………………………………………………………………………………………………………………………… 1

1-1 اهمیت زنبورعسل……………………………………………………………………………………………………….. 2

1-2 ارزش اقتصادی واجتماعی زنبور عسل……………………………………………………………………………………. 2

1-3 تغذیه زنبورعسل…………………………………………………………………………………………………………. 3

1- 4 نیاز غذایی زنبور عسل…………………………………………………………………………………………………… 3

1- 5 اهمیت ویتامین‌ها در زنبور عسل………………………………………………………………………………………… 4

فصل دوم……………………………………………………………………………………………………………………. 5

بررسی منابع………………………………………………………………………………………………………………….. 5

2-1 تاریخچه تغذیه تکمیلی…………………………………………………………………………………………………… 7

2-2 تغذیه در انواع زنبوران داخل کلنی……………………………………………………………………………………….. 8

2-2-1 تغذیه زنبوران کارگر………………………………………………………………………………………………….. 8

2-2-2 تغذیه نرها…………………………………………………………………………………………………………….. 9

2-2-3 تغذیه ملکه……………………………………………………………………………………………………………. 9

2-2-4 تغذیه لاروها………………………………………………………………………………………………………….. 9

2-3 تغذیه تکمیلی…………………………………………………………………………………………………………… 10

2-3-1 تغذیه با مواد قندی…………………………………………………………………………………………………… 10

2-3-2 مواد قندی مورد استفاده زنبور عسل………………………………………………………………………………….. 10

2-3-3 تغذیه با مواد پروتئینی………………………………………………………………………………………………… 11

2-4 روش‌های متداول در تغذیه کلنی‌های زنبورعسل………………………………………………………………………… 11

2-4-1 تغذیه تکمیلی پروتئینی……………………………………………………………………………………………….. 11

2-4-2 تغذیه تحریکی کلنی…………………………………………………………………………………………………. 12

2-4-3 تغذیه تحریکی زنبورستان جهت تولید عسل………………………………………………………………………….. 12

2-4-4 تغذیه برای تقویت کلنی……………………………………………………………………………………………… 12

2-4-5 تغذیه جهت تجویز دارو……………………………………………………………………………………………… 13

2-4-6 تغذیه زمستانی زنبورها……………………………………………………………………………………………….. 13

2- 5   احتیاجات غذایی…………………………………………………………………………………………………….. 14

2-5-1 آب………………………………………………………………………………………………………………… 14

2-5-2 کربوهیدرات‌ها……………………………………………………………………………………………………… 15

2-5-3 پروتئین‌ها……………………………………………………………………………………………………………. 16

2- 5-4 اسید آمینه‌های ضروری زنبورعسل………………………………………………………………………………….. 18

2-5-5 لیپیدها………………………………………………………………………………………………………………. 20

2-5-6 مواد معدنی………………………………………………………………………………………………………….. 21

2-5-7 ویتامین‌ها……………………………………………………………………………………………………………. 21

2-5-7-1 ویتامین‌های محلول در چربی………………………………………………………………………………………. 21

2-5-7-1-1 ویتامین A……………………………………………………………………………………………………… 21

2-5-7-1-2 ویتامین K……………………………………………………………………………………………………… 21

2-5 -7-1-3 ویتامین D…………………………………………………………………………………………………….. 21

2-5-7-1- 4 ویتامین E……………………………………………………………………………………………………… 22

2-5-7-2 ویتامین‌های محلول در آب………………………………………………………………………………………… 22

2-5-7-2-1 ویتامین C (اسید آسکوربیک)…………………………………………………………………………………. 22

2-5-7-2- 2 ویتامین B₁ (تیامین)…………………………………………………………………………………………… 23

2-5-7-2-3 ویتامین B₂ (ریبوفلاوین)……………………………………………………………………………………….. 23

2-5-7-2- 4 ویتامین B₃ (نیاسین)………………………………………………………………………………………….. 23

2-5-7-2- 5 ویتامین B₅ (اسیدپانتوتنیک)…………………………………………………………………………………… 23

2-5-7-2- 6 ویتامین B₁₂ (سیانوکوبالامین)………………………………………………………………………………….. 23

