پسته (Pistacia vera L.) متعلق به تیره سماق (Anacardiaceae) است. جنس Pistacia دارای 11 گونه است كه همگی آن‌ ها از خود تربانتین یا سقز ترشح می‌كنند. گیاهان این تیره به صورت درخت یا درختچه هستند (پناهی و همكاران، 1381).

سرزمین ایران قرن‌ها بدون رقیب عمده‌ترین تولیدكننده پسته جهان بوده است ولی در حال حاضر كشورهای دیگری در زمینه تولید و تجارت پسته به رقابت با ایران پرداخته‌اند (ابریشمی، 1373).

تولید پسته در ایران یكی از منابع مهم ایجاد درآمد برای باغداران پسته و اقتصاد ملی محسوب می‌شود. در سال 1390 تقریباً 3/3درصد از ارزش صادرات غیرنفتی كشور را، صادرات پسته تشكیل می‌دهد كه درآمد ارزی حاصل از آن سالانه حدود 4 میلیارد دلار گزارش شده است (اتاق بازرگانی،1390).

تقریباً 30 بیماری برای پسته در جهان گزارش شده است. خاك منشأ بیماری‌هایی مخصوصاً گموز، پژمردگی ورتسلیومی و نماتد مولد غده ریشه Meloidogyne است كه بیماری در پسته ایجاد نموده و از بیماری‌های مهم پسته در جهان است (1991 ,.Ogawa et al).

نماتدهای انگل گیاهی یكی از عوامل بازدارندة رشد محصولات زراعی و باغی بوده و خسارت‌های ناشی از آن‌ ها بر محصولات اساسی و محصولات مهم اقتصادی به ترتیب بالغ بر 7/10% و 14% بوده كه این خسارات بالغ بر یكصد میلیارد دلار آمریكا در سال 1984 در جهان تخمین زده شده است (, 1987 Sasser and Freckman).

در ایران اولین‌بار نماتدهای مولد غده ریشه در باغات پسته از رفسنجان در سال 1345 توسط صامت شناسایی شده است (فریور مهین،1365).

نماتد مولد غده ریشه می تواند علاوه بر ایجاد بی‌نظمی در جذب و انتقال آب و مواد مغذی توسط گیاه، باعث ایجاد استرس در گیاهان نیز می‌شود. تلقیح نماتد مولد غده ریشه در بادمجان، بدون استرس رطوبتی، باعث ایجاد كلروز و كاهش سنتر رنگدانه‌ها می‌شود( et al., 2009 Shaukat).

علاوه بر این، اثرات متقابل دوپاتوژن قارچ عامل پژمردگی Fusarium oxysporum و نماتد مولد غده ریشه Meloidogyne incognita باعث می‌شود كه خسارات وارده بر گیاه، بیشتر از مجموع خساراتی كه هر یک از این عوامل بیماری‌زا جداگانه وارد می‌سازند، بوده است.

به عبارتی نماتد باعث شكسته شدن مقاومت گیاه به قارچ، عامل پژمردگی می‌شود (حسینی‌نژاد و واجد خان، 1379).

با توجه به اینكه استان خراسان رضوی و شهرستان سبزوار از تولیدكنندگان مهم پسته در ایران است و بتازگی در باغات پسته ضعف و خشكی در درختان مشاهده شده است، سعی در این است كه به این حقیقت برسیم كه آیا دلیل ضعف درختان پسته، نماتد مولد غده ریشه است و گونه غالب نماتد ریشه گرهی و شدت آلودگی و پراكنش گونة غالب در شهرستان سبزوار را تعیین نماییم.

• مشخصات جغرافیایی و آب و هوایی منطقه

  • موقعیت جغرافیایی شهرستان سبزوار

منطقه مورد پژوهش در طول جغرافیایی 57 درجه، ‏‏40 دقیقه و 30 ثانیه شرقی و 45 درجه، 20 دقیقه و 40 ثانیه عرض شمالی قرار دارد. مساحت ‏ این محدوده 20502 كیلو متر مربع است كه 80/1 وسعت كشور را در بر می گیرد (تصویر 1-1).‏

آب و هوای منطقه ی تحقیق به علت وجود ارتفاعات و همچنین مجاورت با كویر، متنوع ‏و به واسطه قرار گرفتن در سه جلگه ی موازی با ارتفاعات و كویر، میزان بارندگی و ‏پراكنش آن نیز متغیر است. وجود شرایط فوق و دیگر شرایط اقلیمی باعث گردیده ‏است كه این شهرستان از هر دو نوع قنات دشتی و كوهستانی با پراكنش متنوع محیطی برخوردار باشد.                 ‏

