• شیر و ترکیبات آن

شیر با ارزش ترین ماده غذایی است و تقریبا تمامی مواد لازم برای رشد و ادامه زندگی انسان را دارا ست و تنها ماده غذایی است،که می تواند به طورمتعادل بیشتر نیازهای غذایی انسان را تامین کند و به عنوان یکی از مهمترین منابع پروتئین­های حیوانی محسوب می‌شود. شیرترکیبی کلوئیدی و بسیار پیچیده است که عمده ترکیبات آن را آب ،چربی،پروتئین،لاکتوز،ویتامین ها و مواد معدنی تشکیل می دهند.شیر همچنین حاوی مقادیر جزئی از مواد دیگر مانند رنگدانه ها ،آنزیم ها،فسفو لیپیدها و گازها می‌باشد.

پروتئین ها از مهمترین ترکیبات شیر محسوب می شوند و نقش مهمی در تولید فرآورده های شیری ایفامی کنند.اثرات تغذیه ای ،فیزیولوژیکی و کارکردی پروتئین ها از جمله مواردی است که میتوان به آن اشاره کرد.ازجمله خصوصیات کار کردی پروتئین ها شامل پایداری در مورد محصولاتی که نیاز به فرایند حرارتی دارند،تشکیل ژل،به ویژه در محصولاتی نظیر پنیر و فرآورده های تخمیری،خصوصیات روئولوژیک، فعالیت سطحی و جذب آب می‌باشد. محققان از سال 1830دریافتند شیر دارای دو نوع پروتئین است که با کاهش pH تا حدود 4/6 ازهم جدا می‌شوند. پروتئینی که در این pH نا محلول است، کازئین نامیده می‌شوند. کازئین‌ها و β-لاکتاگلوبولین و α-لاکتالبومین در غدد PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)ی سنتز می‌شوند در حالیکه سایر پروتئین‌های آب پنیر از خون نشأت گرفته اند.

1-1-1- لاکتوز

مهمترین کربو‌هیدرات شیر لاکتوز است که از شیرینی کمی برخوردار است و متشکل از دو مونوساکارید D-گلوکز وD -گالاکتوزاست و حدود 4/8 تا5/2 درصد شیر را تشکیل می‌دهد. برخلاف چربی رژیم غذایی دام تاثیر چندانی بر میزان لاکتوزموجود در شیر ندارد. علاوه بر لاکتوز کربوهیدراتهای دیگر نظیر گالاکتوز،گلوکزو الیگو ساکاریدها در شیر وجود دارند. گلوکزاز طریق رژیم غذایی دام وارد شکمبه می‌شود در آنجا تخمیر می‌شود و به اسیدهای چرب فرارنظیر اسید بوتیریک، پروپیونیک و استیک تبدیل میشود ، حدود 45 تا 60 درصد گلوکز خون از ظریق پرزپیونات و اسیدهای آمینه گلوکونیک (آلانین، آسپارتات، آسپارژین، گلیسین، ایزولوسین، متیونین، فنیل آلانین، سرین، تیروزینو والین) در کبد طی فرایند تحت عنوان Gluconeogenesis سنتز میشود و به خون منتقل می‌شود، گلوکز از خون وارد سلول های ترشحی بافتهای PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)ی می‌شود و در اثر ایزومریزه شدن گلوکز تبدیل آن به گالاکتوزوپیوستن این دو ترکیب به یکدیگر90%لاکتوزتولید می‌شود. در نشخوارکنندگان از سنتز اسیدهای چرب آزادنیز این قند تبدیل می‌شود، که نسبت چنین قندی حدود 10%کل لاکتوز سنتز شده را شامل می‌شود. آنزیم گالاکتوزیل ترنسفراز و پروتئین α-لاکتاآلبومین در سنتز لاکتوز نقش مهمی ایفا می‌کند.

