تعاریف پسماند­های مراکز بهداشتی- درمانی

همچنین انجمن خدمات آمبولانس انگلستان، پسماند های بیمارستانی به عنوان، هر پسماندی که شامل تمام یا قسمتی از بافت انسانی یا حیوانی، خون یا سایر مایعات بدن، مواد مخدر و یا سایر محصولات دارویی، سوزن آلوده یا سایر وسایل تیز، پسماند تعریف کرده است که ممکن است به هر فرد در تماس با هر گونه ضایعات ناشی از پزشکی، پرستاری، دندانپزشکی، دامپزشکی، داروسازی و یا دیگر عمل مشابه مواد زائد عفونت را به هر فرد دیگری که در تماس با آن می باشد انتقال دهد.

براساس تحقیقات انجام شده توسط سازمان بهداشت جهانیبین ۷۵ تا ۹۵ درصد پسماندهای تولید شده در واحدهای بیمارستانی بی خطر یا عمومی هستند که عمدتا از فعالیت­های اداری و خانه­داری این واحدها حاصل می شوند. 10 تا ۲۵ درصد باقی مانده خطرناک در نظر گرفته می­ شود و می­توان خطرات زیادی را به همراه داشته باشند(WHO, 2001).

6 انواع طبقه بندی پسماند های بیمارستانی

هنوز در دنیا الگوی ثابتی جهت تقسیم بندی مواد زائد بیمارستانی وجود ندارد. کشورهای مختلف هر یک به گونه ای پسماندهای بیمارستانی را تقسیم بندی کرده اند. این تقسیم بندی ها بر سه اصل اساسی استوار است:

- تقسیم بندی بر اساس روش دفع(مانند کشور آلمان)

- تقسیم بندی بر اساس منبع تولید(مانند کشور فرانسه)

- تقسیم بندی بر اساس درجه احتمال خطر(مانند کشور انگلستان)

با توجه به مرکز پیشگیری و کنترل بیماری، پنج نوع پسماند بیمارستانی را عفونی تلقی می کنند: پسماند­­های میکروبیولوژیک، پاتولوژیک، لاشه حیوانات آلوده، خون واشیاء نوک تیز همچنین این مرکز  به طور کلی پسماند­های تولید شـده در مراکز درمانی به دو دسته پسماند­­­­های مشمول قانون و زباله­های معمولی  تقسیم می­شوند که حدود 6% پسماند های بیمارستانی، عفونی محسوب می شوند هرچند که  در تعاریف دیگر این مقدار را حداقل 46٪ برآورد کرده اند)عباسلو و همکاران، 1384).

اتحادیه اروپا تلاش های ویژه ای برای طبقه بندی مواد زائد را از طریق کاتالوگ پسماند اروپا انجام داده است که در این نوع طبقه بندی هفت گروه دیده می شوند(Alvim,  2005).

1-پسماندهای پاتولوژیک  ‌

ایـن پسماندها شامل بافت ها و قسمت­ های اعضاء  مختلف بدن  پنبه­های آغشته به خون و مواد دفعی بدن و چرک همچون نمونه های مدفوع و ادرار و غیره هستند که در عمل نمونه برداری یا کالبد شکافی وجراحی ایجاد می شوند. این زائدات به طور بالقوه ای امکان ایجاد بیماری را داشته و عامل بیماری زا در آن ها بسیار زیاد است وآن را برای احتیاط به عنوان پسماند­­­های عفونی در نظر گرفته می شوند.

