با اشتغال بیشتر در واحدهای فرآوری همراه شده و عرضه خدمات و نهاده‌های بیشتری را در بازار به دنبال دارد. این روند به شکل غیر مستقیم به ایجاد اشتغال در مزارع منجر شده وبه این ترتیب بخش کشاورزی بطور مستقیم از طریق تولید بیشتر و صادرات به صورت غیر مستقیم از طریق افزایش تقاضا برای خدمات وکالاهای صنعتی در جوامع روستایی، به رشد اقتصادی کمک نموده ودر نتیجه موجب خلق فرصتهای شغلی جدید می گردد. به طورکلی رشد کشاورزی به صورت غیر مستقیم به بهبود وضعیت خانوارهای شهری و روستائی کمک کرده وبا افزایش دستمزدها، کاهش قیمت مواد غذایی و تقاضای بیشتر برای کالاها وخدمات واسطه ای همراه می‎شود. شهرستان پاکدشت یکی ازقطبهای تولید گل وگیاه درکشور است و قرار گرفتن آن در محور مهم و ترانزیتی امام رضا (ع) این شهرستان را به یکی از مناطق پرتردد و البته مهم کشور تبدیل کرده که در صورت توجه و بهره برداری صحیح از منابع آن می توان رشد و توسعه بیش از پیش این منطقه را شاهد بود. درکل کشور پنج هزار هکتار اراضی تحت کشت گل و گیاه و گیاهان گلخانه ای است که حدود یک پنجم آن متعلق به شهرستان پاکدشت بوده و تولیدبیش از ۸۵۰ میلیون گل شاخه بریده وتنوع محصولات زارعی و باغی نشان ازظرفیت وپتانسیل این شهرستان در بخش صنعت وکشاورزی است. درحال حاضر نیازمندی گل و گیاه تهران و بسیاری ازنقاط کشوراز این شهرستان تأمین شده و از دیگر مزیتهای این شهرستان وجود اراضی مستعد و زمینهای کشاورزی است که از لحاظ کمی وکیفی در تولید محصولات زراعی و باغی مناسب بوده و این ظرفیتها با افزایش سطح زیرکشت اراضی کشاورزی و ارائه تسهیلات به کشاورزان و فعالان این عرصه، زمینه را برای رشد هرچه بیشتر این بخش فراهم کرد. لذا این پایان نامه درتلاش است نقش پرورش گل وگیاه رادرتوسعه روستاهای بخش مرکزی شهرستان پاکدشت مورد بررسی قرار دهد و این پایان نامه در پنج فصل زیر تدوین شده است:

فصل اول: کلیات تحقیق که شامل بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق، سوالات تحقیق، فرضیه تحقیق، موانع و محدودیت های تحقیق و واژه ها و مفاهیم می باشد.

فصل دوم: مرور منابع، ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق

فصل سوم: روش اجرای تحقیق، مواد و روش

فصل چهارم: تجزیه تحلیل داده ها و یافته های تحقیق می باشد. دراین فصل یافته های توصیفی تحقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

فصل پنجم: آزمون فرضیه ها، بحث، نتیجه گیری و پیشنهادات می باشد.

1-1 بیان مسئله

امروز صنعت تولید گل و گیاهان زینتی به یکی از سودآورترین صنایع تبدیل شده است. به طوری که بدین شکل سالانه میلیاردها دلار سود نصیب کشورهای عمده تولیدکننده گل ها و گیاهان زینتی می شود. اما با این حال، در شرایطی که تولید گل و گیاه با توجه به ویژگی های جغرافیایی و آب و هوایی کشور، یک زمینه کاری مناسب برای ارزآوری و ایجاد اشتغال پایدار به شمار می آید اما این صنعت تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله بسیار زیادی دارد و کشت و پرورش گل های زینتی در کشور به عنوان یک محصول صادراتی و ارزآور، سابقه ای طولانی ندارد. با این وجود امروزه با توجه به بازارهای پرمنفعت خارجی، این صنعت توجه صادرکنندگان گل و گیاه را به خود جلب کرده است که در این میان، موقعیت ایران به دلیل قرار داشتن در کنار کشورهای پرمصرف گل وگیاه از این نظر، حائز اهمیت است و همسایه های شمالی وجنوبی ایران از خریداران بسیار خوب و بازارهای مناسبی برای گل های زینتی هستند.