1-1-2- چربی

چربی شیر از پیچیده ترین چربی ها غذایی بوده و دارای خواص تغذیه ای وفیزیکی منحصر به فردی است.در واقع چربی شیر ،تنها چربی حیوانی است که در طبیعت به عنوان ماده غذایی در نظر گرفته شده است.چربی شیر یک امولسیون روغن در آب را تشکیل می‌دهد.مقدار چربی شیربین5/2%تا5/5% متغیر است.این میزان به عوامل مختلفی مثل نژادوگونه دام،مرحله شیر دهی ،تغییرات فصلی،جیره غذایی،بیماری ورم PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است) و فواصل شیر دوشی وابسته است.کمترین درصد چربی شیر مربوط به نژادهلشتاین(4/3%) و بیشترین درصد آن مربوط به نژاد جرسی(3/5%) می‌باشد.درصد چربی در اواخر دوره شیر دهی بیش از اوایل آن است، با توجه به تغییرات جیره غذایی،درصد چربی در زمستان نسبت به تابستان افزایش می یابد.تری گلیسریدها(تری آسیل گلیسرول)بیشترین میزان (حدود 98%)ترکیبات چربی شیر را شامل شده و از اسیدهای چرب و گلیسرول تشکیل یافته اند.تاکنون بیش از 400 نوع اسید چرب مختلف درآن شناخته شده است.این اسیدهای چرب دارای 4تا 24 اتم کربن صفرتا شش باند دوگانه می‌باشد.

1-1-3- ویتامین ها و مواد معدنی

شیر حاوی انواعی از ویتامین های با ارزش است و تقریبا می‌تواند تمام ویتامین‌های مورد نیاز بدن راتامین می‌کند. انواعی از ویتامین های محلول در چربی نظیر ویتامین K، D،A ، E در شیر موجود است. ویتامین E (توکوفرول) در مقادیر کم در شیر وجود داردوبه عنوان آنتی اکسیدان مهم ظبیعی شیر محسوب می‌شود،به علاوه ویتامینهای E،D شیر بر اساس تغذیه و فصل تا حدودی متغیر است.ویتامینD در جذب فسفر و کلسیم موثر است.به علاوه ویتامین های محلول در آب نظیر ویتامین‌های B12،B6،B2 ، B1، نیاسین وپانتوتنیک اسید نیز در شیر وجود دارند.کلسیم وفسفر موادمعدنی اصلی شیر محسوب می شوند،از قابلیت هضم مطلوبی برخوردارند،در رشد و تکامل استخوان های بدن موثرند وبه صورت کمپلکس با میسل های کازئین وجود دارندواز آنجائیکه کلسیم از خون نشات گرفته بنابراین تغییر غلطت کلسیم شیر از طریق رژیم غذایی دام امری مشکل است (صنعت شیر).

براساس آمارهای منتشر شده ،تولید شیر خام کشور طی دوره زمانی (بیست ساله 1381-1361) از2 میلیون850 هزار تن به 5 میلیون 877 هزار تن رسید که بیانگر حدود 7/3 درصدرشد سالیانه است. با توجه به رشد جمعیت کشور مصرف سرانه کشور در طول 20 سال 5/1 درصد رشد داشته و در طول سالهای برنامه های توسعه و با دستیابی به رشد تولید حدود 4درصدکشوراز واردات محصولات لبنی از قبیل پنیر،شیر خشک وکره بی نیاز شده است.

