1-1- اهمیت موضوع و بیان مسأله

رشد سریع جمعیت و افزایش تقاضا برای غذا، نیاز به افزایش میزان تولیدات کشاورزی را افزایش داد و این امر به نوبه خود افزایش تقاضا برای آب را طلب خواهد نمود. شرایط اقلیمی کشور که خشکی و پراکنش نا مناسب زمان و مکان بارندگی واقعیت گریز ناپذیر آن است، هرگونه تولید مواد غذایی و کشاورزی پایدار را منوط به استفاده صحیح و منطقی از منابع آب محدود کشور نموده است در همین راستا می‌توان گفت آب آبیاری به عنوان مهم‌ترین نهاده کشاورزی است (حیدری، 1383). از این رو اجرای برنامه‌های تحقیقاتی جهت برنامه ریزی و مدیریت صحیح آبیاری در مزارع کشاورزی به عنوان یک گزینه به زراعی امری لازم و ضروری است.

کمربند کشت ذرت در دنیا به دلیل ویژگی های خاص این گیاه (به لحاظ چهار کربنه بودن و به ویژه گرماپسندی آن)، تطابق نزدیکی با مناطق خشک و نیمه خشک دارد (دی والرو و همکاران[1]، 2005). ایران با داشتن تنوع آب و هوایی مناسب از جمله مناطق مستعد جهت تولید ذرت محسوب می‏شود و این در حالی است که دو سوم زمین های کشاورزی ایران در مناطق نیمه خشک قرار دارند و با تنش خشکی مواجه هستند (ساکی نژاد، 1382). با توجه به اهمیت وجود آب برای جذب عناصر غذایی و به ویژه نیتروژن، مطالعة برهمکنش تنش خشکی و میزان نیتروژن قابل دسترس گیاه از اهمیت بسزایی برخوردار است . پرینارس و ساندو[2] (1987) استفاده از کود نیتروژن را تنها زمانی در افزایش کارایی مصرف آب موثر دانستند که آب کافی برای رشد گیاه وجود داشته باشد.

نتایج بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که بیش از 50 درصد افزایش تولیدات غذایی به واسطه‌ی استفاده از کودهای شیمیایی است، در این میان سهم کودهای نیتروژنه نسبت به سایر کودها بالا می‌باشد ولی متاسفانه کارایی استفاده از کودهای نیتروژنه پایین است (رون و جانسون[3]،1999). نیتروژن نخستین عنصری است که کمبود آن در مناطق خشک و نیمه خشک مطرح می‌شود، چون در این مناطق میزان مواد آلی که عمده‌ترین منبع ذخیره نیتروژن به شمار می‌آیند به دلایل زیادی از جمله دمای بالا، میانگین مصرف کم کودهای حیوانی و کود سبز و بارندگی کم، اندک است. مصرف نیتروژن بیش از آن چه که برای تولید محصول ضروری باشد، ممکن است موجب تجمع نیترات زیر ناحیه ریشه شده و خطر آبشویی نیترات را افزایش دهد. آب و نیتروژن از عوامل عمده تعیین کننده سطح تولیدات کشاورزی در جهان هستند (اوورمن و همکاران[4]، 1995).

دسترسی گیاه به نیتروژن موجود و جذب آن متاثر از فراهمی آب است. آب غالبا رشد و نمو گیاه را کنترل نموده و جذب عناصر غذایی با میزان فراهمی آب رابطه دارد. علاوه بر این، کمبود آب در طول مرحله استقرار گیاه ذرت می‌تواند باعث مرگ گیاهان جوان شده و تراکم بوته‌ها را کاهش دهد.

افزایش قیمت نهاده‌های کشاورزی و به ویژه کودهای شیمیایی در سال‌های اخیر، تولید محصولات کشاورزی را تحت تاثیر قرار داده است. با بروز این وضعیت استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی برای تولید هر چه بیشتر فاقد توجیه اقتصادی و زیست محیطی است. بدیهی است مخاطرات زیست محیطی ناشی از مصرف این کودها، تخریب و تراکم خاک‌ها و کاهش مقدار ماده آلی خاک نیز نقش مهمی در این رویکرد داشته است. ایده بازگشت به طبیعت و استفاده کمتر از کودها و سموم شیمیایی و تمایل فزاینده مردم به استفاده از محصولات ارگانیک سبب توجه بیش از پیش به استفاده از کودهای زیستی شده است. معضلات و تنگناهای مربوط به تدارک یارانه‌ها در سال‌های اخیر به یکباره نگاه‌ها را به سمت تنها گزینه پیش رو یعنی کودهای زیستی معطوف ساخته به طوری که در مصوبه شماره 90765/ت 42963ن مورخ 24/4/1388 هیئت محترم وزیران مقرر شده است که به منظور توسعه و حمایت از کودهای زیستی و آلی تا سقف 10 درصد از یارانه کودهای شیمیایی به این منظور اختصاص یابد. بدیهی است هر دو رویکرد یعنی به حاشیه راندن کودهای شیمیایی و یا توجه بیش از حد لازم به آن‌ ها که به بهای حذف اجباری کودهای شیمیایی تمام خواهد شد، غیر کارشناسی بوده و نمی‌تواند متضمن تولید محصول کافی و سالم باشد. در این خصوص به نظر می‌رسد افزایش مصرف تدریجی کودهای زیستی که از کیفیت لازم برخوردارند در کنار مصرف معقولانه انواع شیمیایی می‌تواند راهگشا باشد. مسلماً هنگامی که بجرینک[5] دانشمند هلندی مشغول مطالعه میکروارگانیسم های خاکزی بود و چه هنگامی که تجربیات وی منجر به کشف ریزوبیوم و سپس ازتوباکتر گردید، تصور نمی‌کرد که کشفیات او تا چه حد بر روی تولیدات کشاورزی در دهه‌ های بعد تاثیرگذار خواهند بود (اسدی رحمانی و همکاران، 1389).

اولین کود زیستی در سال 1895 توسط ناب و هیلتنر[6] در آمریکا معرفی شد. این محققین با جداسازی باکتری‌های ریزوبیوم همزیست باقلا از گره‌های ریشه‌، نسبت به خالص سازی و تکثیر آن اقدام کردند و فرآورده نهایی را در ظروف شیشه‌های بسته بندی و به بازار عرضه کردند. در سال‌های بعد کشورهای دیگری مانند روسیه، کانادا، سوئد و استرالیا به تولید کودهای زیستی روی آوردند. دامنه میکروارگانیسم های خاکزی مورد استفاده در تولید کودهای زیستی در طول قرن بیستم توسعه بسیاری یافته است و امروزه طیف وسیعی از باکتری‌های خاکزی ( انواع ریزوبیوم، سودوموناس، ازتوباکتر، آزوسپریلوم، باسیلوس و غیره)، قارچ‌ها (انواع قارچ‌های میکوریزی و اندوفیتی) و جلبک‌ها با مکانیسم‌های مختلف برای تولید کودهای زیستی استفاده می‌شوند با این حال هنوز هم باکتری‌ها فراوان‌ترین انواع در تولید کودهای زیستی محسوب می‌شوند. بدیهی است توسعه کودهای زیستی در طی ده سال گذشته در کشور بسیار مثبت و قابل توجه بوده است. اولین کود زیستی کمتر از 20 سال قبل در ایران تولید شد و امروزه انواع مختلف کود زیستی با اسامی تجاری و حاوی باکتری‌های متنوع تولید می‌گردد. افزایش قیمت جهانی کودهای شیمیایی از یک طرف، محدودیت‌های تامین یارانه و آشکار شدن اثرات سوء مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی در سال‌های اخیر از طرف دیگر، سبب توجه به کودهای زیستی شده است (اسدی رحمانی و همکاران، 1389).