2-6 ارزش غذایی جانشین‌ها ومکمل‌های گرده گل………………………………………………………………………….. 24

2-7 خاصیت جلب کنندگی گرده……………………………………………………………………………………………. 24

2-8 ترکیبات شیمیایی دور کننده زنبورعسل…………………………………………………………………………………. 25

2-9 ارزش غذایی گرده گیاهان مختلف برای زنبورعسل……………………………………………………………………… 25

2-10 اثرات کمبود گرده در تغذیه زنبورعسل……………………………………………………………………………….. 26

2-11 جمع آوری گرده توسط زنبور…………………………………………………………………………………………. 26

2 – 12 خصوصیات گرده…………………………………………………………………………………………………… 26

2-12-1 گرده گل………………………………………………………………………………………………………….. 26

2-12-2 ترکیبات گرده……………………………………………………………………………………………………… 27

2-12-3 کربوهیدرات‌های گرده…………………………………………………………………………………………….. 27

2-12-4 پروتئین گرده………………………………………………………………………………………………………. 27

2-12-5 چربی‌های گرده……………………………………………………………………………………………………. 28

2- 12- 6 مواد معدنی گرده………………………………………………………………………………………………….. 29

2-12- 7 ویتامین‌های گرده………………………………………………………………………………………………….. 29

2- 13 ویتامین‌های موجود در گرده………………………………………………………………………………………….. 30

2- 13-1 ویتامین آ………………………………………………………………………………………………………….. 30

2- 13- 2 ویتامین ب 1 یا تیامین……………………………………………………………………………………………… 30

2- 13- 3 ویتامین ب 2 یا ریبوفلاوین………………………………………………………………………………………… 30

2- 13- 4 اسید فُولیک………………………………………………………………………………………………………. 30

2- 13-5 ویتامین ب5 اسید پانتوتنیک………………………………………………………………………………………… 30

2- 13- 6 ویتامین ب 6 یا پیرودوکسین………………………………………………………………………………………. 31

2- 13- 7 ویتامین ب 12…………………………………………………………………………………………………….. 31

2- 13- 8 ویتامین C یا اسید اسکوربیک…………………………………………………………………………………….. 31

2- 13- 9 ویتامین د…………………………………………………………………………………………………………. 31

2- 13- 10 ویتامینی (توکوفرول)…………………………………………………………………………………………….. 31

2- 13- 11 ویتامین اچ (بیوتین )……………………………………………………………………………………………… 31

2- 13- 12 ویتامین پی (روتین )……………………………………………………………………………………………… 31

2- 15 مواد معدنی گرده…………………………………………………………………………………………………….. 32

2- 14 هورمون‌های گرده :………………………………………………………………………………………………….. 32

2- 15 ویتامین C……………………………………………………………………………………………………………. 32

2- 16 فواید ویتامین C………………………………………………………………………………………………………. 33

2- 17 کمبود ویتامین C…………………………………………………………………………………………………….. 34

2- 18 مصرف مازاد بر نیاز………………………………………………………………………………………………….. 34

2- 19 منابع حاوی ویتامین C……………………………………………………………………………………………….. 34

2- 20 سایر خواص ویتامین C………………………………………………………………………………………………. 37

2- 21 معرفی عسل اسکوربات ومقایسه آن با عسل طبیعی و شکر……………………………………………………………… 38

2- 22 فرمول شیمیایی ویتامین C :…………………………………………………………………………………………… 38

2- 23 ساخت ویتامین C به صورت صنعتی…………………………………………………………………………………… 39

2- 24ساخت ویتامین C در بدن جانوران…………………………………………………………………………………….. 39

2- 25 اهمیت ویتامین C در زنبور عسل……………………………………………………………………………………… 39

2- 26 بررسی ویتامین C در گرده‌های جمع آوری شده توسط زنبور عسل و لاشه آن…………………………………………. 39

2- 27 عملکرد ویتامین C…………………………………………………………………………………………………… 40

2- 28 سابقه تغذیه کلنی‌های زنبور عسل با ویتامین C و سایرمواد……………………………………………………………… 41