شیر تولیدی کشور از انواع دام‌های (گاو، گاومیش، گوسفند و بز) حاصل می‌شود. در بین دام‌های مولد شیر،گاو جایگاه خاصی دارد و با توجه به احداث و توسعه دامداریهای صنعتی و افزایش بهره وری در طی دو دهه فوق تولید شیر در دامداریهای صنعتی رشد فزاینده ای داشته است و ساختار گاوداری‌ها کشور به سرعت متحول شده است و تولید کنندگان به جایگزینی نژاد برتر دام روی آورده اند. طی سالهای (1380-1359) سهم دامهای سبک از جمله گوسفند و بز و همچنین گاوهای بومی از کل تولید روبه کاهش نهاده بطوری که سهم گوسفند و بز از5/18 درصد سال1375 به حدود 5/11 درصد سال 1381 رسیده است. این نسبت در مورد گاو شیری از طریق جایگزینی دامهای اصیل و دو رگ افزایش یلفته و با رشد و توسعه دامداریهای صنعتی و نیمه صنعتی در حاشیه شهرها و استفاده از روش های نوین در بخش تولید موجب تغییر در ترکیب دام و افزایش تولید شده است به طوری که سهم تولید شیر گاو (اعم از گاو بومی اصیل و دو رگ) از 72 درصد سال 1375 به 85 درصد در سال 1380 رسیده است. تولید شیر گوسفند و بز عمدتا به مناطق عشایری و روستایی محدود می‌شود و تولید آن به صورت سنتی انجام می‌گیرد. بخش عمده این محصول حالت خود مصرفی داشته و با تبدیل آن به فرآورده های لبنی در سیستم سنتی از قبیل کره و پنیر با ماندگاری بیشتر به مصرف می رسد. تعداد صنایع غذایی که به شیر گوسفند و بز به عنوان ماده اولیه متکی هستند بسیار محدود بوده است (وب سایت رسمی موسسه پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی).

محدوده و پراکنش مناطق تولید شیر به وسعت کشور است. تولید این محصول در تمامی مناطق شهری و روستایی کشور انجام می گردد. عوامل و دلایل گوناگونی بر حجم و میزان تولید این محصول و چگونگی پراکنش تولید در مناطق مختلف کشور تاثیر دارد که عمده ترین دلایل آن عبارتند از:

1-اقلیم و شرایط آب و هوایی

2-تراکم جمعیت

3-بازار مصرف

4-دسترسی به بازار نهاده ها

5-یارانه های پرداختی

6-وجود صنایع تبدیلی

در بین 28 استان کشور استان تهران، خراسان، اصفهان، مازندران، آذربایجان شرقی و خوزستان بیشترین سهم از تولید شیر خام را دارا می‌باشد و حدود 50 درصد از شیر کشور در این مناطق تولید می‌شود. استان تهران با8/9 درصد از کل تولید در رتبه اول کشور می‌باشد.مهمترین دلیل تراکم تولید این استان ،برخورداری از مزیت های متعدد ازجمله دسترسی آسان به بازار مصرف ، وجود صنایع تبدیلی،تاثیر گذاری در مراکز تصمیم گیری و دستیابی راحت به امکانات و تسهیلات اعطایی دولت ،قیمت شیر خام و یارانه های توزیعی در این استان می‌باشد این عوامل انگیزه های زیاد را برای بسط و گسترش دامداریهای صنعتی و نیمه صنعتی به وجود آورده است .چگونگی و شیوه دسترسی به بازار مصرف به عنوان مزیت نسبی در تولید این فرآورده محسوب می‌شود به طوری که در برخی استانها از جمله آذربایجان شرقی و غربی ،کردستان و لرستان قیمت شیر تولیدی 33درصد پایین تر از قیمت شیر در تهران است.این تفاوت قیمتها عمدتا از عدم وجود تقاضای کافی و کمبود صنایع تبدیلی در این استان ها ناشی می‌شود (موسسه پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی).

1-1-4- آلودگی‌های شیر

شیر بعنوان یک فرآورده دامی پر مصرف می تواند از راه های مختلف آلوده گردد. علاوه بر آلودگی میکروبی، مواد سمی مختلف مانند مایکوتوکسین ها، آفت کش‌ها، دیوکسین ها، فلزات سنگین و هیدروکربن های پلی سیکلیک آروماتیک از مهم ترین آلوده کننده های شیر می‌باشد. این موادمی‌توانند از راه‌های مختلف وارد چرخه غذایی دامها شده و سپس از طریق مصرف فرآورده‌های دامی مانند شیر به رژیم غذایی انسان راه یابند.