این نوع کودها که حاوی گونه های میکروبی مؤثر برای تأمین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه هستند، بازده تولید در واحد سطح را افزایش می دهند. میکروارگانیسم های موجود در کود های زیستی عناصر غذایی را به مواد غذایی قابل استفاده برای گیاه تبدیل می کنند. تبدیل این عناصر به مواد غذایی مورد نیاز گیاه فرایند بیولوژیکی است که توسط این میکروارگانیسم ها انجام می شود.

کود بیولوژیک ازتوباکتر یکی از بهترین و مؤثرترین کودهای بیولوژیک تأمین کننده نیازهای طبیعی گیاهان زراعی، سبزی و صیفی و درختان میوه است. این کود با تثبیت ازت هوا و در انتقال آن به سیستم رشد گیاه، موجب ایجاد تعادل در جذب مواد اصلی مورد نیاز گیاه می‏شود و با ترشح هورمون رشد اکسین، رشد و توسعه ریشه و قسمت های هوایی گیاه را افزایش داده و در نتیجه موجب افزایش میزان محصول در واحد سطح می‏شود. علاوه بر این، باکتری‏های موجود در کودهای بیولوژیک ازتوباکتر با ترشح انواع آنتی بیوتیک‏ها، سیانید هیدروژن و … از تهاجم بسیاری از عوامل بیماریزای خاکزی به ریشه گیاه جلوگیری می‏کنند. آزتوباکتر باعث جذب و افزایش غلظت عناصری مانند نیتروژن، فسفر، پتاسیم، روی، منیزیم، آهن و پروتئین در گیاهان زراعی شده است (حبیبی و همکاران، 1386).

کود زیستی ازتوبارور-1 یک فناوری نوین و جایگزین سالم و موثر کودهای شیمیایی ازته (اوره) است. باکتری های مفید این کود همیار با گیاه بوده و در ناحیه ریزوسفری اطراف ریشه به تثبیت ازت به صورت آمونیاک می‌پردازند.

در ایران به دلایل متعدد از جمله عدم ترویج مبانی صحیح تغذیه گیاهی و حاکمیت نحوه مصرف غلط کود نیتروژن بازده مصرف کود نیتروژن بسیار پایین است. از طرفی افزایش تولید و بهبود کیفیت ذرت از طریق مصرف بهینه کود به ویژه انواع کودهای زیستی یکی از مهم‏ترین اهدف است.

ارقام زودرس ذرت، نسبت به ارقام دیررس طول دوره رشد و نمو کوتاه‏تری دارند و می توانند در اکثر مناطق ذرت کاری ایران به خصوص درمناطق سرد و معتدل به صورت کشت دوم و در مناطق بسیار سرد کشور در کشت اول (بهاره) مورد استفاده قرار گیرند. کاشت ارقام دیررس در مناطق فوق به دلیل محدودیت طول فصل زراعی، قبل از مرحله گلدهی و یا قبل از پر شدن دانه، با سرما مواجه می شود و سبب افت کمی و کیفی محصول می شود، بنابراین معرفی و کشت هیبریدهای پرمحصول زودرس ذرت می تواند علاوه بر حل مشکل فوق از خسارت وارده به کشاورزان و اُفت تولید در کشور جلوگیری کند. سینگل کراس 260 (KSC260) در بررسی مقدماتی در سال 1378 با میانگین عملکرد دانه 93/10 تن در هکتار به عنوان رقم برتر از شاهد KSC301 گزینش شد.این هیبرید با 20-15 روز زودرس تر بودن از هیبرید شاهد می تواند جایگزین خوبی برای کشت دوم (بعد از برداشت گندم) در مناطق معتدل و معتدل سرد کشور باشد (دهقانپور و همکاران، 1388).

با توجه به شرایط اقلیمی شهرکرد و الگوی پراکنش بارندگی طی فصل رشد ذرت احتمال تنش خشکی در طی رشد گیاه دیده می شود. با توجه به این موضوع به نظر می رسد می توان با بهره گرفتن از روش های مدیریتی صحیح و استفاده از کودهای زیستی شرایط را تا حدودی به نفع عملکرد گیاه متعادل کرد. بنابراین پژوهش حاضر به بررسی تاثیر کود زیستی ازتوبارور1 همراه با کود شیمیایی نیتروژنه بر برخی صفات کمی و کیفی ذرت دانه ای رقم فجر سینگل کراس 260 در شرایط تنش خشکی د

ر منطقه شهرکرد طراحی و اجرا گردید.

1-2 فرضیه ها

کود های زیستی مورد بررسی میتوانند باعث افزایش عملکرد ذرت شوند.

استفاده از کودهای زیستی می‏تواند تحمل به تنش خشکی را در ذرت افزایش دهد.

1-3 اهداف

بررسی تاثیر کود های زیستی بر عملکرد ذرت (هیبرید 260) در شرایط تنش کم آبیاری در شرایط آب و هوایی شهرکرد

مقایسه تاثیر کود های زیستی و شیمیایی بر عملکرد ذرت و تحمل به شرایط تنش کم آبیاری

1-4 نوآوری

رقم ذرت دانه‌ای مورد استفاده در این پژوهش زود رس بوده و در منطقه مورد نظر تاکنون کشت نشده است.

کود زیستی ازتوبارور1 تا کنون بر روی ذرت مورد استفاده قرار نگرفته است.

1. De Juan Valero et al

1. Prinars & Sandhu

1. Raun & Johnson

1. Ovverman et al

1. Begerink

1. Nab and Hiltenz

1-1- ضرورت و اهمیت موضوع

نقش گیاهان علوفه­ای در تعلیف دام و در نتیجه تامین نیاز انسان به فراورده­های دامی از اهمیت غیرقابل انکاری برخوردار است. با این وجود متاسفانه در کشور ما به تولید و مدیریت گیاهان علوفه­ای در مقایسه با سایر محصولات زراعی کمتر توجه شده است. به این ترتیب از یک سو عدم توجه لازم به افزایش کمی و کیفی علوفه موجب کمبود گوشت و مواد لبنی و کاهش کیفیت آنها و از سوی دیگر چرای بیش از حد دام­ها و فشار به مراتع منجر به نابودی بخش عظیمی از پوشش گیاهی موجود و در نتیجه فرسایش خاك شده است (راعی و همکاران، 1382).

مراتع ایران در حدود 90 میلیون هکتار برآورد شده که تقریبا 10 میلیون تن علوفه در سال تولید      می­ کنند. این مقدار علوفه تنها تامین کننده نیاز غذایی 16 میلیون واحد دامی بوده است و این در شرایطی است که 56 میلیون واحد دامی به علوفه این مراتع متکی هستند (لک و همکاران، 1388)، بنابراین مراتع کشور با تحمل بیش از 5/3 برابر ظرفیت خود بویژه مراتع میان­بند و قشلاقی سیر قهقرایی در پیش گرفته و در نتیجه رو به زوال رفته­است (ذاکرنژاد، 1388). با وجود تنوع زیاد گیاهان علوفه­ای و همچنین سهم قابل توجه یونجه، تامین بخشی از نیاز غذایی دام­ها از راه چرای زراعت­های پاییزه غلات از اهمیت زیادی برخوردار است (علیزاده و همکاران، 1366). تامین علوفه از این راه با توجه به زمان استفاده از آن در کمبود پروتئین مورد نیاز و همچنین حفظ مراتع کشور دارای نقش قابل ملاحظه­ای است. با توجه به اینکه هر ساله حدود 10 میلیون واحد دامی ثابت و متحرک در طول زمستان در استان خوزستان حضور داشته و به چرا می­پردازند. کمبود علوفه در این فصل شدید بوده و کاشت غلات از جمله جو به صورت دومنظوره (برداشت علوفه و دانه) می ­تواند یکی از راه­های اساسی تامین علوفه مورد نیاز دام­ها باشد (لک و همکاران، 1383).