2- 29 گونه‌ها و نژادهای زنبورعسل…………………………………………………………………………………………. 42

فصل سوم…………………………………………………………………………………………………………………… 45

مواد و روش‌ها……………………………………………………………………………………………………………… 45

3- 1 مواد و روش‌ها………………………………………………………………………………………………………… 46

3- 2 اهداف طرح…………………………………………………………………………………………………………… 46

3- 3 مدل آماری طرح………………………………………………………………………………………………………. 47

3- 4 زمان بندی ونحوه اجرای طرح………………………………………………………………………………………….. 47

3- 5 آماده سازی کلنی‌های آزمایشی……………………………………………………………………………………….. 47

3- 6 همگن نمودن کلنی‌ها………………………………………………………………………………………………….. 47

3- 7 تهیه مواد مصرفی آزمایش……………………………………………………………………………………………… 48

3- 8 نحوه آماده سازی شربت و ویتامین C محلول در آن جهت تیمارهای مورد آزمایش……………………………………… 48

3-9 پرورش نوزاد و تخم‌گذاری ملکه………………………………………………………………………………………. 49

3-10 بررسی جمعیت زنبوران بالغ……………………………………………………………………………………………. 50

3-11 تعیین وزن لاشه……………………………………………………………………………………………………….. 51

3-12فراسنجه‌های زمستان‌گذرانی زمستان‌گذرانی……………………………………………………………………………. 52

3-12- 1 تفاوت وزن کلنی (میزان عسل مصرفی)…………………………………………………………………………….. 52

3-12- 2 اندازه گیری میزان جمعیت…………………………………………………………………………………………. 52

3-13 تولید عسل……………………………………………………………………………………………………………. 52

فصل چهارم………………………………………………………………………………………………………………… 53

نتایج……………………………………………………………………………………………………………………….. 53

4-1 نتایج…………………………………………………………………………………………………………………… 54

4-2 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر میزان تخمگذاری ملکه در فصل پائیز…………………………………………….. 54

4- 3 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر روی جمعیت زنبوران بالغ در فصل پائیز…………………………………………. 56

4 – 4 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر وزن لاشه تازه زنبوران کارگر………………………………………………… 57

4– 5 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر وزن لاشه خشک زنبوران کارگر……………………………………………… 59

4- 6 اثر سطوح مختلف ویتامین C بر زمستان‌گذرانی کلنی‌های زنبور عسل…………………………………………………… 60

4-7 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر میزان تخمگذاری ملکه در فصل بهار…………………………………………….. 61

4 – 7 – 1 میانگین کل چهار دوره در فصل بهار…………………………………………………………………………….. 62

4- 8 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر روی جمعیت زنبوران بالغ در فصل بهار…………………………………………. 63

4- 9 اثر سطوح مختلف ویتامین C بر میزان تولید عسل……………………………………………………………………….. 65

فصل پنجم………………………………………………………………………………………………………………….. 66

بحث……………………………………………………………………………………………………………………….. 66

5- 1 بررسی اثر ویتامین C بر میزان تخمگذازی (پرورش نوزادان) در پائیز……………………………………………………. 67

5- 2 بررسی اثر ویتامین C بر میزان جمعیت زنبوران بالغ (قاب) در پائیز……………………………………………………….. 68

5- 3 بررسی اثر ویتامین C بر وزن لاشه تازه و خشک زنبوران کارگر در پائیز………………………………………………… 69

5- 4 بررسی اثر ویتامین C بر زمستان‌گذرانی کلنی زنبورعسل………………………………………………………………… 70

5- 5 بررسی اثر ویتامین C بر میزان تخمگذازی(پرورش نوزادان) در بهار…………………………………………………….. 70

5- 6 بررسی اثر ویتامین C بر میزان جمعیت زنبوران بالغ (قاب) در بهار………………………………………………………. 71

5- 7 بررسی اثر ویتامین C بر میزان عسل تولید شده کلنی در فصل بهار……………………………………………………….. 72

5- 8 نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………. 72

5- 9 پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………………….. 73

فصل ششم………………………………………………………………………………………………………………….. 74

منابع………………………………………………………………………………………………………………………… 74

اهمیت زنبورعسل

جهان هستی تجلیگاه آیات الهی است و زنبورعسل با فیزیولوژی ظریف وجودی و رفتار دقیق خود انسان را به سوی اثبات وحدانیت قدرت پروردگار هستی راهنمایی می‌کند.