1-1-5- آفلاتوکسین

در این راه یکی از مسائل و مشکلات عمده، تولید سم آفلاتوکسین در اثر فعالیت قارچی گونه های آسپرژیلوس می‌باشد. آفلاتوکسین یکی از سموم قارچی می‌باشد که به طور عمده توسط آسپرژیلوس فلاووس و آسپرژیلوس پاراسیتیکوس و درشرایط مناسب از لحاظ رطوبت و دما تولید می‌گردد. این قارچها میتوانند در دمای10 تا 45 درجه سانتی گراد رشد کند. البته دمای رشد مناسب آنها 25 تا 32 درجه سانتی ­گراد می‌باشد و تولید سم آفلاتوکسین در دمای25 تا 28 درجه سانتیگراد انجام میشود (Calvo,2005). این ترکیبات جز ترکیبات سرطانزای احتمالی محسوب می‌گردند و انواع مختلفی دارند که سمیت آنها به ترتیب برابر است با B1>G1>B2>G2. در بین این ترکیبات نوع B1 بیشترین پتانسیل سرطانزایی را دارد. این سم با وزن مولکولی 312 و فرمول C₁₇H₁₂O₂ در مقابل نور ماوراء بنفش فلورسانس آبی نسبتا قوی از خود نشان میدهد. این آفلاتوکسین به شکل بلورهای کریستال بی رنگ بوده و در حرارت 268 تا 269 درجه سانتی گراد که نقطه ذوب آن است تجزیه می‌شود (فلاح، 1391).

شکل 3 – تصویر میکروسکوپ الکترونی از آسپرژیلوس فلاووس (فلاح، 1391)

از این رو به منظور تامین سلامت محصول شیر پاستوریزه، استفاده از روش های علمی اثربخش بر مبنای اقدامات پیشگیرانه در زمینه تولید آفلاتوکسین M₁ در زنجیره تولید محصول شیر پاستوریزه از مرحله دریافت شیر خام تا مرحله بسته بندی، انبارش و توزیع شیر پاستوریزه توصیه می‌گردد. در این راستا سیستمهای تضمین کیفیت و کنترل فرایند بر مبنای استاندارد ISO22000:2005 میتوانند از موثرترین روشها برای کنترل آلودگی به سم آفلاتوکسین M1 باشند. استاندارد ISO22000:2005 استاندارد سیستم مدیریت ایمنی مواد غذایی می‌باشد که توسط کمیته فنی ISO/TC 34 سازمان استاندارد سازی بین المللی (ISO) تدوین و در سال 2005 میلادی منتشر شد. این استاندارد مشتمل بر 8 بند اصلی می‌باشد که الزامات کاربردی و اجرایی آن از بند 4 استاندارد آغاز می‌گردد. آغازین بندهای اجرایی، الزامات سیستمی و مدیریتی سازمان، بند 7 استاندارد الزامات تخصصی مربوط به تحقق محصول ایمن و بند 8 استاندارد الزامات نتیجه گیری و بهبود را بر مبنای چرخه دمینگ بیان می‌نمایند (ISO22000,2005).

1-2- استاندارد ISO 22000:2005

بندهای مقدماتی این استاندارد در زیر ارائه شده اند.

1-2-1- هدف و دامنه كاربرد

هدف از تدوین این استاندارد تعیین الزامات سیستم مدیریت ایمنی مواد غذایی است كه برای اثبات توانایی كنترل خطرات ایمنی مواد غذایی یک سازمان در زنجیرة مواد غذایی ( دریافت شیر خام تا بسته بندی محصول نهایی ) لازم می باشد. این الزامات برای تضمین ایمنی مواد غذایی در زمان مصرف انسان ضروری است.

این استاندارد الزمات زیر را برای توانایی یک سازمان تعیین می كند:

الف – طرح ریزی، پیاده سازی، اعمال، حفظ و به روزآوری یک سیستم مدیریت ایمنی مواد غذایی با هدف تأمین محصولات منطبق با مصرف مورد نظر و ایمن برای مصرف كننده؛

ب – اثبات تطابق با الزامات قانونی و مقررات ایمنی مواد غذایی قابل كاربرد.

پ – ارزیابی و بررسی الزامات مشتری و اثبات انطباق آنها با الزامات توافق شده دو جانبه با مشتری كه مربوط به ایمنی مواد غذایی بوده و موجب افزایش رضایت مشتری می شود.