1) UK  Emergency Medical Services (EMS)

1) Centers for Disease Control and Prevention (CDC)

2) European Union (EU)

3) Pathological waste

انواع طبقه بندی پسماند های بیمارستانی

هنوز در دنیا الگوی ثابتی جهت تقسیم بندی مواد زائد بیمارستانی وجود ندارد. کشورهای مختلف هر یک به گونه ای پسماندهای بیمارستانی را تقسیم بندی کرده اند. این تقسیم بندی ها بر سه اصل اساسی استوار است:

- تقسیم بندی بر اساس روش دفع(مانند کشور آلمان)

- تقسیم بندی بر اساس منبع تولید(مانند کشور فرانسه)

- تقسیم بندی بر اساس درجه احتمال خطر(مانند کشور انگلستان)

با توجه به مرکز پیشگیری و کنترل بیماری، پنج نوع پسماند بیمارستانی را عفونی تلقی می کنند: پسماند­­های میکروبیولوژیک، پاتولوژیک، لاشه حیوانات آلوده، خون واشیاء نوک تیز همچنین این مرکز  به طور کلی پسماند­های تولید شـده در مراکز درمانی به دو دسته پسماند­­­­های مشمول قانون و زباله­های معمولی  تقسیم می­شوند که حدود 6% پسماند های بیمارستانی، عفونی محسوب می شوند هرچند که  در تعاریف دیگر این مقدار را حداقل 46٪ برآورد کرده اند)عباسلو و همکاران، 1384).

اتحادیه اروپا تلاش های ویژه ای برای طبقه بندی مواد زائد را از طریق کاتالوگ پسماند اروپا انجام داده است که در این نوع طبقه بندی هفت گروه دیده می شوند(Alvim,  2005).

1-پسماندهای پاتولوژیک  ‌

ایـن پسماندها شامل بافت ها و قسمت­ های اعضاء  مختلف بدن  پنبه­های آغشته به خون و مواد دفعی بدن و چرک همچون نمونه های مدفوع و ادرار و غیره هستند که در عمل نمونه برداری یا کالبد شکافی وجراحی ایجاد می شوند. این زائدات به طور بالقوه ای امکان ایجاد بیماری را داشته و عامل بیماری زا در آن ها بسیار زیاد است وآن را برای احتیاط به عنوان پسماند­­­های عفونی در نظر گرفته می شوند.

2-پسماند­های رادیو اکتیو

این پسماند­ها شامل پسماند­های جامد، مایع و گازی آلـوده بـه مـواد رادیـو اکـتـیـو هستند. کاربرد مواد رادیواکتیو در عکسبرداری ها، پرتودرمانی­ها و بعضی آزمایش­ها معمول است. این پسماندها که در نتیجه تحلیل­های بافت و سیالات بدن در بیمارستان تولید می­شوند و مهم­ترین عناصر آن ایزوتوپ­های فسفر، کروم، کبالت، آهن، گالیم و غیره می­باشند که در تشخیص یا درمان کاربرد دارند.

پسماندهای شیمیایی

مواد زائد شیمیایی که به وفور در بیمارستان­ها وجود دارد، در بخش­های تشخیص و آزمایشگاه­ها ، وسایل و ابزار تنظیف و ضدعفونی به انضمام دارو­ها و وسایل دور ریختنی اطاق عمل بخش دیگری از این فضولات را تشکیل می دهند. این پسماندها شامل اشکال گوناگونی از پسماندهای شیمیایی بوده که ممکن است خطرناک بـاشـنـد. طبق موازین بین المللی، خصوصیات سـمــی بـودن، خـورنـدگـی، قـابـل اشـتـعـال بـودن واکنش دهندگی، سرطان­زایی باعث طبقه بندی مـواد زائد شیمیایی در زمره مواد زائد خطرناک مـی­شوند. مواد شیمیایی غیر خطرناک، موادی هـسـتـنـد کـه خصوصیات فوق را نداشته باشند.

فضولات شیمیایی خطرناک در سه بخش زیر تقسیم بندی می­شوند:

1 -مواد قابل احتراق : شامل ترکیبات جامد، مایع و گازی شکل.

2 -فضولات سمی : این فضولات با PH کمتر از 2 (به شکل اسیدی) و بالاتر از 12 (به حالت قلیایی) در پسماند های بیمارستانی وجود دارند. بخشی از داروهای اضافی و یا فاسد شده، جزو اینگونه فضولات به حساب می­آیند.