زنبورعسل موجودی است که خیلی پیش از انسان در روی زمین به وجود آمده و زندگی را آغاز کرده است و در همه کتاب‌های آسمانی مانند قرآن کریم، انجیل، تورات و نوشته‌های قدیمی یونان و افسانه‌های کهن از زنبور عسل به عنوان یک موجود مفید ومنظم و پرکار یاد شده است و از محصولات تولیدی آن به عنوان یک ماده مغذی مفید نام برده شده است. اولین اثر وجودی انسان در روی زمین که در کاوش‌های زمین شناسی تاکنون به دست آمده متعلق به 600 هزار سال پیش است و حال آنکه همین کاوش‌های علمی در اعماق زمین نشان می‌دهند که اجداد اولیه زنبورعسل که گوشتخوار بوده‌اند در حدود 80 میلیون سال پیش می‌زیسته و مشغول فعالیت و زاد و ولد بوده است، منتها با این تفاوت که در آن زمان فاقد یک زندگی اجتماعی بوده و مثل خیلی از زنبورهای غیرعسلی امروزی زندگی انفرادی داشته و هر زنبور لانه مخصوص به خود را ساخته و درآن زندگی می‌کرده است (عباسی و همکاران، 1389).

امروزه از زنبور عسل برای تولید محصولاتی چون عسل، گرده گل، موم، بره موم، زهر، ژله رویال (شاه انگبین) استفاده می‌گردد. این محصولات علاوه براینکه به عنوان مواد غذایی و کمک غذایی با ارزش می‌باشد در صنایع دیگری از جمله داروسازی، آرایشی، بهداشتی، شمع­سازی، قالب­سازی، ریخته­گری، نساجی، واکسن­سازی، قلم­زنی، کاغذ­سازی منشاء خدمات ارزنده ایست. اعظم درآمد زنبورداران از طریق فروش عسل و موم می‌باشد ولی برخی از زنبورداران هم با تولید ملکه، زنبور پاکتی و سایر محصولات مذکور کسب درآمد می‌نمایند (نهضتی، 1387؛ سامرویل[1]، 2002).

1-2 ارزش اقتصادی واجتماعی زنبور عسل

کشور ایران در سال 1391 با داشتن حدود 6/5 میلیون کلنی مدرن و بومی و تولید 71000 تن عسل (طبق گزارشات معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی) در جایگاه دوم خاورمیانه بعد از ترکیه و جایگاه سوم بعد از چین و هندوستان در قاره آسیا و جایگاه یازدهم جهان را کسب کرده است.

پرورش زنبورعسل از نظر ایجاد اشتغال توانسته 250000 نفر را به طور مستقیم و غیر مستقیم در این صنعت مشغول بکار نماید و تعداد 170 تعاونی پرورش زنبور عسل در کشور ، 41000 نفر پرورش دهنده زنبورعسل را در قالب تعاونی‌های تولیدی سازمان دهی نماید (طبق گزارشات معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی). با توجه به اطلاعات فوق اهمیت این بخش برای سرمایه ­گذاری، پژوهش و رفع معضلات که یکی از آن‌ ها تغذیه زنبورعسل است به وضوح روشن می‌شود.

1-3 تغذیه زنبورعسل

تمام موجودات زنده برای ادامه حیات خود به مواد مغذی نیازمندند، زنبورعسل هم به مانند تمام جانداران برای فعالیت‌های حیاتی و رشد و نمو به پروتئین، چربی، کربوهیدرات، مواد­معدنی، ویتامین‌ها و آب احتیاج دارد. در زمانی که گیاهان در طبیعت دارای گل‌های زیادی می‌باشند زنبورعسل نیازهای غذایی خود را از گل‌ها بدست می‌آورند که این گل‌ها دارای شهد و گرده گل می‌باشند. انرژی مورد نیاز زنبورعسل عمدتا از قند موجود در شهد گل بدست می‌آید. پروتئین مورد نیاز زنبور هم از گرده موجود در طبیعت تامین می‌شود علاوه بر تامین پروتئین توسط گرده، نیاز به چربی، مواد معدنی و ویتامینی هم از گرده مرتفع می‌شود. در شهد گل هم مقداری مواد معدنی و ویتامینی وجود دارد که مکملی برای کمبودهای تغذیه‌ای می‌باشد. آب هم که از منابع فراوان موجود در طبیعت تامین می‌شود (ایراندوست، 1375؛ هربرت[2] وشیمانوکی[3]، 1978).