ت- ارتباط اثربخش در مورد موضوعات ایمنی مواد غذایی با تأمین كنندگان، مشتری ها و طرف های ذی نفع در زنجیرة مواد غذایی؛

ث اطمینان از انطباق سازمان با خط مشی اظهار شده ایمنی مواد غذایی.

ج- اثبات چنین انطباقی به طرف های ذی نفع مربوطه؛ و

چ- درخواست گواهی یا ثبت سیستم مدیریت ایمنی مواد غذایی توسط سازمان بیرونی، خود ارزیابی، خود اظهاری یا تطابق با این استاندارد.

این استاندارد به سازمان های كوچك یا كمتر توسعه یافته ( مانند یک مزرعة كوچك، یک واحد بسته بندی كننده یا توزیع كننده كوچك مواد غذایی، یک خرده فروش كوچك یا ارائه دهنده خدمات مواد غذایی) امكان می دهد تا اقدامات كنترلی تركیبی توسعه یافته برون سازمانی را اجرا كند.

1-2-2- مراجع الزامی

مراجع الزامی حاوی مقرراتی است كه در متن این استاندارد به آن ها ارجاع داده شده است. بدین ترتیب آن مقررات جزئی از این استاندارد محسوب می شود.

1-2-3- اصطلاحات و تعاریف

در این استاندارد علاوه بر اصطلاحات و تعاریف تعیین شده در استاندارد ملی ایران شماره 9000 سال 1380، اصطلاحات و تعاریف زیر نیز به كار می رود:

برای راحتی كاربران این استاندارد برخی از تعاریف استاندارد ملی ایران شمارة 9000 همراه با نكاتی مربوط به كاربرد اختصاصی آن ها بیان شده است.

1-2-3-1- ایمنی مواد غذائی

به مفهوم آن است كه هنگامی كه مواد غذائی بر طبق مصرف مورد نظر تهیه و یا خورده می شود، آسیبی به مصرف كننده نخواهد رساند.

1-2-3-2-زنجیره مواد غذائی

توالی مراحل و عملیاتی است­كه تولید، فرآوری، توزیع، انبارش، جابجائی یک ماده غذائی( شیر خام) را از تولید اولیه تا مصرف در بر می گیرد.

1-2-3-3-خطرات ایمنی مواد غذائی

هر عامل فیزیكی، شیمیائی یا بیولوژیكی در مواد غذایی است كه به طور بالقوه موجب اثر سوء بر سلامتی انسان می‌شود.

1-2-3-4-خط مشی ایمنی مواد غذائی

مقاصد و جهت گیری های كلی مربوط به ایمنی مواد غذائی در یک سازمان كه توسط مدیر ارشد رسماً تعیین شده است.

1-2-3-5-محصول نهائی

محصولی كه توسط سازمان تحت فرایند بعدی یا تغییر شكل قرار نخواهد گرفت که در این مورد شیر خام بسته بندی شده می‌باشد.

گیاهان دارویی در طول تاریخ همیشه با انسان قرابت خاص داشته و آثار دارویی و موارد استفاده آن بر هیچکس پوشیده نیست. اگرچه علاقه، همدمی و توجه به این گیاهان مفید، در سال‌های گذشته ناچیز بوده، ولی خوشبختانه اخیراً مورد عنایت و توجه بیشتری قرار گرفته است. علاقمندان به گیاهان دارویی معتقدند همانطور که گیاهان در باغ نباتات خوب رشد می‌کنند، باید سعی شود زمینه علاقمندی به این گیاهان در قلب‌های انسان‌ها نیز فراهم و افزون گردد. گیاهان دارویی یکی از منابع غنی کشور بوده که امکان صادرات آن نیز وجود دارد. زیرا وقتی به ارقام واردات کشورهای اروپایی مثل آلمان غربی و فرانسه توجه شود، معلوم می‌گردد که گیاهان دارویی بازار بزرگی در جهان داشته و کشور ما می‌تواند به یکی از مهم­ترین صادرکنندگان گیاهان دارویی تبدیل شود. ایران از لحاظ آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و زمینه رشد گیاهان دارویی یکی از بهترین مناطق جهان محسوب می‌گردد و در گذشته هم منبع تولید و مصرف گیاهان دارویی بوده است. دانشمندان ایرانی مانند ابوریحان، ابن‌سینا، رازی و دیگران کتاب‌های مفصلی درباره گیاهان دارویی نوشته‌اند که مورد توجه جهانیان نیز بوده است. لذا علاوه بر اهمیت روز افزون گیاهان دارویی در سطح جهان که به سرعت می‌رود تا جانشین بسیاری از داروهای شیمیایی شود، صادرات این گیاهان نیز می‌تواند منبع بزرگی از درآمد ارزی برای کشور باشد. مواردی که برای صادرات این گونه کالاها وجود دارند شامل شکل رقابت، تهیه گیاهان استاندارد، خشک کردن، بسته­بندی، بازاریابی و غیره می­باشند (فتاحی و فتاحی، 1389).