3- مواد واکنش دهنده و موثر: در سایر فضولات که تا حدودی در پسماند­های بیمارستانی قابل تشخیص هستند. از فضولات شیمیایی بی خطر می توان قندها، اسید­های آمینه و برخی از نمک­های آلی و معدنی را نام برد. اسید­های آمینه و نمک­های شیمیایی نظیر نمک­های سدیم، منیزیم، کلسیم، اسید لاکتیک، انواع اکسید­ها، کربنات­ها، سولفات­ها و فسفات­ها قسمتی از مواد زائد شیمیایی هستند

1) Centers for Disease Control and Prevention (CDC)

2) European Union (EU)

3) Pathological waste

4) Radioactive waste

2) Chemical waste

پسماندهای عفونی

پسماندهای عفونی، حداقل شامل مواد زائد آزمایشگاهی، نظیر محیط­های کشت و مواد زائد بخش­های جراحی و کالبد شکافی و بخش­های ایزوله می­باشند که بیماران عفونی در آن بستری می­گردند. پسماند­هایی که از بخش­های همودیالیز بیماران به دست می­آید  مثل فیلتر­ها ولوله­ها، حوله­های یکبار مصرف ، روپوش­ها و دستکش­ها و غیره) و نیز مواد زائد حیوانات تلقیح شده در زمره این گروه زائدات قرار دارند.پسماند­های عفونی ، زائداتی هستند که قادرند حداقل یک بیماری عفونی را منتقل سازند به دلیل اینکه روش قابل قبول برای عفونی بودن این گونه زائدات در دست نیست ، مراکز قانونی اینگونه مواد را بر حسب اینکه از کجا و با چه محتویاتی تولید می شوند، شناسایی و تعریف می­ کنند. بر این اساس حداقل 3 درصد و حداکثر 90 درصد زائدات بیمارستانی را مواد زائد عفونی تشکیل می­ دهند(عمرانی ،1369).

مرکز پیشگیری و کنترل بیماری پنج نوع پسماند بیمارستانی را عفونی تلقی می کنند که شامل پسماند­­های میکروبیولوژیک، پاتولوژیک، لاشه حیوانات آلوده، خون واشیاء نوک تیزمی باشند(اصل سلیمانی، 1379.(

یکی از کامل­ترین نظریه­ها در این خصوص توسط Liberman  ارائه شد وی پسماندهای عفونی را  در 12 نوع مشخص طبقه بندی کرده است(کریم زادگان ،1375).

1) پسماند بخش های ایزوله

بـیـمـاران ایـن بـخـش بـه دلـیـل داشتن بیماری عـفـونـی قـابـل انـتقال، از سایر بیماران مجزا شده‌اند. بدیهی است از نظر انتقال ویروس ایدز و هپاتیت B مراقبت های لازم در دفع پسماند های خونین و مایعات بدن بیماران بستری در بیمارستان­هـا و بـخـش هـای ایـزوله ضرورت کامل دارد .

2)  پسماند محیط­های کشت و دیگر عوامل عفونی

ایـن مـواد از آزمایشگاه­های تـشخیـص طـبـی‌، آزمایـشگاه­هـای پـاتـولـوژی و مـیـکـروب­شـنـاسـی و تـحـقـیـقـاتی تولید می شوند که شامل کشت های تهیه شده از نمونه های اخذ شده از بیماران است. نمونه های نگهداری شده برای تـحـقـیق و زایدات فرآورده ­های معین دارویی، قـسمت دیگری از این مواد زاید عفونی قلمداد می شوند.

3)  فرآورده ­های خونی

ایـن گـونـه زایـدات تـوسط بـانک­های خون، آزمایـشگاه­های تشخیص طبی، مراکز دیالیز و شرکت­های دارویی تولید می­شوند. این مواد به طـور بالقوه عفونی بوده و امکان وجود عوامل بـیماری­زا در آن‌هـا بـسـیار زیاد است. این مواد مـمکن است  علاوه بر ویروس ایدز و هپاتیت، سایر بیماری­های قابل انتقال به وسیله خون نظیر مالاریا سرخجه مادرزادی و غیره را منتقل کنند.