در شهرستان پاکدشت شرکت تعاونی گل و گیاه در سال 1378 توسط عده ای از تولیدکنندگان گل و گیاه شهرستان پاکدشت به ثبت رسیده وتولید گل و گیاه در شهرستان پاکدشت سابقه ای 75 ساله دارد. اکثر تولید کنندگان گل و گیاه شهرستان قبلا در تهران و شهرستانها به پرورش گل و گیاه مشغول بوده اند، اما بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی گل و گیاه در شهرستان روز به روز گسترش یافته و در حال حاضر شهرستان پاکدشت با مساحتی حدود 900 هکتار پرورش گل و گیاهان فضای سبز و بذر و نهال و حدود 1000 نفر تولید کننده، بعنوان بزرگترین مرکز پرورش گل و گیاه ایران محسوب می شود.
بخش مرکزی شهرستان پاکدشت نیز از این امر مستثنی نبوده و باتوجه به شرایط جغرافیایی خاص منطقه و بهره برداری از برخی زمینها بصورت باغات گل و گیاه در سالهای اخیر با مشکلاتی مواجه بوده و با رفع این مشکلات در بلند مدت می تواند در توسعه اقتصادی بخش مورد نظربسیار اثرگذار باشد. لذا تحقیق حاضر در تلاش است نقش پرورش گل و گیاه را در توسعه روستاهای بخش مرکزی شهرستان پاکدشت مورد تحلیل و بررسی قرار داده و در صدد پاسخ به سوال اصلی زیر باشد :

پرورش گل و گیاه تا چه حد درتوسعه روستاهای بخش مرکزی شهرستان پاکدشت نقش داشته است؟

 1-2 اهمیت و ضرورت تحقیق

ایران كشوری چهار فصل است، آن زمان كه در شمال این سرزمین تاریخی برف بر زمین می‌نشیند، در جنوب كشور موسم پرورش گل‌های زینتی است. این ویژگی كشور بستر بسیار مناسبی برای پرورش گل و گیاه و به تبع آن توسعه اشتغال در این بخش است اما متاسفانه با وجود استعدادهای بالقوه در ایران كه به دلیل آب و هوایی خشك و نیمه خشك به چشم می‌خورد، اما سهم آن در تجارت جهانی گل و گیاهان زینتی كه سالانه بالغ بر چندین میلیارد دلار است، ناچیز است. این مشكلات كه سال‌ها به آنها اشاره می‌شود، مانع بزرگی برای بهره‌گیری بهینه از استعدادهای موجود در زمینه پرورش و صادرات گل و گیاهان زینتی است. كمتر كشوری در جهان یافت می‌شود كه مانند ایران دارای تنوع اقلیمی باشد، به طوری كه در ایران هفت هزار گونه گیاهی وجود دارد كه 10 تا 27 درصد آن انحصاری است. اذعان مسوولان و صاحب‌نظران به استعدادهای بالقوه ایران در زمینه گیاهان زینتی و دارویی، نشان می‌دهد كه در این سرزمین چه استعدادهای بالقوه‌ای در دسترس عموم مردم است كه از نظرها پنهان مانده و حاضر به بهره‌گیری از آنها در راستای دستیابی به اهداف ملی خود نشده‌ایم. شرایط مناسب در کشت گل و گیاه درشهرستان پاکدشت و بخش مرکزی آن نیز با توجه به عدم توسعه اقتصادی این مناطق نسبت به مشاغل کشاورزی دیگر خود باعث اشتغال و توسعه اقتصادی این منطقه شده است لذا مطالعه در این زمینه ضروری می باشد.