متاسفانه با وجود این گونه منابع در کشور، ما به اهمیت این گیاهان واقف نبوده و بسیاری از این مواد اولیه را بلااستفاده گذاشته یا دور ریخته می­ شود. رویکرد جهانی به سمت استفاده‌های مختلف درمانی، غذایی، صنعتی و … از گیاهان دارویی و معطر، موجب تبدیل صنعت تولید و فرآوری این گیاهان به یکی از صنایع سودآور و مهم در سراسر دنیا گشته است. صنعتی که از مراحل انتخاب و اهلی‌سازی گیاهان دارویی تا کشت و فرآوری آن را شامل شده و رشته‌های مختلف علمی را در درون خود جای داده است (نجفی و همکاران، 1391).

کشور پهناور ایران با سابقه تاریخی در طب سنتی و داشتن شرایط متفاوت اکولوژیکی و زیستی و دارا بودن بیش از 7500 گونه گیاهی که حدود 10 تا 15 درصد آن دارویی شناخته شده ­اند، دارای پتانسیل بالقوه‌ بسیار بالا برای تولید، فراوری و صادرات گیاهان دارویی می‌باشد و این لازمه مدیریت صحیح و ایجاد سیستم یکپارچه بین بخش‌های مختلف کشاورزی، منابع طبیعی، صنایع دارویی، مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی و بازرگانی است (ابراهیمی، 1380). با توجه به اثرات سوء داروهای شیمیایی و سنتزی بشر از اواخر قرن بیستم رویکری مثبت به سمت جایگزین کردن فراورده‌های دارویی گیاهان به جای داروهای شیمیایی داشته است، به همین دلیل گیاهان دارویی از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردارند (ستایش‌مهر و گنجعلی، 1391).

گیاهان دارویی یكی از منابع غنی كشور است كه امكان صادرات آن نیز وجود دارد. ایران از نظر آب و هوا در زمینه رشد گیاهان دارویی یكی از بهترین مناطق جهان محسوب می­ شود، به همین دلیل صادرات آن می‌تواند منبع بزرگی از درآمد برای كشور باشد (شریعت، 1382).

1ـ2ـ اهمیت گیاهان داروئی:

برای بیان اهمیت تولید گیاهان دارویی باید به دلایل کاربرد گیاهان داروئی معرفی گیاهان داروئی و خواص آن‌ ها، تولید گیاهان داروئی، اهمیت اقتصادی گیاهان داروئی و عوامل اکولوژیکی پرداخت و بررسی مختصر از گیاهان دارویی از ابتدا تا امروز نشانگر این است که تا اوایل قرن بیستم نقش مواد سنتزی بخصوص در داروسازی بسیار کم بوده و در گذشته دورتر اصلاً وجود نداشته است. بشر مواد دارویی لازم برای رفع دردها را از منابع طبیعی بدست می‌آورد و اکثر مشکلات پزشکی را با توسل به مواد طبیعی که قسمت اعظم آن‌ ها را با منابع گیاهی تشکیل می‌دهد، حل می‌کرده است (معاونی، 1388).