چرای طبیعی گوسفندان، درون مزرعه و یا برداشت علوفه سبز غلات با دست و یا ماشین در بسیاری از مناطق دنیا از جمله در بسیاری از ایالت­های آمریكا، كشورهای غرب آسیا، استرالیا، نیوزلند، انگلستان و در اكثر استان­های ایران متداول است. علوفه سبز غلات كه به قصیل معروف است، از نظر داشتن مواد خشبی كم، قابلیت هضم مناسب، پروتئین خام زیاد و بالاخره خوش خوراكی حائز اهمیت است (لباسچی، 1371). همچنین، غلات یک ساله به دلیل داشتن خصوصیاتی از قبیل: سهولت كاشت، ارزانی بذر، داشتن گونه­ های مختلف با قابلیت تطابق در شرایط مختلف محیطی، امكان كشت آن­ها در پاییز و چرا یا برداشت علوفه سبز در طول پاییز، اواخر زمستان و اوایل بهار (كه كمبود علوفه مشهود است) گاهی بیشتر از سایر گیاهان علوفه­ای به منظور تغذیه دام كشت می­گردند (اندرسون[1]، 1985). علاوه بر این، با توجه به ارزش غذایی دانه غلات، مدیریت در زمان مناسب برای برداشت علوفه سبز غلات، به ویژه جو، یکی از عوامل تعیین کننده مقدار عملکرد دانه در کشت دومنظوره است. بررسی اثر چرا و برداشت علوفه بر عملکرد دانه و دیگر اجزای عملکرد غلات بیانگر این است که میزان عملکرد دانه پس از برداشت علوفه و یا چرانیدن، در حد گسترده­ای متغیر بوده­ است. بیشتر پژوهش­ها نشان می­دهد که چنین نتایج گوناگونی ناشی از شرایط آب و هوایی مختلف، رقم، عملیات زراعی و مدیریت برداشت علوفه می­باشد (فتحی و همکاران، 1380).

استفاده از علوفه­ سبز غلات به منظور تغذیه­ی دام­ها از قدیم در ایران مرسوم بوده ­است. برداشت علوفه سبز غلات پیش از مرحله ساقه رفتن، به گونه­ ای که عملکرد دانه کاهشی پیدا نکند و یا کاهش حاصله بواسطه ارزش علوفه تولیدی جبران گردد، تحت عنوان کشت دومنظوره شناخته شده است. با توجه به اینکه این روش باعث حفظ مراتع در زمان بسیار حساس یعنی ابتدای فصل رشد می­ شود و جایگزین علوفه مناسبی برای دام­هایی است که در جنگل­ها چرا می­ کنند، به حفظ جنگل­ها و مراتع کمک شایانی نموده و کاملا در راستای اهداف توسعه پایدار منابع طبیعی و کشاورزی است (هاشمی دزفولی و همکاران، 1372).

کریستیانسن[2] و همكاران (1998) گزارش نمودند در صورتی که چرای دام به صورت ملایم، لگدكوبی دام كمتر، عمل خوابیدگی در گیاهان بدون برش یا چرا رخ نداده و شرایط آب و هوایی در هنگام چرا در حد متعادل باشد، چرای گندم زمستانه می ­تواند مفید باشد.

کشت دو منظوره غلاتی مانند جو، یولاف، چاودار و گندم جهت رفع مشکل کمبود علوفه و کاهش تخریب مراتع بر اثر فشار شدید دام از ارزش بالایی برخوردار است. یکی از اهداف کشت دو منظوره علاوه بر تامین علوفه سبز با کیفیت عالی مورد نیاز دام­ها، دستیابی به عملکرد مناسب دانه پس از برداشت علوفه یا چرای محصول توسط دام است. درکشت دو منظوره عوامل متعددی بر افزایش و کاهش عملکرد دانه موثر می­باشند که از این عوامل می­توان به ارقام، زمان کاشت، خصوصیات گیاهی، تیپ رشد، شدت و زمان برداشت علوفه، حاصلخیزی و رطوبت خاك اشاره کرد (همت­زاده و همکاران، 1382). بنابراین رعایت اصول فنی زراعی نظیر تراکم کاشت، تاریخ کاشت، تاریخ برداشت علوفه، طول دوره برداشت، ارتفاع و دفعات برداشت و نیز رقم مناسب برای کاشت از عوامل مهمی است که در کارایی کشت دومنظوره تاثیر بسزایی دارد (دای[3] و همکاران، 1968).

تراکم بهینه عبارت است از تعداد بوته در واحد سطح که بیش از آن در بین گیاهان مجاور تداخل ایجاد می­ شود. تراکم از طریق اثر بر اجزا عملکرد، تولید دانه را تحت تاثیر قرار می­دهد (قبادی و همکاران، 1377). از جمله مهمترین عوامل به­زراعی، به کارگیری تراکم مطلوب با توزیع یکنواخت بوته­ها است، به طوری که اگر اثر تمام شرایط لازم از جمله رقم مناسب، کود و غیره فراهم شود ولی تراکم و توزیع یکنواخت بوته­ها در هر رقم مناسب نباشد، حداکثر محصول در واحد سطح به­دست نخواهد آمد (شاکری و همکاران، 1387). میزان بذر جهت كاشت جو به رقم، حاصلخیزی خاك، رطوبت قابل دسترس در خاك، روش كشت، شرایط بستر بذر و غیره بستگی دارد (خواجه پور، 1998). تراكم­های مختلف گیاهی در واحد سطح از طریق رقابت و      سایه­اندازی موجب تضعیف و كاهش رشد گیاهان رقیب (علف های هرز) می­گردند (استرسكف،١٣٧5 ؛ نورمحمدی و همكاران، ۱۳۷۶). در انتخاب تراكم بوته برای یک گیاه زراعی باید از كاربرد ناموثر سطوح پایین تراكم و ایجاد رقابت بیش از حد در سطوح بالای تراكم خودداری شود .(راسموسون[4]، 1985) دستیابی به تراكم مطلوب بوته، ضمن حفظ عملكرد در سطح بالا، به عنوان یک روش كنترل زراعی علف­های هرز، در كاهش مصرف علف­كش می ­تواند مورد توجه باشد. حداکثر عملکرد در واحد سطح هنگامی حاصل می­ شود که رقابت درون­بوته­ای و بین­بوته­ای به حداقل رسیده و گیاه بتواند از عوامل رشد، حداکثر استفاده را بنماید (خواجه­پور، 1383).

با توجه به نیاز روز افزون کشور به تامین غذا و تولید فرآورده ­های دامی باید مطالعات بیشتری بر روی گیاهان علوفه­ای با عملکرد بالا، کیفیت مطلوب و نیاز آبی کم انجام شود و استفاده از آنها در تغذیه دام مورد بررسی و ارزیابی بیشتر قرار گیرد. تهیه علوفه در استان خوزستان نیز به دلیل کمبود آن و تعداد دام موجود و دیگر مزیت­های نسبی استان در بخش دامپروری از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. از این رو، این مطالعه با هدف بررسی اثر تراکم کاشت و زمان برداشت علوفه بر عملکرد علوفه و دانه در کشت دومنظوره جو انجام شده است.