 -3 اهداف تحقیق

مهمترین اهداف تحقیق حاضر به شرح زیر است:

– تعیین نقش پرورش گل و گیاه در توسعه اقتصادی روستاهای بخش مرکزی شهرستان پاکدشت

– تعیین نقش پرورش گل و گیاه در توسعه اجتماعی روستاهای بخش مرکزی شهرستان پاکدشت

– تعیین و شناسایی موانع و مشکلات پرورش گل و گیاه در روستاهای بخش مرکزی شهرستان پاکدشت

– ارائه راهکارهای لازم در جهت رفع مشکلات موجود در پرورش گل و گیاه محدوده مورد مطالعه

 1-4 سوالات تحقیق

سوالهای این تحقیق به شرح زیر می باشد:

– پرورش گل و گیاه درتوسعه اقتصادی(اشتغال ودرآمد) روستاهای بخش مرکزی شهرستان پاکدشت تاچه حد نقش داشته است؟

– پرورش گل و گیاه درتوسعه اجتماعی (تثبیت جمعیت، مهاجرت معکوس ، مشارکت) تا چه حد نقش داشته است؟

 1-5 فرضیه های تحقیق

پرورش گل وگیاه درافزایش درآمد و ایجاد اشتغال روستاییان بخش مرکزی شهرستان پاکدشت نقش داشته است.

پرورش گل وگیاه درماندگاری روستاییان و افزایش مشارکت آنها نقش داشته است.

1-6 موانع و محدودیت های تحقیق

هر تحقیقی مشکلات مخصوص به خود را دارد. در این تحقیق نیز مشکلاتی وجود داشته که برخی از آنها به شکل زیر می باشد:

– عدم همکاری برخی از سازمانها و ادارات در ارائه اطلاعات مربوط به گلخانه ها و پرورش دهندگان گل

– عدم وجود اطلاعات منسجم در زمینه تعداد پرورش دهندگان گل و گیاه در مناطق روستایی

– عدم همکاری برخی از گلخانه داران در ارائه اطلاعات اقتصادی (میزان درآمد و فروش سالیانه و غیره)

1-7 واژه ها و مفاهیم

گلخانه

اصطلاح گلخانه به ظاهر محیط های بسته و کنترل شده را که تنها به پرورش گل اختصاص دارد، تداعی می‎کند، در صورتیکه امروزه در گلخانه ها به جز انواع گل ها و گیاهان گلدانی و زینتی، سبزیجات و صیفی جات و پاره ای از دیگر محصولات زراعی کاشته می شود که بحث گلخانه در این مجموعه، بیشتر به همین معنا معطوف است (انتصاری و همکاران، 1386، ص4).

مفهوم گلخانه

به ساختمانی اطلاق می شود كه با مواد شفاف برای عبور طبیعی نور جهت رشد و نمو گیاهان پوشانده شده است. این ساختمان بطور مصنوعی گرم می‌شود و با دیگر ساختمان های مناسب پرورش گیاه مثل شاسی‌های سرد و بسترهای گرم متفاوت است زیرا ارتفاع و اندازه كافی برای كاركردن فرد در داخل آن وجود دارد (شکری، 1385، ص22) .

گل و گیاه

گُل به دسته ای از گیاهان زینتی اطلاق میشود كه بصورت شاخه بریده آپارتمانی، فصلی، نشائی، درخت و درختچه تقسیم بندی می شودو پیشینه وتجربه ایرانیان بیش از سه هزار سال دركار گل و گیاه می باشد ضمن اینكه ائمه اطهار نیز بر اهمیت و ارزش گل و گیاه تاكید داشته اند. ترویج فرهنگ گیاه پروری و درختكاری، گستری فضای سبز و اشاعه فرهنگ زیبا شناسی از دیر باز در ایران زمین رواج داشته است. گل آرام بخش و تسكین دهنده دل ها و زیبایی بخش محیط زیست و روح انسان است و زندگی در مجاورت گل و گیاه برای انسان اثرات مفید روحی و روانی فراوان دارد و نقش عمده ای بر كاهش استرس ها بر انسان دارد و پزشكان روان شناس برای درمان بیمارانی كه دارای مشكلات ذهنی می باشند ازگل و گیاه درمانی استفاده می نمایند. خداوند طبیعت را با گلهای رنگارنگ و دلفریب آراسته و همه این زیبایی ها را به ما ارزانی داشته است تا لحظات عمر خود را در كنار گلها و گیاهان بخوبی سپری نمائیم و به پروردگار و توانایی های او بیندیشیم و تبسم وزیبایی سحرانگیر گُل، هدیه است بسی دل انگیز درجشن شكوه بهار، گل پیام الهی را به طبیعت سبزمژده می دهد وعشق را در دل پرآوازه بهار شكوفا می سازد(ویکی پدیا، 1393).