بر اثر گذشت زمان عوامل مختلفی از جمله پیشرفت علوم، افزایش احتیاجات مردم و از همه مهم‌تر مسائل اقتصادی باعث بوجودآمدن مواد سنتزی شد. زیرا در بسیاری از موارد قیمت مواد طبیعی خیلی گران­تر از مواد سنتزی است و عامل دیگر سهولت استفاده از این مواد می‌باشد. زیرا مصرف یک قرص بسیار راحت است و یک ثانیه طول می‌کشد، ولی تهیه یک محصول گیاهی به صورت جوشانده، خیسانده و یا طرق دیگر با زحمت بیشتر و دقت بیشتر همراه است. با مصرف مواد سنتزی، اثرات جانبی‌شان نیز آشکار شد. اثبات وجود برخی از اثرات جانبی احتیاج به زمان طولانی و آمار زیاد دارد. بنابراین مسئله خطر داروهای سنتزی در یک یا چند سال مشخص نمی‌شود، ولی در حال حاضر، که بیش از هر زمان دیگر از عمر این مواد می‌گذرد، مشخص شده است که کمتر ماده‌ی سنتزی وجود دارد که دارای اثرات جانبی نباشد یا اکثر این مواد دارای، اثرات جانبی بوده و حتی مواد خالص شده گیاهی نیز کم و بیش دارای اثرات ثانوی هستند. اما مجموعه موادی که از طبیعت و گیاه به دست می‌آید، دارای حداقل اثرات جانبی بوده و اثرات جانبی مواد سنتزی به مراتب بیشتر از مواد گیاهی است و در بسیاری از موارد این آثار حتی به نسل‌های بعدی هم انتقال پیدا می‌کنند. به همین دلیل جوامع پیشرفته به فکر استفاده از منابع طبیعی و یا گیاهی هستند از جمله این کشورها می‌توان ژاپن، سوئیس، سوئد، آمریکا، انگلیس و بعضی از کشورهای قاره آسیا را نام برد (معاونی، 1388).

1ـ3ـ اهمیت کشت و تولید گیاهان داروئی

با توجه به پیشرفت­های چشمگیری که در صنعت داروسازی به خصوص در دهه‌ های اخیر روی داده، ممکن است تصور ­شود که از اهمیت گیاهان داروئی کاسته شده است. ولی آماری که در سال‌های اخیر در مورد مصرف داروهای گیاهی ارائه شده نشان می‌دهد که این تصور، چندان صحیح نبوده و با وجود ارائه داروهای شیمیایی مشابه با مواد موثره گیاهان داروئی نه تنها از میزان کشت و تولید این گیاهان در کشورهای پیشرفته کاسته نشده، بلکه تولید و مصرف آن‌ ها نیز افزایش یافته است. آمار جهانی نیز نشان می­دهد که مواد موثره حدود پنجاه درصد داروهای عرضه شده به بازار دارای منشأ طبیعی بوده و در برخی از کشورها این رقم به 90 درصد رسیده است. به علاوه استفاده از گیاهان داروئی و معطر در بین مردمان کشورهای توسعه یافته نیز به شدت در حال افزایش است، به طوری که هم اکنون 90% از مردم این کشورها از داروهایی با منشأ گیاهی استفاده می‌کنند (فتاحی و فتاحی، 1389).

رویشگاه‌های طبیعی ایران به عنوان ذخایر ارزشمند توارثی می‌توانند منشاء تهیه و تولید گیاهان، به خصوص گیاهان دارویی در طبیعت و مزارع، که به طبع از سازگاری مناسبی برخوردار خواهند بود، مورد توجه قرار گیرند (شوشتریان و همکاران، 1389). گیاهان دارویی برخلاف عموم محصولات زراعی و باغی كه در اثر تنش­های محیطی لطمه می­بینند، مواد موثره آنها می‌توانند تحت تاثیر تنش­های تنظیم شده و هدفمند، بر محصول بیوشیمیایی افزوده و مواد موثره ویژه ایجاد گردد، كه در این صورت بازدهی اقتصادی آنها افزایش خواهد یافت (امیدبیگی و طباطبایی، 1387). امروزه رویکرد گسترده جهانیان به استفاده از داروهای طبیعی موجب ایجاد دگرگونی قابل توجهی در کلیه کشورهای جهان نسبت به شناسایی و تهیه مواد طبیعی و گیاهی و بازگشت به طبیعت گشته، به طوری که در اکثر کشورهای جهان دانش طب گیاه درمانی در دستور کار پژوهش‌های مجامع علمی قرار گرفته است (موسوی، 1383). خشكی، شوری و گرما از جمله فاكتورهای محیطی محدودكننده رشد گیاهان است. باید به گیاهان دارویی مناطق گرم و خشك توجه ویژه­ای شود، زیرا خشكی و گرما می ­تواند تا حدودی تركیبات دارویی را در این گیاهان افزایش داده و موجب بهبود كیفیت این گیاهان شود (رشیدی، 1390).