1- 4 نیاز غذایی زنبور عسل

گرده گل منبع مهم پروتئین، چربی، ویتامین، و مواد معدنی برای زنبورها است و زنبوران عسل از این مواد بیشتر در ساختمان ماهیچه‌ها، غدد و ترشحات آن‌ ها و سایر بافت‌ها استفاده می‌کنند (نهضتی،1387؛ هربرت وشیمانوکی، 1978؛ سامروویل، 2002). یک زنبور تازه متولد شده 13 درصد و یک زنبور پنج روزه 5/15 درصد وزن بدنش را مواد پروتئینی تشکیل می‌دهد (احمدی، 1390).

یک زنبور کارگر از زمان تفریخ تخم تا خارج شدن از سلول، برای رشد خود به 21/3 میلی‌گرم نیتروژن نیاز دارد که این مقدار نیتروژن معادل 140 تا 170 میلی‌گرم گرده می‌باشد (بابایی، 1391؛ نهضتی،1387؛ هربرت وشیمانوکی، 1978). نیاز پروتئینی زنبورها در شرایط مختلف فرق می‌کند. میزان تخمگذاری و پرورش نوزادان، تولید و برداشت محصولات مختلف از کلنی زنبورعسل مانند ملکه، ژل رویال، زهر ، عسل و به طور کلی فعالیت‌های پروازی نیاز را بالا می‌برد. گرما، سرما، بیماری‌ها و انگل‌ها هم در بالا بردن نیاز تأثیر دارند (جواهری، 1374؛ نهضتی،1387). تغذیه کلنی‌های زنبورعسل همراه با شکر و عسل هرگز نمی‌تواند موجب رشد و نمو و تقویت کامل جمعیت‌ها باشد و کلنی‌ها با مصرف آن‌ ها تنها مقداری رشد کرده و آنگاه متوقف می‌شوند و از این به بعد هر مقدار عسل یا شکر در اختیارشان قرار گیرد آن‌ ها شروع به ذخیره آن در داخل حجره‌ها می‌کنند و رشدی از خود نشان نمی‌دهند (سامروویل، 2000).

همچنین باعث اختلالاتی در رشد و نمو غدد بالا حلقی، غدد مومی و زهری ایجاد می‌شود و طول عمر آن‌ ها کم می‌شود و پرورش نوزاد کاهش می‌یابد. در این مواقع اگر مقداری مواد پروتئینی (مکمل گرده یا جانشین گرده) در اختیار زنبورها گذاشته شود شروع به رشد می‌نمایند و جمعیت­هایشان به تدریج افزایش پیدا می‌کند (ایراندوست، 1375؛کریلشیم[4]، 2005؛ ماتیلا [5]و اوتیس[6]، 2006). کمبود گرده گل و مواد پروتئینی منجر به کاهش پرورش نوزاد، رشد غیر طبیعی، کاهش طول عمر در کارگران بالغ و نهایتاً کاهش در تولید عسل می‌گردد (ایراندوست، 1375؛ القرنی[7]، 2006؛ مانینگ [8]و همکاران، 2007؛ سامروویل، 2000).

در منطقه‌هایی که از اواسط الی اواخر تابستان کار شهد و گرده آوردن زنبورها به تدریج کاهش پیدا کرده و شهد و گرده و یا به عبارت دیگر گل‌های شهدزا و گرده دار در طبیعت کمیاب و حتی نایاب می‌شود، مستقیما بر روی عملکرد ملکه اثر منفی می‌گذارد و وی را وادار می‌کند که از فعالیت تخمگذاری خود روز به روز بکاهد. تعداد تخمی که توسط ملکه در روز گذاشته می‌شود، علاوه بر طول روز به مقدار شهد و به خصوص گرده‌ای که توسط زنبورها روزانه وارد کندو می‌شود، همیشه و در تمام طول سال رابطه مستقیم دارد (هیداک[9]، 1970؛ حسین، 1979).