2-1 فرضیه ­ها:

1) تراکم­های مختلف کاشت بر میزان عملکرد دانه و علوفه جو تاثیر معنی­دار دارد.

2) برداشت علوفه در مراحل متفاوت رشد بر میزان عملکرد دانه و علوفه اثر معنی­دار دارد.

3) برداشت علوفه در مراحل متفاوت بر کیفیت علوفه تاثیر معنی­دار دارد.

3-1 اهداف پژوهشی عبارتند از:

1) بررسی اثر برداشت علوفه در دو مرحله از رشد رویشی بر عملکرد دانه و علوفه رقم جو

2) بررسی کیفیت دانه تحت تاثیر برداشت علوفه در مراحل مختلف رشد و تراکم­های متفاوت

3) مقایسه اثر برداشت علوفه و عدم برداشت علوفه بر عملکرد دانه و علوفه رقم جو نصرت

1. 1. Anderson

1. 2. Chistiansen

1. 1. Day

1. ². Rasmusson

:

حفاظت از محیط زیست یکی از وظایف اصلی نسل حال و آینده است ، به طوری که امروزه حفظ محیط زیست یکی از ارکان مهم حقوق بشر بشمار می رود و محیط زیست نه فقط برای نسل امروز بلکه برای ادامه حیات آیندگان می باید حفظ شود . تولید انبوده مواد زائد جامد و پسماند روستایی ناشی از افزایش جمعیت و تغییر الگوی مصرف در جوامع شهری و روستایی باعث آلودگی های زیست محیطی و در نتیجه به خطر افتادن سلامت و بهداشت افراد جامعه شده است این موضوع در جوامع روستایی به دلیل برخورداری روستا از محیط زیست پاک از اهمیت بیشتری برخوردار است .

متاسفانه با وجود دانش و آگاهی ما به قوانین علمی و روابط موجود در طبیعت ، روند تخریب و               بهره برداری بی رویه منایع محیط زیست بسیار بیشتر از راهکارهایی است که برای جلوگیری از آن اندیشیده می شود . کلیه عملکردهای انسانی بر روی محیط زیست اثر گذار است بطوری که آسیب رساندن به هر جزء آن کل چرخه زندگی را با تهدید جدی روبرو خواهد کرد. بدلیل تاثیر این اقدامات ، چالش های زیست محیطی در عصر حاضر از مسئله شخصی و منطقه ای به مساله ای جهانی تبدیل شده است .

ادامه و گسترش بحرانهای زیست محیطی موجب گردیده تا ضرورت بازنگری انسان در نحوه عملکرد و طرز نگرش نوع بشر به طبیعت و ارتباط آن با جریان توسعه یافتگی و رشد و پیشرفت مورد تعمق بیشتر قرار گیرد لذا در سرتاسر جهان تلاشهای گسترده ای برای بهره برداری بهینه از طبیعت و نظام بخشیدن و قانونمند کردن روابط انسان با محیط آغاز شده و در همین راستا تحقیقات مربوط به حفظ محیط زیست در حال گسترش می باشد .

بدیهی است محیط زیست عرصه های روستایی یکی از مسائل اساسی است که نیازمند توجه ویژه در طراحی برنامه های ملی و منطقه ای می باشد . چرا که مدیریت و برنامه ریزی روستایی جهت نیل به توسعه پایدار زمانی می تواند جامعیت داشته و به اهداف واقعی خود دست پیدا کند که تمامی جوانب و مشکلاتی که روستائیان با آنها دست به گریبان هستند به صورت همه جانبه مورد بررسی قرار گرفته باشد که نمونه کوچکی از این مسائل و مشکلات زیست محیطی جمع آوری مواد زائد روستایی می باشد .

پایان نامه حاضر تحت عنوان ” تحلیل کیفیت زیست محیطی نواحی روستایی بخش کوچصفهان با تاکید بر جمع آوری زباله های جامد ” به منظور بررسی وضعیت کنونی و تحلیل مشکلات موجود در شرایط زیست محیطی استان گیلان ( بویژه بخش کوچصفهان شهرستان رشت ) در 5 فصل تهیه و تدوین گردیده است . در فصل اول کلیات و مفاهیم اولیه ، در فصل دوم مبانی نظری و تئوری آلودگی محیط زیست و جمع آوری مواد زائد جامد ، ادبیات و پیشینه تحقیق ، در فصل سوم روش اجرای تحقیق و مواد و روش ها و ویژگیهای جغرافیای طبیعی و انسای عرصه پژوهش و در فصل چهارم نتایج تحلیلی و آماری مشکلات موجود در روستاهای بخش کوچصفهان رشت با تاکید بر جمع آوری زباله و نیز بررسی فرضیات مطرح شده در تحقیق ارائه گردیده است و در پایان در فصل پنجم نسبت به جمع آوری مطالب و بیان راهکارهای پیشنهادی جهت برون رفت از وضع موجود و جلوگیری از تخریب بیشتر محیط زیست ، اقدام گردیده است.

این پایان نامه مشتمل بر 15 نمودار ، 13 نقشه جغرافیایی و 29 ماخذ فارسی بوده و در 94 صفحه تقدیم خوانندگان محترم می گردد

فصل اول

1-1 بیان مساله و ضرورت تحقیق :

در بین ابعاد مختلف توسعه روستایی به برنامه ریزی زیست محیطی توجه کمی مبذول شده است . در حالی که امروزه حفظ محیط زیست یکی از ارکان مهم حقوق بشر به شمار می رود . یکی از اقدامات اساسی در این زمینه ، مدیریت پسماندهای جامد ، شناخت دقیق مقدار و نوع این گونه مواد زاید می باشد ( عمرانی، 1383 ص 31-7 ) . اهمیت این موضوع با توجه به تغییرات زیاد در سبک زندگی و تنوع مصرف روستاییان و در نتیجه افزایش و تغییر روند رو به تزاید کمیت و کیفیت پسماندها در روستاهای کشور دو چندان خواهد شد ( عبدلی، 1384 ص53-8 ) . اینطور به نظر می رسد که با توجه به رشد جمعیت و تغییر الگوی مصرف مسائل و چالشهای زیست محیطی در نواحی روستایی به عنوان یک دغدغه مطرح شده است و نیاز به سازماندهی آن نیز احساس می شود . در این راستا آگاهی های علمی از کاهش منابع زمین کارشناسان را بر آن داشت که موضوع منابع تولید زباله و دفع آن را از طریق بازیافت مواد زائد جامد به شکل جدیدتر در صدر برنامه های خود قرار دهند . برنامه ریزی در جهت مدیریت صحیح پسماندهای جامد روستایی در کشور نیازمند اطلاعات درست بوده و از سویی بی توجهی و عدم اطلاع از وضعیت وجود این گونه مواد زائد نیز پیامدهای نامطلوب بهداشتی و عوارض ناگوار زیست محیطی نظیر آلودگی خاک ، آب و هوا را در پی دارد ( عمرانی ، 1383 ص 31-7 ) . بدین ترتیب با اطلاع از منابع تولید زباله در مناطق مختلف و دانستن این نکته که در کدام منطقه کدام زباله بیشتر تولید می شود می توان به بازیافت زباله کمک شایانی کرد . به نظر می رسد افزایش جمعیت ، مصرف گرایی شدید ، افزایش روز افزون میزان تولید زباله ،          مکان یابی های نادرست دفع زباله ، ایجاد بیماریهای گوناگون ناشی از عدم دفع بهداشتی زباله های روستایی ، آلودگی آبهای زیرزمینی ، منابع گوناگون تولید زباله در روستاها ، تخزیب محیط زیست و … از جمله مشکلات ناشی از عدم مدیریت صحیح آن در مناطق روستایی می باشد . با توجه به مساله بیان شده در ارتباط با مخاطرات زیست محیطی ناشی از تولید زباله و نحوه جمع آوری آن و اهمیت بسزایی که این مهم در مناطق روستایی دارد و همچنین کم توجهی هایی که به این موضوع در مناطق روستایی می شود خود را بر آن دیدم تا پژوهشی تحت عنوان تحلیل کیفیت زیست محیطی نواحی روستایی بخش کوچصفهان با تاکید بر جمع آوری زباله ارائه دهم . هدف از این تحقیق شناخت ، بررسی ، تحلیل منابع تولید زباله در روستاهای بخش کوچصفهان همچنین نحوه جمع آوری و تاثیر آن بر روی محیط زیست روستایی می باشد

