به منظور ارزیابی اثر سیستم‌های کودی بر خصوصیات کمی و کیفی ارقام نخود در کشت پاییزه آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی در 3 تکرار در سال زراعی 93-1392 در شهرستان خرم آباد انجام شد. تیمارهای این تحقیق شامل سیستم‌های کودی (کود نیتروژن، کود بیولوژیک نیتروکسین، 50 درصد کود نیتروژن + 50 درصد کود نیتروکسین و شاهد بدون مصرف کود) و دو رقم نخود (ارقام آرمان و آزاد)، بود. نتایج نشان داد که کاربرد تیمار تلفیقی 50 درصد کود نیتروژن + 50 درصد کود نیتروکسین در رقم آزاد باعث بیشترین مقدار در اجزای عملکرد دانه از قبیل تعداد غلاف در بوته (17/41) و وزن صد دانه (11/30) نخود شد. رقم آزاد به طرز معنی‌داری در تمامی صفات از رقم آرمان برتر بود. تیمارهای مصرف کود نیتروژن در رتبه دوم و کود نیتروکسین در رتبه سوم قرار گرفت. کاربرد کود نیتروکسین در کنار کود نیتروژن به صورت ترکیبی بیشترین اثر داشت به طوری که بیشترین (98/27 درصد) درصد پروتئین، مقادیر کلروفیل a (334/0 میلی‌گرم در گرم وزن تر برگ) و b (112/0 میلی‌گرم در گرم وزن تر برگ)، در این تیمار حاصل شد. در نهایت بیشترین (47/1385 کیلوگرم در هکتار)، عملکرد دانه نخود در تیمار 50 درصد کود نیتروژن + 50 درصد کود نیتروکسین به همراه رقم آزاد به دست آمد.

کلمات کلیدی: نیتروژن، نیتروکسین، نخود

1-1- نخود

نخود (Cicer arietinium L.)، بزرگترین لگوم غذایی در جنوب آسیا و پس از نخود فرنگی و لوبیا، سومین لگوم مهم جهان محسوب می‌گردد (ایکریست[1]، 2010). همچنین محصولی است که از سطح کشت قابل توجهی در ایران برخوردار بوده و نقش زیادی در رژیم غدایی مردم دارد. در زبان فارسى به این گیاه نخود زراعی، نخود سفید، نخود ایرانى و یا نخود اطلاق مى‌شود و در زبان انگلیسى آن را Chick pea مى‌نامند. نخود یکى از گونه‌هاى جنس Cicer است. میزان تولید جهانى آن در سال 2004 در حدود ۷ میلیون تن است که بخش اعظم آن مربوط به هندوستان (۴/۵ میلیون تن) مى‌باشد. اگر این گیاه به‌طور متوسط داراى ۲۴ درصد پروتئین باشد، نزدیک به 6/۱ میلیون تن از پروتئین تولید شده در دنیا را به خود اختصاص داده است. میزان درصد پروتئین آن تحت‌تأثیر عمل متقابل واریته و محیط قرار مى‌گیرد و مى‌تواند بین 4/۱۲ تا 1/۲۸ متغیر باشد (محمودی و همکاران، 1384).

این گیاه نمونه گیاه گرمسیرى است. ۹۰ درصد از سطح زیر کشت جهانى آن در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر آسیا، ۳ درصد در آمریکا و ۲ درصد هم در اروپا قرار گرفته است. متوسط عملکرد جهانى آن در هر هکتار ۶۵۰ کیلوگرم است و ۷۰ الى ۸۰ درصد سطح زیر کشت جهانى آن در هندوستان قرار دارد. نخود از جمله حبوباتی است که از سالیان دراز در خاورمیانه و خاوردور به مقدار فراوان موارد مصرفی داشته، مخصوصا فرم‌های وحشی آن در سوریه و ترکیه به وفور یافت می‌شود. فرم‌های وحشی موجود در افغانستان و ایران از لحاظ خیلی از خصوصیات مورفولوژیکی با فرم‌های زراعی متفاوت بوده و بعضی از محققین گونه‌های وحشی نخود موجود در مصر و فلسطین را به عنوان انواع وحشی نخود زراعی طلقی می‌کنند ولی با عرض یابی منطقه و با علم به مشکلات تولید نخود در مناطق مذکور این تئوری غیر ممکن به نظر می‌رسد. کشت نخود در اکثر نقاط جهان از جمله در غرب، اتیوپی، یونان در آسیای صغیر، ترکیه، ایران، عراق، سوریه و قفقاز، در شرق، آسیای میانه کوه‌های هیمالیا و افغانستان ادامه داشته و ارقام نخود زراعی از این نواحی به سایر نقاط دنیا گسترش پیدا کرده است (مجنون حسینی، 1388).