4) پسماند ناشی از اعمال جراحی و کالبد شکافی

پسماند کـه در جـریـان عـمـل جـراحی و کـالـبد شکافی به دست می آید همراه با عوامل بـیـمــاری­­زا بـه عـنـوان مـواد زایـد عـفـونـی تـلـقـی مـی‌شوند. از دیدگاه مراقبت­های جهانی تمام مـواد زایـد را کـه در تـمـاس بـا خـون و جریان خـون هستـد باید به عنوان پسماند عفونی تلقی کرد.

1) Infection waste

 2) Centers for Disease Control and Prevention (CDC)

پسماندهای آلوده آزمایشگاهی

ایـــن دسـتـه از پسماندها، ظــروف کـشــت و وسـایـلـی را  که برای تهیه محیط کشت و انتقال آن‌ ها به کار می­رود شامل می­شوند. بدیهی است پـارچـه­هـایـی که در تماس با محیط­های کشت هستند نیز آلوده هستند. در هر صورت مواد زاید  آزمایشگاهی شامل تمام مواد زایدی هستند که در تماس با عوامل بیماری زا بوده و ممکن است حاوی کشت‌ها و نمونه‌های آزمایشگاهی آلوده باشند.

6)  وسایل آلوده نوک تیز و برنده

مثل سوزن ها و سرنگ ها، شیشه های شکسته، چاقو­های جراحی و نظایر آن­ها .

7) پسماند بخش دیالیز

این مواد زایداتی هستند که در اثر تماس با خون بیماران همو­­دیالیز به وجود آمده و شامل وسایل، و ابزار و موادی هستند که به علت مصرف در این بخش ایجاد می شوند.

8) پسماند­­های آلوده بخش نگهداری حیوانات

ایـن مواد شامل لاشه و قسمت های مختلف آلوده حیواناتی است که جهت انجام آزمایش­های مختلف تحقیقاتی در معرض عوامل بیماری زا قرارمی گیرند.

9) پسماندهای بیولوژیک و دارویی

ایــن پسماندها شـامل واکسن­هـا و سایر مـواد زایـدی هستند که در جریان تـولـیـد فـرآورده‌هـای بـیولوژیک شرکت­های دارویی تولید می­شوند. این مواد به علت عدم استاندارد بودن یا گذشت تاریخ مصرف و خروج از رده به بازار، دور ریخته می­شوند. بیمارستان­ها و مراکز تحقیقاتی، بیولوژیک، کلینیک­ها، داروخانه­ها و غیره منبع اصلی مـواد زایـد بـیـولـوژیـک مـخـاطـره آمـیـز هـسـتـنـد. از جـمـلـه خـصـوصـیـات مـهـم مواد زاید بیولوژیک، قدرت آلوده سازی، عفونت زایی و ایجاد مسمومیت برای موجودات زنده است. مواد زایدی که در این گروه قرار می گیرند عبارتند از : بافت­های بدخیم حاصل از جراحی، مواد آلوده مثل سوزن­ها، باند­­ها و… مواد زاید بـیولوژیک به عنوان محصول فرعی حاصل از فرایند­های بیولوژیک یک کارخانه نیز می‌تواند باشد.

10) پسماند غذایی وسایر فرآورده های آلوده

این مواد زاید شامل مواد غذایی آلوده(پس مانده غذایی بیماران عفونی)، داروها و مواد بهداشتی که آلوده و غیر قابل مصرف تشخیص داده شده اند، هستند .

11) لوازم و ابزار آلوده

وسـایـلـی که در آزمایشگاه های پزشکی و میکروبیولوژی و تحقیقاتی که با عوامل عفونی در تماس بوده و در تولید وآزمایش فرآورده ­های دارویی، آلوده  می­شوند در این گروه قرار می­گیرند. اگر قرار است این وسایل ضد عفونی شده و مجدداً مورد استفاده قرار گیرند، دقت لازم در خصوص رفع آلودگی از آن­ها ضروری است .