1-2 اهداف تحقیق :

-شناسایی مهمترین منابع تولید زباله در ناحیه مورد مطالعه

– اطلاع رسانی تاثیرات زیست محیطی نحوه جمع آوری و دفع زباله ها در نواحی روستایی بخش کوچصفهان

1-3 فرضیه های اساسی تحقیق :

1-به نظر می رسد با دوری و نزدیکی از شهر ، نحوه مدیریت بر زباله ها و جمع آوری آنها در روستاها نیز تغییر می کند .

2- گمان می رود که بین فعالیت های اقتصادی و تغییرات جمعیت روستاهای ناحیه با نوع و میزان             زباله های تولیدی رابطه وجود دارد .

1-4 سوالات اساسی تحقیق :

این تحقیق در کنار بررسی نقاط قوت و ضعف توانهای زیست محیطی موجود در بخش کوچصفهان به دنبال پاسخی مناسب به سوالات اساسی زیر است .

آیا نظام مدیریتی بر جمع آوری زباله های روستایی وجود دارد ؟

چگونه فاصله روستاها از شهر بر اجرای صحیح طرح جمع آوری زباله های روستایی و بالا بردن کیفیت محیط زیست روستا اثر گذار است ؟

آیا فعالیت های اقتصادی روستائیان و تغییرات جمعیتی روستا بر نحوه جمع آوری و دفع زباله ها و بالطبع بر کیفیت محیط زیست روستا اثر گذار است ؟

1-5 روش اجرای تحقیق :

روش تحقیق این تحلیل از نوع توصیفی ، تحلیلی می باشد که در روستاهای واقع در بخش کوچصفهان صورت گرفته است . محتوی علمی مطالب از طریق کتب و مقالات اینترنتی تهیه شده و تحقیقات میدانی از طریق تهیه و پر کردن پرسش نامه توسط مردم روستاهای نمونه و نیز مصاحبه با متولیان روستا انجام گرفته است . پرسشنامه تهیه شده بر گرفته از نمونه پرسشنامه های مشابه به موضوع است که توسط آزمون آلفا تائید شده اند .

1-6 روش جمع آوری اطلاعات :

در این طرح با مراجعه حضوری به تک تک روستاهای نمونه ضمن تکمیل پرسشنامه و گفت گو با اهالی روستا اطلاعات مورد نیاز در خصوص انواع زباله های روستا و روش جمع آوری زباله ها همچنین تعداد دفعات جمع آوری زباله در هفته و تجهیزات مورد استفاده برای حمل زباله و مشکلات عمده محل دفع آنها و … تهیه و با بهره گرفتن از نرم افزار Excel و نرم افزار آماری Spss داده ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و بر طبق آمار و نمودارهای به دست آمده تاثیر جمع آوری زباله ها بر محیط زیست روستا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت .

1-7 ابزار جمع آوری اطلاعات :

مطالب علمی که از طریق کتب و تحقیقات و مقالات انجام شده اینترنتی جمع آوری شده و مطالب تحلیلی از طریق تهیه پرسشنامه و توزیع آن بر حسب خانوار و طبق جدول مورگان صورت گرفته . مصاحبه با مسئولین روستاها ، مشاهدات میدانی ، نمونه برداری . اطلاعات به دست آمده از طریق پرسشنامه توسط نرم افزارهای Excel مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است .

1-8 روش تجزیه و تحلیل اطلاعات :

در این تحقیق سعی شده به دنیال گردآوری داده های مورد نظر و جمع بندی پرسشنامه های مورد نظر با بهره گرفتن از روش های تجزیه و تحلیل ( آماری ) و کیفی نسبت به جمع بندی و استخراج اطلاعات مورد نیاز اقدام گردد .

در این مرحله با بهره گرفتن از امکانات نرم افزارهای رایانه ای نظیر نرم افزارهای Autucad و Arc Gis ، جهت بررسی ، جهت ورود داده ها و تحلیل آماری پاسخهای ارائه شده در پرسشنامه های سطوح مختلف پاسخگویان و نرم افزار Excel جهت ترسیم و تحلیل نموداری اطلاعات بدست آمده ، بهره گیری گردیده است .

1-9 واژه ها و مفاهیم :

جغرافیا

*مطالعه روابط بین جوامع متشکل انسانی و محیط زندگی آنهاست. اصولا پدیده هایی که با هم و یکجا در داخل ناحیه ایی به ظهور می رسند و به نحوی در حیات انسانی موثر می افتد موضوع علم جغرافیاست . در واقع این علم با حدود یاد شده در یک دست انسان و در دست دیگر عوامل محیط طبیعی را قرار می دهد       ( انجمن بین المللی جغرافیا ). جغرافیا در حقیقت مطالعه روابط بین جوامع متشکل انسانی و محیط زندگی آنهاست .

جغرافیای روستایی

* در میان نظریات جغرافیدانان معاصر، نظر پیر ژرژ (Pierre George) جامع‌تر می کند كه در اثری از او تحت عنوان مبانی جغرافیای روستایی در سال 1978 به چاپ رسیده است. این نویسنده مبانی جغرافیای روستایی را مبتنی بر بررسی فضاهای كشاورزی و مطالعه آنها با توجه به جامعه و ابزار كار و اقتصاد روستا و آمایش آن به منظور رفع مشكلات معیشتی در جوامع روستایی می‌داند ( سعیدی ، 1377 ص 22 ) .

برنامه ریزی

برنامه‌ریزی عبارت از فرایند تشخیص موقعیت مطلوب سازمان در آینده و تصمیم‌گیری برای دستیابی به آن به بهترین شكل ممكن می‌باشد. به عبارت دیگر برنامه‌ریزی شامل تعیین هدف و وضع خط‌مشی، تبدیل هدف به صورت برنامة عملیات و پیش‌بینی چگونگی آنهاست. برنامه‌ریزی براساس پیش‌بینی و دورنگری درباره اینكه برای رسیدن به هدف معینی چه كاری و چگونه و طی چه مدت زمانی و به وسیلة چه افرادی باید انجام شود استوار است (اقتداری ، 1365 ص 63 )

برنامه ریزی روستایی

بطور کلی برنامه ریزی روستایی به عنوان یک مکانیسم مناسب جهت تعدیل در جابجایی جمعیت ، ایجاد رفاه ساکنان روستاها و جلوگیری از انهدام منابع طبیعی اعم از تجدید شونده و یا تجدید نشدنی ، مطرح گردید . برنامه ریزی روستایی لازمست که با مجموعه ای از ایده ها در رابطه با ویژگیهای روستا و یا در روستایی علوم مختلفی که در رابطه با اهداف برنامه هستند ، به خدمت گرفته شود ( مهدوی ،1389،ص48).

