قدمت شناخت خواص دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد، یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باورهای ریشه‌دار مردم سرزمین‌های مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است، اطلاعات مربوط به اثرات و خواص دارویی گیاهان، از زمان‌های بسیار دور بتدریج سینه به سینه منتقل گشته، با آداب و سنن قومی در آمیخته و سر انجام در اختیار نسل‌های معاصر قرار گرفته است، طبق برخی شواهد مصریان و چینی‌ها در زمره نخستین اقوام بشری هستند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح از داروهای گیاهی استفاده می‌کردند (امیدبیگی، 1384الف). مردم یونان باستان، خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی می‌دانسته‌اند. بقراط و ارسطو، برای استفاده از گیاهان در درمان بیماری‌ها ارزش زیادی قائل بودند (امیدبیگی، 1384الف). در قرون هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمد زکریای رازی و دیگران، به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معرفی کردند (امیدبیگی، 1384الف). پیشرفت اروپائیان در استفاده دارویی از گیاهان در قرن هفدهم و هجدهم ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوشش‌هایی همه جانبه برای استخراج مواد مؤثره از گیاهان دارویی آغاز شد (امیدبیگی، 1384الف). با آنکه رویکرد انسان به فرآورده‌های دارویی گیاهان پیشینه عمیقی دارد، ولی از حدود نیمه دوم قرن بیستم، مساله افزایش تولید این فرآورده‌ها در سطح مزارع و باغ‌ها شکل علمی نو به خود گرفت و بهره‌وری از گیاهان پرورشی مربوط (با عنوان محصولات و میوه‌های شیمیایی، دستاوردهای متابولیتی و عناوین دیگر) به جای انهدام و مصرف گیاهان رویشی طبیعت، جایگاه تازه و بی‌سابقه‌ای یافت (امیدبیگی، 1384ب). در پیکر گیاهان دارویی مواد خاصی ساخته و ذخیره می‌شوند به نام مواد مؤثره که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی بر پیکر موجود زنده بر جا می‌گذارند (امیدبیگی، 1384الف). گفته می‌شود که در حدود 7500-8000 گونه گیاهی در ایران وجود دارد که از این تعداد، بیش از 200 گونه دارای ارزش دارویی و اقتصادی هستند، در عین حال تعداد گیاهانی که در طب سنتی استفاده می‌شوند بیش از صدها مورد است، با اینکه در حال حاضر تحقیقات گسترده‌ای بر روی گیاهان دارویی انجام پذیرفته داروهای برخوردار از مواد مؤثره طبیعی افق‌های جدیدی را بر روی جامعه پزشکان و داروسازان گشوده است (امیدبیگی، 1384الف) ولی هنوز در کشور ما به ابعاد مختلف نوآوری گیاهان دارویی و جایگاه آنها در فرایند کشاورزی پایدار به درستی پی برده نشده است. بطوری که در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی کشور توجه به تحقیقات گیاهان دارویی بسیار اندک می‌باشد.

انیسون یا بادیان رومی یکی از گیاهان مهم دارویی است که دارای استفاده‌های مختلفی در صنایع دارویی، غذایی، بهداشتی و آرایشی می‌باشد. تولید جهانی محصول این گیاه همراه با انیسون ستاره‌ای و رازیانه در سال 2000 در سطح زیر کشتی برابر با 505645 هکتار، 295824 کیلوگرم بوده است (Faostat, 2000).

با اینکه مواد مؤثره گیاهی با هدایت فرایندهای ژنتیکی ساخته می‌شوند ولی عوامل محیطی نیز تأثیر بسزایی بر روی کمیت و کیفیت آنها دارند ( عزیزی، 1377).

آب یکی از عوامل محیطی است که تأثیر عمده‌ای در رشد و نمو و میزان مواد مؤثره‌ی گیاهان دارویی دارد (Charles et al., 1990). مقادیر کم آب در جریان تولید گیاهان، می‌تواند صدمات سنگینی بر رشد و نمو و همچنین بر مواد مؤثره دارویی گیاهان وارد نماید (امیدبیگی، 1380).

کشور ما در بخشی از کره زمین قرار گرفته که در بسیاری از نقاط آن نزولات جوی نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی را تأمین نمی‌کنند (Hassani, 2003 ; Hassani and Omidbaigi, 2006). از طرف دیگر، روند دقیق ساخت اسانس در گیاهان هنوز به خوبی مشخص نشده است، ولی اسانس‌ها به طور کلی بازمانده‌های ناشی از فرایندهای اصلی متابولیسم گیاهان، به ویژه در پاسخ به تنش وارد شده به گیاه محسوب می‌شوند (Hassani and Omidbaigi, 2006). پژوهش‌های وسیعی در رابطه با اثر تنش خشکی بر روی محصولات زراعی انجام گرفته است، ولی در رابطه با واکنش گیاهان دارویی و معطر در شرایط تنش آبی بررسی‌های کم‌تری صورت گرفته است. بنابراین تحقیق حاضر با هدف بررسی اثر تنش خشکی بر روی عملکرد و برخی صفات کیفی سه اکوتیپ گیاه دارویی انیسون انجام گرفت.

کلیات

1-1- خاستگاه و پراکنش

منشأ انیسون سواحل شرقی دریای مدیترانه، مصر و آسیای صغیر گزارش شده است.گونه‌هایی از این جنس در بعضی جزایر دریای اژه به طور خودرو می‌رویند (امیدبیگی، 1385). در ایران این گیاه در نواحی شمال غربی از جمله تبریز و در نواحی جنوب غربی کشور می‌روید (توکلی و صداقت، 1379). انیسون همه ساله در سطح وسیعی در اسپانیا، بلغارستان، ایتالیا، ترکیه، هند، ژاپن، چین و رومانی کشت می‌شود (امیدبیگی، 1385).