1-2- گیاه‌شناسى

نخود گیاهى از خانواده حبوبات و علفی، یک‌ساله، کوچک، کرک‌دار و روزبلند که تقریباً ۲۵ تا۵۰ سانتى‌متر ارتفاع دارد. ریشه آن به ‌خوبى منشعب مى‌شود و تا عمق ۱ الى ۲ مترى خاک نفوذ مى‌کند. ساقه آن مستقیم، منشعب، استوانه‌اى و پرزدار است. برگ‌هاى آن مرکب و متناوب که حدود ۵ سانتى‌متر طول داشته و داراى ۹ تا ۱۵ جفت برگچه با یک برگچه منفرد در انتها است. گل‌هاى نخود داراى کاسه گلى بلند و باریک است که از ۵ کاسبرگ به هم پیوسته تشکیل یافته است. داراى یک تخمدان و ۱۰ پرچم به‌شکل دیادلفوس است. پرچم‌ها‌ هم زمان با بازشدن جداره غشا بساک به‌ طور دسته جمعى و قبل از باز شدن گل در بالاى کلاله قرار مى‌گیرند و لذا امکان دگرگشنى را کاهش مى‌دهند. شکل بوته در نخود به صورت‌های عمودی، نیمه عمودی و یا خوابیده بوده و ارتفاع بوته اصلی به20 تا 75 سانتی‌متر می‌رسد. برش عرضی ساقه چهار گوش و توخالی می‌باشد برگ‌ها مرکب به طول 4 تا 6 سانتی‌متر و دارای 11 تا 18 برگچه بیضوی نوک تیز دارای دندانه می‌باشد و به صورت متقابل قرار گرفته‌اند. سطح برگچه‌ها را کرک‌های ریزی پوشانده که در قسمت‌های تحتانی بیشتر به چشم می‌خورد. در محل تلاقی برگ به ساقه تعداد 2 تا 6 عدد گوشوارک دندانه دار به طول 3 تا 11 میلی‌متر و عرض 1 تا 6 میلی‌متر که به فرم‌های بیضی شکل و مثلث مایل دیده می‌شود.

سطح کلی اندام‌های نخود به جز جام گل دارای کرک‌هایی است که حاوی کیسه‌های اسید اگزالیگ و اسید مالیک می‌باشند. گل‌ها به صورت خوشه‌ای منفرد و گاهی 2 گل بر روی دمگل نسبتاً بلندی و به طول 6 تا 13 میلی‌متر که در مرحله گل‌دهی صاف و هموار بوده و پس از تشکیل میوه به خود می‌پیچند. رنگ گل از خصوصیات بارز ارقام بوده به رنگ‌های سفید، سفید مایل به سبز، صورتی و بنفش دیده می‌شوند. نیام‌های نخود به شکل بیضوی متورم بوده که حاوی 1 تا 2 و گاهی 3 دانه می‌باشند.

هر بوته نخود به طور متوسط بین 50 تا 150 نیام تولید می‌کند. دانه در واریته‌های مختلف به رنگ‌های سفید، کرم، قرمز، قهوه‌ای، سبز، سیاه و سفید متمایل به زرد دیده می‌شوند و وزن هزار دانه آن نسبت به ارقام بین 110 تا 550 گرم متفاوت است (مجنون حسینی، 1388).

1-3- ترکیب شیمیایی

شرایط اکولوژیکی منطقه و رقم مورد نظر 2 پارامتر مهم می‌باشند که در تعیین ترکیب شیمیایی نخود نقش بسزایی را بازی می‌کند. پروتئین و مواد چربی معمولاً به غیر از جنین و مخصوصاً کوتیلدون‌ها در قسمت‌های مختلف دانه تجمع یافته‌اند. پوست دانه شامل مقدار زیادی سلولز و کلسیم می‌باشد مقدار رطوبت نسبی در نخود بین 8 تا 13 درصد متغیر است. از بین راه‌های مختلفی که می‌توان افزایش تولید محصول را مد نظر قرار داد استفاده حداکثر و بهینه از فصل زراعی است که معمولاً فاصله بین آخرین احتمال یخبندان در بهار تا اولین احتمال یخبندان در پاییز تعریف می‌شود. نخود یکی از مقاوم‌ترین حبوبات نسبت به سرماست و تا منفی 9 درجه زیر صفر را نیز تحمل می‌کند. پس نخود می‌تواند رشد خود را از اوایل اسفند که هوا رو به گرم شدن می‌گذارد شروع کند اما مشکل موجود این است که رطوبت زمین به علت ریزش‌های جوی در طول زمستان بالاست و امکان ورود ماشین آلات و کارگر وجود ندارد. پس در صورتی که بتوان بذر را در پاییز یا اوایل زمستان و در مواقعی که هوا به اندازه کافی سرد شده باشد که امکان سبز شدن نخود موجود نباشد بذور را زیر خاک کنیم تا زمستان را به همان شکل یا به صورت جوانه‌ زده ولی سبز نشده طی کرده و به محض مساعد شدن هوا رشد و نمو خود را شروع خواهد کرد.