*برنامه ریزی روستایی عبارت است از تدوین رابطه صحیح بین نیازهای جامعه روستایی و امکانات و منابع طبیعی بالقوه و بالفعل روستا ( آسایش ، حسین ، 1374 ، ص 45 )

* برنامه ریزی روستایی عبارت است از تعیین اهداف و انجام اقدامات برای دستیابی به رفاه و امنیت و رسیدن به سطح قابل قبولی از استانداردهای زیستی در جامعه روستایی . به عبارت دیگر برنامه ریزی روستایی سازو کاری مناسب برای ایجاد رفاه ساکنان روستاها و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی اعم از تجدید شونده و تجدید نشدنی در نواحی روستایی است . علاوه بر این برنامه ریزی روستایی به عنوان سلسه عملیاتی تعریف شده که در آن رسیدن به رفاه هرچه بیشتر ساکنان روستا و حفاظت از محیط زیست در نواحی روستایی مورد نظر است ( رضوانی ، 1389 ص 2 ).

1-1- پیشگفتار

میهن ما ایران از لحاظ موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی جزء مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می گردد و همچون بسیاری از نقاط جهان تنها راه بهره برداری مفید ومطلوبتر از این اراضی پهناور که اکثرا فاقد سیستم زهکشی هستند، با تقویت و احداث سیستم های زهکشی سطحی و زیرزمینی میسر می باشد.

مدل های کامپیوتری بدلیل کاهش هزینه ها و کوتاه کردن مدت زمان دستیابی به نتایج اجرای یک سناریو بر روی یک سیستم، بصورت گسترده ای در علوم مختلف بکار می روند. سیستم های زهکشی معمولا در اراضی نیمه خشک تحت آبیاری برای کنترل شوری و ماندابی شدن خاک نصب می شوند .بدلیل وجود پیچیدگی حرکت آب و انتقال املاح در خاک، مدل های شبیه سازی برای تشریح عملکرد سیستم های مدیریت آب که ممکن است شامل زهکش زیرزمینی، سطحی و آبیاری باشند، به کار می روند .در مناطق مرطوب نیز چون کنترل سطح ایستابی به صورت یک بحران در می آید، داشتن سیستم زهکشی یک ضرورت است. در صورتی که در سایر مناطق اهمیت زهکشی از این نقطه نظر کاهش می یابد. با توجه به این واقعیت كه منابع آب زیرزمینی ایران در حدود 8/٧٧ درصد مصارف شرب، صنعت و كشاورزی را تامین می كند (فضل اولی و همکاران، 1385)، برنامه ریزی و ارائه طرح هایی كه موجب استفاده بهینه از منابع آبی موجود و تغذیه آبخوان ها شود، از اولویت ویژه ای برخوردار است. بر این اساس و با توجه به قابلیت زیاد مدل های پیشرفته شبیه سازی آب زیرزمینی با سیستم هیدروژئولوژی آبخوان و امکان استفاده از این مدل ها برای پیش بینی وضعیت آینده، مدل های مذکور شرایط مناسبی را به منظور مدیریت و استفاده بهینه از منابع آب زیرزمینی فراهم آورده اند. بنابراین لازم است که استراتژی های لازم جهت استفاده از آب های سطحی و زیرزمینی جهت رسیدن به کشاورزی پایدار صورت پذیرد. به منظور تهیه استراتژی های موثر در این زمینه در ابتدا لازم است خواص کمی و کیفی منابع آب های سطحی و زیرزمینی موجود درهر منطقه به خوبی شناخته شوند و با توجه به پتانسیل های موجود در منطقه، برنامه ریزی های آینده صورت پذیرد. از دیگر موارد مورد نیاز جهت برنامه ریزی آینده، بررسی اثرات احداث شبکه آبیاری و زهکشی بر رفتار آب های زیر زمینی می باشد. مدل های کامپیوتری امروزه به خوبی می توانند رفتار آب های زیرزمینی را شبیه سازی نمایند (رزاق منش و همکاران، 1385). به دلیل پیچیدگی سیستم های مدیریت آب، مدل های شبیه سازی برای طراحی و تشریح عملکرد این سیستم ها ضروری می باشند.

برای تبدیل موفق یک مدل مفهومی به یک مدل فیزیکی ، قیاسی یا ریاضی ، وجود داده های پایه ضروریست. این داده ها، اطلاعات مورد نیاز برای حل معادله اساسی را تأمین می کنند. برای تهیه و آماده سازی این داده ها در شبیه سازی آب زیرزمینی، لازم است که از مشخصات فیزیکی آبخوان اطلاعات حتی الامکان دقیق و کافی وجود داشته باشد. در واقع هرچه شناخت ما از آبخوان بیشتر باشد، نتیجه شبیه سازی به واقعیت نزدیکتر خواهد بود (کتیبه و حافظی، 1383).

مدل کیفی آب های زیرزمینی در واقع فرم ریاضی معادلات بیلان و حرکت و انتقال مواد محلول در محیط آب زیر زمینی را نشان می دهد که از تطبیق آن ها با فرض پیوستگی محیط معادلاتی به صورت معادلات دیفرانسیل جزئی نتیجه می شود. این معادلات درنقاط مختلف یک آبخوان نوشته شده و از طریق روش های مختلف، برای مکان ها و زمان های گوناگون، حل می شود (خلقی. 1385).