با رفع به موقع احتیاجات پروتئینی و چربی کلنی‌های زنبورعسل، غدد بالا حلقی و غدد مومی و غدد زهرساز زنبوران کارگر فعال می‌شود و غذای لازم برای رشد و نمو نوزادان را تهیه می‌نمایند و در نتیجه سبب تخم‌گذاری بیشتر ملکه گردیده و جمعیت به طور تدریجی ولی به سرعت افزایش می‌یابد. بدیهی است که کلنی‌های پرجمعیت و قوی کمتر مورد حمله آفات و عوامل بیماری­زا قرار گرفته و زمستان‌های سرد و طولانی را به راحتی پشت سر خواهند گذاشت. جمعیت‌های قوی نقش مهمی در انجام عمل گرده افشانی داشته و سرانجام بازده بهتری در تولید عسل و سایر فرآورده‌های کندو نشان می‌دهند (ایراندوست، 1375؛ نهضتی، 1387).

1- 5 اهمیت ویتامین‌ها در زنبور عسل

ویتامین‌ها مبحث مهمی را در تغذیه زنبورعسل تشکیل می‌دهند و برای رشد و نمو طبیعی نوزادان اهمیت اساسی دارند. زنبورعسل مانند تمام جانوران دیگر به ویتامین‌ها نیاز دارد که با سایر مواد مغذی به ویژه پروتئین‌ها در تعادل مطلوب باشند. عدم وجود این مواد در غذا منجر به بروز انواع نارسائیها و بیماریها می‌شود و بیشتر کوآنزیمها دارای یک ویتامین به عنوان قسمتی از ساختمان خود هستنند که بدون شک مسئول ایجاد نقشی ضروری برای ویتامین‌ها می‌باشند (یگانی، 1377؛ جواهری، 1388؛ ورما[10]، 1982؛ هربرت، 1985).

 فصل دوم

بررسی منابع

2-1 تاریخچه تغذیه تکمیلی

از سال‌ها پیش انسان برای تغذیه کلنی‌های زنبورعسل از مواد مختلفی استفاده کرده است. در گذشته پرورش دهندگان زنبورعسل با مخلوط کردن پودر قند با عسل خمیر شرینی که به صورت خالص از کربوهیدرات تشکیل شده بود را استفاده می‌کردند. مدتی بعد از خمیر شیرینی که حاوی پروتئین هم بود استفاده نمودند. ساموئل[11](1655)، از آرد خشک لوبیا و نان کاملاً برشته شده به عنوان غذای زمستانی با هزینه کم استفاده کرد. تخم مرغ از سال 1869 و آرد و آب نبات از سال 1877 برای تغذیه زنبورها استفاده شد. در ایرلند جوهنز مهرینگ کلنی‌های زنبورعسل خود را با فرآورده‌های جانبی صنایع لبنی تغذیه می‌کرد، که روشی نو در آن زمان بود. در سال 1888 در آمریکا از شکر، شیر، تخم مرغ تازه، آرد چاودار، نمک و آرد استخوان مخلوطی تهیه می‌شد و در تغذیه کلنی‌های زنبورعسل از آن استفاده می‌شد. در سال 1900 پرورش دهندگان زنبورعسل اروپایی از مخلوط شکر ،آرد نخود و سفیده تخم مرغ برای تحریک ملکه به تخمگذاری در فصل بهار استفاده می‌کردند. از سال 1934 درآمریکا پرورش دهندگان زنبور عسل و متخصیصن دریافتند که دوره تولید و پرورش نوزاد تابعی از مقدار ورودی گرده (پروتئین) در فصل جمع آوری توسط زنبورها به داخل کلنی زنبور عسل می‌باشد. از این زمان به بعد متخصصین فعالیت خود را برای پیدا کردن جانشینی مناسب برای گرده گل جهت استفاده در زمان کمبود گرده گل آغاز نموده و تحقیقات پایه‌ای خود را شروع نمودند (اسمیت[12]، 1995).