توسعه

ـ توسعه فرایندی است که به ظهور دنیایی نو می انجامد. در حالی که رشد اقتصادی ممکن است افزایش کمی و یا حتی کاذبی باشد که در سطح تولید، توزیع، مصرف و یا درآمد یک جامعه و یا یک ملت در طول مدت زمانی مشخص حادث می شود (کامران، 1374، ص 42).

روستا

ــ روستا مبدا تقسیمات کشوری است که از لحاظ زیستی (وضع طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) همگن بوده، اکثریت ساکنان واقعی آن – به طور مستقیم و غیر مستقیم–به یکی از فعالیتهای زراعی، دامداری، باغداری و به طور اعم صنایع دستی و صید یا ترکیبی از این فعالیتها اشتغال داشته باشند در عرف به عنوان ده، آبادی، دهکده یا قریه نامیده می شود (پاپلی یزدی و ابراهیمی، 1381، ص 22).

 توسعه اقتصادی

توسعه اقتصادی عبارت است از افزایش پی در پی ظرفیت های تولیدی در یک جامعه که براساس تکنولوژی های درونی و دلالت بر تحول در چگونگی تولید و تجدیدنظر در تخصیص منابع و نیروی کار در رشته های مختلف دارد (پاپلی یزدی، ابراهیمی، 1381، ص 44)

در تعریف توسعه اقتصادی جاناتان لمکو بیان می دارد: توسعه اقتصادی اصطلاحی است عام که در مورد شماری از مطالب گوناگون بکار می رود. این مطالب گسترش دامنه کاربرد سرمایه را در بر می گیرد. توسعه اقتصادی مستلزم تحولات ساختاری به گونه ای است که تولید کالا و خدمات به صورت انبوه افزایش یابد (ازکیا، 1384، ص57).

توسعه اجتماعی

توسعه اجتماعی بیانگر پدیده بهزیستی كلیه افراد جامعه است و بهزیستی كمی و قابل اندازه گیری نیست.
توسعه اجتماعی یكی از ابعاد اصلی پروسه توسعه و بیانگر كیفیت سیستم اجتماعی در راستای دستیابی به عدالت اجتماعی، ایجاد یكپارچگی و انسجام اجتماعی، افزایش كیفیت زندگی و ارتقاء كیفیت انسانها می باشد (كلانتری211:1377).

تحقیق

داستان کوتاه، به شکل والگوی امروزی در قرن نوزدهم ظهور کرد. اولین بار، ادگار آلن پو، در سال 1842 اصول انتقادی وفنی خاصی را ارائه داد که تفاوت میان شکل های کوتاه وبلند داستان نویسی رامشخص می‌کرد، اما بر خلاف اصولی که پو ارائه داده بود، داستان های کوتاهی که در قرن نوزدهم نوشته می شد، ساختمانی حساب شده و محکم نداشت و به آن ها، قصه، طرح، لطیفه وحتی مقاله می گفتند.

براندر ماتیوز منتقد آمریکایی(1852-1929)صاحب کتاب ((فلسفه داستان کوتاه )) در سال 1885، اولین بار اصطلاح داستان کوتاه رادر زبان انگلیسی پیشنهاد کرد و داستان کوتاه را از داستانی که کوتاه شده بود فرق گذاشت واز آن تاریخ، اصطلاح داستان کوتاه برای گونه های متنوع این نوع داستان در زبان انگلیسی متداول شد. (میرصادقی، 1376: 256)

ادگارآلن پو و گوگول دو نویسنده هستند که از آنها به عنوان پدران داستان کوتاه به مفهوم امروزی آن نام می برند. این دو نویسنده هم زمان یعنی در سال 1809 به دنیا امده اند و هر دو عمر کوتاه و پر ادباری داشتند ودر سال های نزدیک به هم مردند. پو، در سال 1849و گوگول سه سال بعد از او در سال 1852 در گذشت. تاثیری که هر کدام از آنها بر داستان کوتاه نویسان بعد از خودشان گذاشتند، از اهمیت بنیادی بسیاری برخوردار است. (همان: 257)

بعد از این دو آغاز گر نوآور و مبتکر، داستان کوتاه نویسان دیگری آمدندو انواع داستان های کوتاه و داستان‌های بلند و رمان های کوتاه را به وجود آوردند.