مدل سازی رایانه ای آب های زیرزمینی از اواخر دهه 1960، بعد از اینکه رایانه ها امکان حل معادلات سنگین و پیچیده عددی را فراهم آوردند، گسترش یافت. از آن زمان تاکنون، مدل سازی رایانه ای آب های زیرزمینی به تبع پیشرفت سریع فناوری رایانه ای، فوق العاده توسعه یافته است (Fetter, 1994 ). استفاده از مدل های رایانه ای آب زیرزمینی در دهه های اخیر به عنوان روشی ارزان و سریع در بررسی چگونگی حرکت، بیلان و مدیریت بهره برداری از آب های زیرزمینی پیشرفت قابل توجهی داشته است. از جمله مدل هایی که دارای قابلیت خوب در مطالعه آب های زیرزمینی می باشد مدل سه بعدی تفاضل محدود مکدونالد و هارباگ به نام Modflow است که در سال 1998 ارائه شده و قابلیت کاربرد در شرایط غیر همگام را دارد. همچنین مدل دیگر برای ارزیابی و طراحی سیستم های مدیریت آب، مدل جامع Drainmod می باشد که توسط اسکگز(1978) ارائه شده است. این مدل در شرایط همگام موقعیت سطح ایستابی را شبیه سازی می کند. سه سال بعد K.D.Konyha و J.E.Parsons این مدل را توسط زبان برنامه نویسی FORTRAN در قالب یک برنامه جمع بندی کرده و تحت عنوان Drainmod ویرایش 4 ارائه نمودند. مدل اولیه دارای محدودیت هایی بود که از جملة آنها می توان به عدم توانایی مدل در تحلیل میزان محصول تولید شده تحت شرایط مختلف مدیریتی، رعایت حداکثر شیب 5 درصد و عدم توجه به نشت های افقی و عمودی (عمیق) اشاره کرد. با تکمیل مدل توسط کاندیل (1992) تحت عنوان Drainmod-s مدل علاوه بر شبیه سازی اجزای هیدرولوژیکی توانست نحوه توزیع نمک در خاك، غلظت نمک در آب زهکشی و تاثیر تنش شوری بر عملکرد محصول را پیش بینی کند (رحیمی و کشکولی، 1385). به تدریج این اشکالات توسط افراد مختلف رفع شده و ویرایش های بعدی Drainmod به صورتی کاربرپسند و با قابلیت های بالاتری ارائه شد. لذا در این تحقیق ارزیابی مدل های مذكور در شرایط مزرعه و مقایسه نتایج آن ها با یكدیگر مد نظر قرار گرفت. آزمایش های مزرعه ای به منظور تعیین و بررسی سناریوهای مختلف زهكشی مفید هستند، اما محدودیت های قابل توجهی نیز دارند، مهمترین محدودیت آزمایش های مزرعه ای عبارت است از محدودیت در مكان، زمان و تكرار. كاربرد مدل های شبیه سازی از جمله روش هایی است كه محدودیت های عنوان شده را تا حدود زیادی مرتفع می سازد و در صورت دسترسی به داده های اولیه مورد نیاز و مطمئن برای اجرای این مدل ها، می توان به برآوردهای كم و بیش مستند و معتبر دست یافت. اما قبل از كاربرد چنین مدل هایی، درستی نتایج به دست آمده از آن ها باید با بهره گرفتن از نتایج آزمایش های مزرعه ای مورد ارزیابی قرار گیرد. دقت مدل های شبیه سازی تا حد زیادی به دقت داده های مورد نیاز به عنوان ورودی مدل بستگی دارد .در صورتی كه این مدل ها به درستی واسنجی گردند، بدون محدودیت های زمانی و مكانی موجود در آزمایش های مزرعه ای می توانند برای ارزیابی سناریوهای مختلف به كار گرفته شوند(منصوری و مصطفی زاده، 1385).

2-1- اهداف پژوهش

شبیه سازی نوسانات سطح ایستابی منطقه دهکده سلامی در شیراز و منطقه کوشکک استان فارس با بهره گرفتن از مدل های Drainmod وModflow.

مقایسه دو مدل Drainmod و Modflow در شبیه سازی و برآورد نوسانات سطح ایستابی منطقه دهکده سلامی در شیراز و منطقه کوشکک استان فارس.

:

افزایش تقاضا برای مواد غذایی که در نتیجه رشد بی رویه جمعیت در دهه های اخیر بوجود آمده محققین و مولدین بخش کشاورزی را با چالش بزرگی روبرو نموده است. تولید محصولات کشاورزی بر اساس برنامه ایران 14700 باید به حدود 2 برابر افزایش یابد تا جوابگوی نیاز جامعه باشد. محدودیت اراضی مستعد قابل کشت سبب شده تا اکثر راهکارها به افزایش عملکرد در واحد سطح معطوف گردد و در عمل توسعه اراضی کشاورزی به عنوان یک راهکار پایدار مورد توجه نباشد. طی سالهای اخیر استفاده از ارقام پرمحصول توانسته است تا حدود زیادی پاسخگوی نیاز بشر به محصولات کشاورزی و غذا باشد. کاربرد این ارقام ضمن افزایش تولید در واحد سطح نیاز به نهاده های کشاورزی از جمله کودهای شیمیایی را افزایش داده است. تولید و کاربرد کودهای شیمیایی علاوه بر صرف انرژی زیاد، هزینه بر می باشد و مصرف بی رویه آن ها علاوه بر اتلاف هزینه اضافی، صدمات جبران ناپذیری نیز بر محیط زیست وارد می نماید. تخریب، کاهش قدرت باروری و بهم خوردن تعادل بیولوژیک خاک نمونه های بارز آلودگی محیط زیست محسوب می شوند(13).

جامعه جهانی به منظور حفظ تعادل طبیعی محیط زیست و توسعه پایدار کشاورزی اقدامات مهمی را انجام داده است که یکی از آن ها کنفرانس بین المللی محیط زیست و توسعه پایدار در سال 1992 در کشور برزیل می باشد. بر اساس دستور کار 21 این کنفرانس و بر اساس اهداف کلان و خط مشی های اساسی قانون برنامه سوم توسعه دولت جمهوری اسلامی ایران و بخصوص در اجرای مفاد اصل پنجاهم قانون اساسی، برنامه ها و پروژه های متعدد مربوط به کاهش و بهینه سازی مصرف سموم و کودهای شیمیایی و حفظ حاصلخیزی خاک، با بهره گرفتن از موجودات زنده، توجه به ریز مغذی ها و گسترش مبارزه بیولوژیک با آفات و بیماری های گیاهی از سال 1376 قوت گرفته است(1).

فسفر از عناصر اصلی مورد نیاز گیاه بوده و یکی از مهمترین عناصر در تولید محصول می باشد. فسفر در تشکیل بذر نقش اساسی دارد و به مقدار زیاد در میوه و بذر یافت می شود. با وجود این، متأسفانه مصرف غیر اصولی و بی رویه کودهای شیمیایی فسفره تأثیر زیان باری بر جامعه کشاورزی تحمیل     نموده است(19).

تحقیقات نشان می دهد که افزایش مصرف کودهای شیمیایی فسفره طی سال های اخیر نه تنها عملکرد محصولات زراعی را چندان افزایش نداده است (اصولاً فسفر این کودها به فرم قابل استفاده برای گیاه می باشد، اما درخاک به دلیل انجام واکنش های شیمیایی مثل تبدیل به فرم های آلی و حتی آبشویی كود، به فرم های با قابلیت دسترسی کم تبدیل می شود که برای گیاه قابل استفاده نیست)؛ بلکه در نتیجه            بر هم زدن تعادل عناصر غذایی کاهش محصول را نیز به دنبال داشته است(14). در حالی که در اکثر کشورهای پیشرفته نسبت نیتروژن، فسفر و پتاسیم به ترتیب 100،45، 35 است این نسبت در ایران تقریباً 100، 111و 3 بوده وهمیشه در مصرف کود بیشتر به کودهای شیمیایی فسفره توجه شده است(12).

با توجه به واردات سالانه حدود 500 هزار تن کود شیمیایی فسفره پیدا کردن روشی که بتوان مصرف بی رویه این کودها را كاهش داد، ضروری به نظر می رسد. انجام مطالعات وسیع در کشورهای پیشرفته در رابطه با بهره گرفتن از کودهای زیستی و با هدف کاهش مصرف کودهای شیمیایی لزوم انجام تحقیقات بیشتر را در داخل کشور خاطر نشان می سازد(13). کودهای زیستی فسفره حاوی باکتری ها و قارچ های مفید حل کننده فسفات هستند که معمولاً با اسیدی کردن خاک و یا ترشح آنزیم های فسفاتاز باعث رها سازی یون فسفات از ترکیبات آن می شوند که قابل جذب توسط گیاهان است(123).

در سالهای اخیر مطالعات گسترده ای در این ارتباط در کشورهای مختلف انجام گرفته است و نتایج حاصله، حاکی از کارایی بالای برخی میکروارگانیسم ها در افزایش قابلیت جذب فسفر می باشند. این میکروارگانیسم ها از انواع ساپروفیت ها هستند که قادرند در منطقه ریزوسفر فعالیت نمایند و با کمک ترشحات ریشه، ترکیبات نامحلول فسفات مانند تری کلسیم فسفات را به صورت محلول و قابل جذب گیاه در آورند(12).