مطالعات انجام گرفته‎ نشان می‌دهد كه متوسط سالیانه بارندگی در منطقه مورد ‏پژوهش 6/209 میلی‌متر است كه از 150 میلی متر در مناطق خشك تا 280 میلی متر در ‏مناطق كوهستانی متغیر است.                                                                     ‏ همچنین مطالعات آنالیز باد منطقه، بیانگر شرقی بودن باد غالب است كه به ‏ترتیب 42/17، 62/32، 08/17 و 49/10 درصد از مجموع باد‌های بهار، تابستان، پاییز و ‏زمستان منطقه را به خود اختصاص داده است(جدول1-1)(جدول 1-2) (دادرسی سبزوار، 1383)‎‏.‏

پیشینه درخت پسته

از خاستگاه‌های اولیه درختان پسته می‌توان به ایران، افغانستان، تركمنستان، سوریه و فلسطین اشاره كرد. پاره‌ای از منابع نیز، سواحل مدیترانه و خصوصاً كرانه‌های شرقی این دریا را، مبدأ نخستین درختان پسته معرفی كرده‌اند. به طور كلی سرزمین‌های فوق در قارة آسیا و در فاصلة بین كرانة رود جیحون (در شرق) تا سواحل دریای مدیترانه (در غرب)، به مسافت حدود 1470000كیلومتر، قرار گرفته و بین 32 تا 40 درجه عرض شمالی، واقع شده‌اند.

پرورش درختان پسته برای نخستین بار در نواحی غربی خراسان صورت گرفته است، این اقدام در عصر پارت‌ها تا اوایل دوره ساسانیان، در نواحی مستعد ایالت پارت (خراسان)، در حد فاصلة شرق و جنوب غربی گرگان تا ناحیة سبزوار و از سبزوار به جانب مناطق جنوبی نیشابور تا ناحیة قهستان، انجام پذیرفته است (علوی، 1378).

پسته در آغاز عصر مسیحیت، ابتدا به حوزة مدیترانه و سپس در سال 1856 به اروپا و در سال 1890 به كالیفرنیا رسیده است و در سال 1904 اولین درخت آن در ایستگاه تحقیقاتی «چیكو» كاشته شده است (درویشیان، 1378).

بقایایی از پسته‌زارهای انبوه سبزوار تا اواخر قرن ششم برجای بوده، زیرا ابوالحسن بیهقی تأكید كرده كه در زمان او، درختان پسته در دیه‌های جلین و ایزی و نوقاریز مرغوب و معروف بوده است (ابریشمی، 1373).

شاید كهن‌ترین سند درباره پیشینة تاریخی كشت پسته در ایران را بتوان سفرنامة هرودت، تاریخ‌دان نامی یونانی، دانست (محمدخانی، 1376).

1-2-2- ویژگی‌های گیاهشناسی و گونه‌های مهم پسته

واژة «پیستاسیا» كه همان جنس پسته است از نام فارسی آن یعنی پسته برگرفته شده است. درخت پسته اهلی ( Pistacia vera) گیاهی نیمه گرمسیری، وابسته به تیرة سماق Anacardiaceae یا تیره پسته، ازگیاهان دولپه‌ای و جدا گلبرگان است . جنس پسته دارای 11گونه است كه گونه‌هایی از آن‌ ها از خود، تربانتین یا سقز ترشح می‌كنند (پناهی و همكاران، 1381).

گیاهان این تیره به صورت درخت یا درختچه‌ای است.این تیره از 75جنس و 600 گونه تشكیل یافته كه بیشتر در مناطق بین استوایی و معتدله پراكنده است (ابریشمی، 1373 و اسماعیل‌پور، 1383).

مهمترین گونه‌های درختان پسته به شرح زیر است:

Pistacia vera                                   P. integerrima                       

1. khinjuk P. lentiscus

1. mutica P. chinensis

1. atlantica P. terebinthus

1. mexicana P. oleosa

این گیاهان دو پایه، خزان‌كننده (گونه‌های موجود در ایران)، دارای برگهای مركب 5-3 برگچه‌ای، بدون گوشوارك می‌باشند (اسماعیل‌پور، 1383).