• پسماندهای ژنوتوکسیک

پسماندهای ژنوتوکسیک به شدت خطرناک هستند و ممکن است خصوصیات ایجاد جهش سلولی و سرطان زایی داشته باشند. این پسماندها مشکلات ایمنی جدی به وجود می‌آورند. این مشکلات هم درون بیمـارستان و هم پس از دفع پسماندها در بیرون از بیمارستان می‌تواند وجود داشته باشد و باید مورد توجه خاص قرار داشته ‌باشند. آن­ها می‌توانند دارای دارو­های سایتوتوکسیک معین، سایتوتوکسیک، مواد شیمیایی و مواد پرتوساز باشند، داروهای سایتوتوکسیک که مواد اصلی این مقوله را تشکیل می‌دهند، می‌توانند بعضی سلول­های زنده را بشکند یا رشد آنها را متوقف کنند. این داروها برای شیمی درمانی سرطان­ها به کار می‌روند. دارو­های سایتوتوکسیک بیشتر اوقات در بخش­های تخصصی مانند بخش سرطانی شناسی و واحدهای پرتو درمانی مصرف می‌شوند، که نقش اصلی آنها درمان سرطان است(WHO, 2005).

• پسماندهای محتوی فلزات سنگین

پسماندهای محتوی فلزات سنگین یک زیر رده از پسماند­­های شیمیایی خطرناک و به طور معمول به شدت سمی‌اند. پسماندهای دارای جیوه به طور مشخص از نشت تجهیزات شکسته شده بالینی به وجود می‌آیند. جیوه‌های پخش شده از چنین دستگاه­هایی تا حد ممکن باید جمع‌ آوری شوند. پسماندهای دارای کادمیوم عمدتاً از باتری‌های دورریخته و شکسته به وجود می‌آیند. برخی « پانل‌های تقویت شده با چوب» با مقداری سرب هنوز هم به عنوان ضد نفوذ کردن پرتوهای X و در بخشهای تشخیصی به کار می‌روند(WHO, 1999).

شایان ذکر است که در یک تـقـسـیـــم بــنـــدی متداول در آسیا، مـــواد زایـــد ویـــژه بیمارستانی شامل  6‌گروه زیر هستند:

1) مـواد زائد آنـاتـومـیـک، شامل مواد زاید اطـاق عـمـل، مـواد زایـد اطـاق زایـمـان، اعـضاء و  اندام­های قطع شده، جنین مرده و جفت و مواد آناتومیک ناشی از جراحی­های سطحی است .
2) مــواد زائد بـیــولــوژیــک حــاصـل از تـمـام بخش‌ها شامل:
الف)  پارچه های آغشته به الکل و اتر و خون.
ب) اجــســـام یـــک بـــار مــصــرف فـلــزی ، نـظـیــر سرنگ، سوزن های تزریق زیر جلدی، تیغه های چاقوی جراحی، اجسام پلاستیکی مثل ظروف ادرار، لـــولـــه­هـــای پلاستیکی، بطری­های پلاستیکی ، سرنگ و ماسک و دستکش.
بـسـتـه بـنـدی مـثـل ظـروف شـیشه­ای سرم خون ، بطری های شیشه داروها، انواع آمپول ها، کارتون کاغذ و جعبه‌های دارو .
3)‌ مواد زائد ویژه مثل : فیلترهای دیالیز کلیه، گچ شکسته بندی و قالب گیری .
4) ‌مواد زائد بخش رادیولوژی، آزمایشگاه‌های شیمیایی و باکتریولوژی

5)‌ مواد زائد رادیو اکتیو.
و ) ‌مواد زائد دارویی(دریاباری،1379 ).

1) Genotoxic Waste

2) Heavy Metals Waste