داستان کوتاه است که حادثه وعمل واحدی را در برشی از زمان گزارش کند و بتوان آن را در یک وهله خواند. در این روایت خلاقه شخصیت های محدود در عمل حادثه واحدی شرکت دارند. داستان کوتاه خوب باید بدرخشد، خواننده را به هیجان آورد و در او اثر کند. سه شاخصه ی بزرگ داستان کوتاه عبارت است از: حادثه واحد، تاثیر واحد و محدویت زمان وشخصیت. (همان: 257)

در ادبیات ایران حکایت کوتاه تاریخی و تعلیمی بسیاری می یابیم که شباهت های زیادی با داستان کوتاه دارند. اما داستان کوتاه به معنی امروزین، نخستین بار درسال 1300 شمسی با انتشار یکی بود ویکی نبود محمد علی جمال زاده (1270-1377ش) در ایران پا گرفت و از نام آوران کوتاه میتوان به این نویسندگان اشاره کرد: صادق هدایت (1281-1330ش)، بزرگ علوی(1282-1377ش)، صادق چوبک (1295-1377ش)، سیمین دانشور(ت1300ش)، جلال آل احمد و جمال میر

صادقی… . (رهنما، 1363: 52)

پایان نامه کنونی درباره تحلیل ساختاری مجموعه داستانهای کوتاه و گنجشک ها در بالکن نوشته «مجید دانش آراسته» نویسنده اهل گیلان و ساکن رشت است که در سال 1389 به چاپ رسیده است. پایان نامه پیش روی درپنج فصل تنظیم شده است. در فصل اول به کلیات تحقیق پرداخته شده است و فصل دوم در بردارنده بنیاد نظری است که براساس نظریه های اثبات شده به تعریف ساختار، موضوع، طرح و اجزای ساختاری طرح، شخصیت وانواع آن گفت وگو و انواع لحن وانواع آن، زاویه دید، صحنه و اجزای آن، عناصر سازنده زبان داستان ودرونمایه اشاره کردیم.

در فصل سوم پایان نامه به معرفی متن مؤلف اختصاص دارد، به زندگینامه ومعرفی دانش آراسته از دیدگاه نویسندگان مختلف وخدمات اجتماعی وادبی و… که درجهات مختلف انجام داده است وبه معرفی مجموعه ((گنجشک ها در بالکن)) پرداخته ایم

فصل چهارم به تجزیه وتحلیل ساختار داستان اختصاص دارد. ترتیب تجزیه و تحلیل ساختاری در داستان رعایت گردیده است بدین معنی که هر داستان اول موضوع وبعد طرح وساختارطرح، شخصیت و…. بررسی شده است تا آخرداستان به همین ترتیب عمل گردیده است.

در فصل پنجم به نتیجه حاصل از تجزیه وتحلیل فصل چهارم پرداخته شده است، و در پایان، منابع و مأخذ ذکرگردیده است.

1-2 بیان مسأله

ساختار مفهوم وسیع وپیچیده است و درباره آن اختلاف وجود دارد اما فرض اصلی ساختار گرایی این است که فعالیت آدمی وفراوردهای آن حتی خود ادراک و تفکر چیزهای ساختگی اند نه طبیعی. (احمدی، 1378: 42) ساختار در اصل ساختن است و هدف تحلیل که فهم آن از راه ارجاع نزدیک به مفاهیم نظام و ارزش صورت می گیرد، بنا به تعریفی که در نشانه شناسی از آنها میشود، یک ساختار نظم وترتیبی صرفا مکانیکی وخالی از معنا نیست. کار اصلی ساختار، تحلیل ساختاری یک اثر به شرح زیر است: مشخص کردن اجزاء وعناصر تشکیل دهنده ساختار اثر، بررسی روابط و مناسبات میان آنها وشناخت صورتهای دلالت گری که وجود معنا را امکان پذیر می کند. (داد، 1390: 117)

داستان کوتاه شاخه ای از ادبیات داستانی منثور به شمار می رود که تقریبأ صدو پنجاه سال از پیرایش آن در جهان سپری می شود. این گونه ادبی از قرن نوزدهم در ملل اروپایی و آمریکایی با پیشگامی اسکار آلن پو نویسنده روسی پا به عرصه وجود نهاد و در ایران با مجموعه یکی بود یکی نبود (1201) محمدعلی جمال زاده آغاز گردید.