1-2- رده‌بندی و مشخصات گیاهی

1-2-1- رده‌بندی

انیسون یا بادیان رومی یا رازیانه رومی با اسم علمی Pimpinella anisum متعلق به تیره Apiaceae راسته Apiales است. از این جنس حدود 150 گونه در آسیا و آفریقا می‌روید. انیسون گیاهی است دیپلوئید (2n=22) که منشأ آن نواحی شرقی مدیترانه گزارش شده است (امیدبیگی، 1385).

1-2-2- مشخصات گیاه شناسی

انیسون گیاهی علفی، یک‌ساله دارای ریشه راست دوکی شکل با انشعابات باریک است که طول ریشه 20 تا 30 سانتی‌متر است. ساقه انیسون مستقیم و استوانه‌ای شکل است. ساقه کم و بیش کرک‌دار و در طول شیاردار است (زمان، 1376). ارتفاع گیاه متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 30 تا 70 سانتی‌متر می‌باشد. برگ‌ها به طور متناوب در طول ساقه پراکنده‌اند. این گیاه سه نوع برگ دارد. برگ‌هایی که در قسمت تحتانی ساقه قرار گرفته‌ و دمبرگ تقریبا بلندی دارند. این برگ‌ها کم و بیش تخم مرغی شکل یا به شکل قلب می‌باشند. برگ‌های قسمت میانی ساقه دمبرگ کوچکتری دارند در حالی که برگ‌های ناحیه فوقانی ساقه باریک‌ترند و انشعاب‌های بیشتری داشته و معمولا سه شاخه‌اند. این برگ‌ها فاقد دمبرگ می‌باشند (امیدبیگی، 1385). گل‌ها کوچک و سفید رنگ که در انتهای ساقه اصلی و فرعی در چتر مرکب ظاهر می‌شوند، پایه چتر اصلی آن فاقد براکته‌های اصلی و یا به ندرت دارای 2 تا 3 براکته، ولی پایه چترهای فرعی فاقد براکته‌ها کوچک است. هر گل دارای 5 کاسبرگ کوچک (گاهی فاقد کاسبرگ)، 5 گلبرگ سفید بیضوی و 5 پرچم بلندتر از گلبرگ‌هاست. گل آذین مرکب از چندین چتر است که از صفات مشخص این تیره است و شامل 10 تا 15 چترک است (صمصام شریعت و معطر، 1364). شکل1-1 اندام‌های مختلف این گیاه را نشان می‌دهد. گل‌های سفید و کوچک انیسون در اواخر بهار اوایل تابستان (خرداد و تیر) ظاهر می‌شوند (امیدبیگی، 1385).

 گرده افشانی گل‌ها توسط حشرات انجام می‌گردد. در تحقیقی گزارش شده است زمانیکه گرده‌افشانی در انیسون آزاد باشد و عمل گرده افشانی توسط حشرات بویژه زنبور عسل انجام گیرد عملکرد بذر و اسانس آن به حداکثر ‌می‌رسد و هر چه تعداد حشرات بیشتر باشد، عملکرد نیز افزایش می‌یابد (Randhawa et al., 1992). میوه انیسون فندوقه دوتایی، کوچک، بیضوی شکل یا گلابی شکل به طول 3 تا 5 میلی‌متر و عرض آن 5/1 تا 5/2 میلی‌متر است و به رنگ‌های سبز مایل به خاکستری یا قهوه‌ای مایل به خاکستری و یا زرد مایل به سبز است (زرگری، 1379 ؛ توکلی و صداقت، 1379). بر روی آن 5 خط طولی مشخص دیده می‌شود. میوه‌های این گیاه شباهت زیادی به میوه‌های گیاه شوکران که گیاه بسیار سمی است دارد (امیدبیگی، 1385). همه قسمت‌های میوه از تارهای ریز و فراوانی پوشیده شده است. میوه معطر و کم و بیش تند مزه و وزن هزار دانه آن 1 تا 4 گرم است. بذر آن در طول ماه‌های مرداد و شهریور می‌رسند (توکلی و صداقت، 1379). در برش عرضی میوه این گیاه، به ترتیب ازخارج به داخل، قسمت‌های مختلف زیر در هر یک از دو مریکارپ مشاهده می‌‌شود: بشره نازک و ناهموار که سطح میوه را از خارج می‌پوشاند و پوشیده از تارهای فیبر ترشحی کوتاه و یک سلول با ظاهری مخروطی شکل است در داخل قسمت متورم این تارها غالبا یک بلور کوچک اکسالات دیده می‌شود (زرگری، 1372). در زیر بشره، یک ردیف سلول مسطح و در زیر آن، چند ردیف سلول چند وجهی پارانشیمی جای دارد که در محل برجستگی‌های سطح میوه، دسته‌ های چوب – آبکش قرار می‌گیرند. در ناحیه‌ای که در واقع میان‌بر میوه است، حفره‌های ترشحی متعددی مشاهده می‌گردد. در زیر ناحیه اخیر درون‌بر میوه مرکب از یک لایه سلول مکعبی شکل دیده می‌شود که در اطراف سلول‌های پارانشیمی اندوخته‌دار قرار دارد. قسمت مورد استفاده این گیاه میوه آن است. میوه‌های این گیاه به صورت غیر یکنواخت می‌رسند (امیدبیگی، 1385Vasyata et al., ; 1984). در انیسون مواد مختلفی وجود دارد که در جدول1-1 مقادیر در 10 گرم بذر آن نشان داده شده. انرژی حاصل از مصرف 100 گرم بذر آن برابر 337 کالری (معادل 1412 کیلوژول) است (Hecht, 1978).