درخت پسته دارای برگهای شانه‌ای مركب است و هر برگ یک جوانه جانبی را دربرمی‌گیرد. اكثر جوانه‌های جانبی به گل آذین اولیه مبدل می‌شوند و یک محور اصلی را تشكیل می‌دهند كه در سال بعد، محل تولید خوشه‌های پسته خواهد بود. بنابراین خوشه‌های پسته به صورت جانبی بر روی چوب یكساله می‌رویند (راد، 1374 و محمدخانی، 1376 و علوی، 1378).

از نظر گیاهشناسی میوه پسته، در ردیف میوه‌های شفت گروهبندی می‌شود. میوه‌های شفت متشكل از سه قسمت لایه برونبر خارجی (Exo carp)، لایة میانبر گوشتی (Meso Carp) و لایة درونبر سخت (Endo carp) هستند كه درونبر، هسته را می‌پوشاند. تفاوت میوه‌های شفت در بخش خوراكی آن‌ هاست. در پسته و بادام هسته به خوراكی می‌رسد، در حالی كه در سایر میوه‌جات، هسته سخت است و میانبر گوشتی به عنوان بخش مأكول، مورد استفاده قرار می‌گیرد (پناهی و همكاران، 1381 و صداقتی و همكاران، 1389).

درخت پسته دو پایه است، یعنی برای تولید میوه به وجود هر دو درخت نر و ماده نیاز است. گل درخت ماده فاقد گلبرگ و غده‌های شهدساز بوده، بنابراین زنبورهای عسل را به خود جلب نمی‌كند. گرده گل توسط باد پراكنده می‌شود (پناهی و همكاران، 1381).

درخت پسته برگریز است، بدین معنا كه در پاییز خزان نموده و زمستان را در خواب می‌گذراند.

ریشه‌زایی درخت به طریقة عمقی انجام می‌شود. سیستم ریشه‌ای پیچیده و انبوه، درخت را قادر می‌سازد تا به عمق خاك نفوذ كرده و از مواد موجود آن بخوبی تغذیه نماید. از این رو درختان پسته قابلیت سازش‌پذیری با دوره‌های طولانی كم‌آبی را دارد (پناهی و همكاران، 1381 و صداقتی و همكاران، 1389).

بنابراین پسته گیاهی پایدار به خشكی و شوری آب و خاك است (سمیع و همكاران، 1381).

1-2-3- مشخصات گل نر و ماده درخت پسته

مشخصات گل نر:

درخت نر در فروردین ماه (دو تا سه روز زودتر از درخت ماده) به گل می‌نشیند. گل‌ها به صورت خوشه‌ای و هر خوشه به صورت توده‌ای از گل متراكم (تقریباً كروی مایل به بیضی) است. بر روی خوشه از هر نقطه چند گل ظاهر می‌شود. گلها بدون گلبرگ و كاسبرگ حقیقی هستند. هر گل نر مشتمل بر 5 پرچم بیضی شكل با میلة كوتاه سبز رنگ است. هر خوشه تعداد زیادی گل نر دارد (ابریشمی، 1373 و پناهی و همكاران، 1381).

مشخصات گل ماده:

گل ماده نیز خوشه‌ای است با این تفاوت كه طرز قرار گرفتن گل‌ها بر روی خوشه، منفرد و با فاصله از یكدیگر است و انبوهی و تراكم گل نر را بر روی خوشه ندارد و هر گل ماده مشتمل بر یک تخمدان و متصل به خامة كوتاه است، خامه به كلاله سه شاخه مخصوصی ختم می‌شود. گل‌های ماده نیز ابتدا سبز رنگ است، این وضع تا دو روز بعد ادامه دارد، اگر در این فاصله دانة گرده گل نر به آن نرسد و به اصطلاح عمل لقاح (باروری) انجام نگیرد، رنگ كلاله قرمز مایل به قهوه‌ای می‌شود و سپس خشك شده و می‌ریزد.

اما در صورتی كه دانه گرده گلهای نر، به موقع به گل‌های ماده برسد، دانه‌های گرده بر روی كلاله می‌چسبد و از آنجا از گلوگاه خامه گذشته، وارد تخمدان می‌شود. در تخمدان عمل لقاح انجام می‌گیرد.

در صورت تلقیح، خوشه‌های گل ماده شروع به رشد كرده و دانه‌های آن به تدریج بزرگ می‌شود. پوست نرم خارجی دانه‌ها در حین رشد، رنگهای سبز و صورتی آمیخته به زرد و بنفش كمرنگ، به خود می‌گیرد(تصویر1-2) (ابریشمی، 1373 و پناهی و همكاران، 1381).