مهمترین باکتری های حل کننده فسفات از جنس های Pesudomonas وBacillus و قارچ ها، جنس های Aspergillusو Penicillium می باشند. این میکروارگانیسم ها با اکسیداسیون ناقص قندها و مواد پلی ساکاریدی که توسط ریشه گیاه ترشح می شوند، اسید های آلی مانند اسید گلوکونیک،       اسید اگزالیک و اسید سیتریک تولید می نمایند این اسیدهای آلی موجب کاهش واکنش خاک در منطقه ریزوسفر شده و مانع از غیر فعال شدن فسفر می شوند(19). بنابر این با تکیه بر تجارب و شواهد موجود بکارگیری میکروارگانیسم های حل کننده فسفات در بهبود جذب فسفر به منظور کاهش مصرف کودها بسیار ضروری بنظر می رسد(3).

غلات و مخصوصاً گندم، بیشترین نیاز را به کودهای شیمیایی دارند، لذا در این میان، استفاده از فرآورده های بیولوژیک در جهت تغذیه غلات یکی از راه حل های اساسی و مفید جهت افزایش عملکرد

و بهبود کیفیت محصول، تأمین امنیت غذایی، پایداری در تولید و ارتقاء سطح سلامت جامعه در تولید محصولات کشاورزی عاری از هرگونه سموم شیمیایی به نظر می رسد(19).

اهداف:

1- بررسی امکان بهره گیری ازکود بیولوژیک فسفره به عنوان منبع کودی و مقایسه آن با منبع کودهای شیمیایی فسفره متداول.

2- بررسی تأثیر مصرف کود بیولوژیک فسفره بر شاخص های کمی و کیفی دو رقم گندم چمران و پیشتاز در مقایسه با کودشیمیایی فسفره متداول.

3– بررسی بازده زراعی و بازده جذب کود زیستی در مقایسه با کود شیمیایی فسفره متداول.

فرضیات:

1– کاربرد کود زیستی مایكوریزایی و باكتریایی سبب افزایش عملکرد دانه دو رقم گندم چمران و پیشتاز نمی شود.

2– در بین اجزاء عملکرد دانه گندم، وزن دانه در خوشه و تعداد دانه در خوشه بیش از بقیه به کاربرد کود زیستی فسفره واکنش نشان نمی دهد.

3– کاربرد کودهای زیستی مایكوریزایی و باكتریایی سبب افزایش شاخص برداشت نمی شوند.

کلیات:

1-1- مبدا و قدمت

منشاء گندم به درستی روشن نیست، هردت مورخ معروف یونانی كه یادداشت هایی از یک پیشوای مذهبی كلده را جمع آوری كرده، از مطالعه آن ها به این نتیجه رسیده كه گندم در زمان حكومت كلده و آشور و قبل از آن در بین النهرین به طور وحشی می روییده است، او در پنج قرن قبل از میلاد در       نوشته های خود روش خرد كردن گندم و تهیه نان در مصر را شرح داده است. كاوش های باستان شناسی نشان داده است كه گونه های گندم وحشی از حدود 15000 سال قبل از میلاد در مصر و بین النهرین             می روییده است(5). به هر حال بیشتر پژوهشگران منشاء گندم را جنوب غربی آسیا دانسته اند و بعضی از گیاه شناسان مركز اصلی گندم های اولیه را از سوریه و فلسطین می دانند كه از این دو منطقه به مصر و   بین النهرین و سپس به ایران آمده و از طریق ایران به هندوستان، تركمنستان، چین، روسیه و سرانجام اروپا برده شده و از آنجا به سایر نقاط جهان انتقال یافته است (9 و 24).

1-2- اهمیت اقتصادی و غذایی

در دنیای امروز، گندم، محصول عمده غذایی به شمار می رود. با وجود تولید مقدار متنابهی گندم و با توجه به ذخیره سازی این محصول، باز هم در جهان فقر غذایی مشاهده می شود. مواد غذایی حاصل از گیاهان، به ترتیب بیش از 80 و 90 درصد كالری مصرفی در دنیا و ایران را تأمین می نماید كه در ایران حدود 64 درصد آن از غلات به دست می آید(18). امروزه سطح زیر كشت مناطق گندم كاری در جهان نسبت به گذشته افزایش قابل ملاحظه ای نموده است.  

برخی از علل این افزایش عبارتند از :

1- كمبود مواد غذایی و كافی نبودن این مواد در بسیاری از كشورهای جهان

2- سهولت حمل و نقل

3- سهولت كشت و تولید گندم

4- امكان كشت گندم در اكثر مناطق جهان

5- سهولت تهیه نان و سایر مواد غذایی از گندم

6- سهولت سیلو كردن و انبار نمودن

7- داشتن كالری زیاد و ارزش غذایی بالا

 8- گندم و فرآوره های حاصل از آن پر مصرف ترین مواد غذایی در جهان به شمار می روند (9 و 72).

آردی كه از دانه گندم حاصل می شود بیشتر به مصرف نان می رسد و نان یكی ازمواد اولیه خوراكی انسان می باشد كه قرن ها از آن استفاده شده و حدود 60 تا 70 درصد انرژی غذایی را تأمین     می نماید. اهمیت گندم بیشتر مربوط به خواص فیزیكی و شیمیایی موادی است كه دانه آن را تشكیل     می دهند. بنابراین به علت وجود خاصیت فیزیكی و شیمیایی گلوتن موجود در دانه گندم است كه پس از تبدیل دانه به آرد و اختلاط با آب و سایر مواد موجب تخمیر و یا به اصطلاح ور آمدن خمیر حاصل از آرد آن می شود و در چنین حالتی می توان انواع نان، بیسكویت، شیرینی و غذاهای مختلف را با آرد گندم تهیه نمود. از نظر پخت نان نیز آرد گندم بر سایر غلات برتری دارد (9). از نظر ارزش غذایی، گندم یک منبع غذایی عالی به شمار می آید و اگر چه دانه آن فاقد برخی از اسیدهای آمینه ضروری (بویژه لایسین) است ولی نشاسته و پروتئین آن به راحتی قابل هضم بوده و دانه آن دارای مواد معدنی شامل پتاسیم، فسفر، كلسیم، آهن و گوگرد، چربی ها و مواد قندی شامل گلوكز، فروكتوز¹، مالتوز، ساكاروز، رافینوز² و     ملی بیوز³ است و وقتی محصولات تبدیلی آن با مقادیر مختصر پروتئین حیوانی تكمیل گردد ارزش غذایی بالایی پیدا می كند (9 و 61). گندم خواص منحصر به فردی برای پخت دارد و مهمترین آن ها الاستیسیته یا كشسانی گلوتن آن است. گلوتن پروتئینی است كه فقط در گندم و به مقدار كمتر در چاودار یافت   می شود و بقیه غلات فاقد این پروتئین با ارزش هستند(21). بر خلاف دانه ها و محصولات گیاهی دیگر گلوتن گندم باعث می شود تا خمیر در اثر تشكیل حباب های بسیار ریز گاز اكسید كربن حاصل از تخمیر طبیعی یا شیمیایی، ازدیاد حجم پیدا كند (12 و 70). این خاصیت منحصر به فرد اساس تولید نان را تشكیل می دهد. دانه گندم علاوه بر تأمین خوراك اصلی انسان، ساقه و كاه آن نیز برای تغذیه دام ها و همچنین در صنعت كاغذسازی و پوشش سقف ساختمان ها به كار رفته و در اكثر روستاها جهت تقویت زمین های زراعی استفاده می شود (12).