امروزه استفاده از جیره‌های مصنوعی برای هدف‌های علمی و تولید اقتصادی در حشرات رایج است. کارایی و بازده، هضم، جذب، ضریب تبدیل غذایی و سایر صفات از جمله مواردی هستند که برای ارزیابی جیره‌ها به کار می‌روند. زنبور عسل و کرم ابریشم از حشراتی هستند که به دلیل اقتصادی بودن، تغذیه تکمیلی (مصنوعی) درآن ها مورد توجه است (باقری، 1384؛ دوئل[13]، 1977).

همان طوری که گفته شد زنبوران عسل برای تامین نیازهای تغذیه‌ای خود به گل‌های گیاهان وابسته‌اند و در صورتیکه گل موجود نباشد یا کم باشد با کمبود موادمغذی و سوء تغذیه مواجه می‌شوند. بنابراین در فصول سرد و زمان‌هایی که خشکی به سراغ طبیعت می‌آید و باعث کمبود گل در طبیعت می‌شود نیاز به تغذیه تکمیلی یا کمکی دارند تا بتوانند خود را از صدمات و تلفات حفظ کنند و جمعیت خود را برای فصل مساعد سال جهت رشد ونمو آماده کنند و محصولات مختلف ومناسبی ازآن ها به دست آید (جواهری، 1374؛ احمدی، 1390؛ هیداک، 1965). برای تولید محصولاتی نظیر عسل، گرده، بچه مصنوعی، زنبور پاکتی، ملکه و ژله رویال نیاز به تغذیه تکمیلی می‌باشد وهمچنین در زمان‌هایی که گرده با کیفیت مناسب در دسترس کلنی‌ها نباشد نیز غذای کمکی لازم دارند.

2-2 تغذیه در انواع زنبوران داخل کلنی

تغذیه زنبورعسل شامل کلیه فعالیت‌هایی است که به موجب آن یک موجود زنده با خوردن مواد غذایی مختلف شامل پروتئین‌ها، قندها، چربی‌ها، مواد معدنی، آب و انجام واکنش‌های مختلف به انرژی تولید می‌کند و در اعمال حیاتی خود به کار می‌برد و یا آن‌ ها را برای ساختن بافت‌ها و اجزاء بدن خود استفاده می‌کند در این رابطه زنبورعسل با موجودات دیگر تفاوت زیادی ندارد. انرژی مورد نیاز عمدتاً از قندها و شهد و نیاز پروتئینی از خوردن گرده تامین می‌شود. در گرده گل علاوه بر پروتئین مقادیر قابل توجهی چربی، مواد معدنی و ویتامینی نیز وجود دارد که نیاز غذایی زنبورها را برآورده می‌سازد (یگانی، 1377؛ هربرت، 1978؛ سامروویل، 2002).

کلنی‌های زنبورعسلی که با مکمل گرده و یا جانشین گرده تغذیه می‌شوند در فصل بهار پرورش نوزادان را زودتر از سایر کلنی‌ها شروع می‌کنند و کارگران بیشتری در فصل افزایش جمعیت پرورش می‌دهند (ماتیلا و اوتیس، 2006).

2-2-1 تغذیه زنبوران کارگر

پروتئین از عوامل مهمی است که با طول عمر زنبورهای متولد شده رابطه دارد، هر چه پروتئین بدن بالاتر رود به همان میزان طول عمر زنبورها بیشتر می‌شود (سامروویل، 2000). مطالعات گسترده در زمینه تغذیه زنبورهای بالغ نشان می‌دهد که زنبورهای بالغ تا مدت‌ها می‌توانند با تغذیه از کربوهیدرات‌ها زنده بمانند ولی هنگام تغذیه از گرده، عمر آن‌ ها طولانی می‌شود (القرنی، 2006؛ مانینگ، 2007؛ اسمیت، 1995). تکمیل شدن عضلات پرواز، توسعه غدد شیری، توسعه تخمدان و فعالیت متابولیکی زنبورهای جوان ارتباط مستقیم با میزان پروتئین گرده و جیره غذایی دارد (القرنی، 2006؛ هوور[14]، 2006؛ پرنال[15]، 2000).