برخلاف دیگر محصولات زراعی، گیاهان دارویی گیاهانی هستند كه كیفیت مواد در مقایسه با كمیت آنها به مراتب مهم‌تر و ضروری‌تر می‌باشد. لذا جهت رسیدن به حداكثر كیفیت، علم و آگاهی از عوامل موثر بر رشد و نمو گیاهان دارویی بسیار حائز اهمیت می‌باشد. شناخت عوامل محیطی، گیاهی و زراعی نقش مهمی در موفقیت كشت گیاهان دارویی دارد. از مهم­ترین عوامل محیطی مؤثر بر رشد و نمو و تولید گیاهان دارویی و معطر، می‌توان نور، دما، آبیاری، ارتفاع محل رویش، خاك و موجودات زنده و غیر‌زنده پیرامون گیاه را بر‌شمرد (ابراهیم‌پور و عیدی‌زاده، 1390).

اثرات کمبود رطوبت در عملکرد و تغییرات مواد موثر گیاهان دارویی دارای ویژگی‌های خاصی است که باید به طور کامل مورد بررسی قرار گیرد. به نظر می‌رسد که گیاهان دارویی واکنش­های متفاوتی نسبت به تنش خشکی در عملکرد و مواد موثره تولیدی داشته باشند. برای درک این ویژگی­ها تحقیقات گسترده بر روی گیاهان با ارزش دارویی و اعمال تیمارهای مختلف نیاز می­باشد (لباسچی و عاشورآبادی، 1383).

1ـ4ـ مشخصات مهم تیره پنیرک[1]:

این گیاهان شامل ۸۰ جنس و ۱۵۰۰ گونه­اند. در اغلب نواحی کره‌ی زمین نیز به استثناء مناطق قطبی پراکندگی دارند. از مشخصات آنها این است که در خارج کاسه‌ی گل آنها کاسبرگ‌های کوچک و فرعی به نام کالیکول مرکب از ۳ تا ۱۲ تقسیم آزاد و یا متصل به هم در قاعده قرار دارد که در واقع بیرونی‌ترین پوشش گل به حساب می‌آید (زرگری، 1375). این گیاهان غالبا علفی و برخی از آن‌ ها به صورت درختچه‌ای یا درختی هستند. برگ‌ها متناوب، ساده یا منقسم، داراى گوشواره و معمولاً بلند و چوبى مى‌باشند. گل‌ها معمولا دو‌جنسی و منظم، دارای 5 کاسبرگ آزاد یا پیوسته و 5 گلبرگ آزاد می‌باشند. پرچم‌های آن‌ ها مرکب از 2 ردیف حلقوی 5 تایی است، با این تفاوت که حلقه خارجی پرچم‌ها غالباً رشد پیدا نمی‌کند، در حالیکه پرچم‌های حلقه داخلی بر اثر انشعاب تکثیر می‌یابند و از اتصال میله آن‌ ها به یکدیگر لوله‌ای به وجود می‌آید که تخمدان و خامه مادگی را کاملاً فرا می‌گیرد. در رأس لوله مذکور و یا در قسمت ­های فوقانی طول آن، بساک پرچم‌ها به وضع مجتمع دیده می‌شود. مادگی چندبرچه‌ای است (امیدبیگی، 1390). میوه آنها خشک و مرکب از چند پوشینه و محتوی دانه‌هایی است که گاهی پوشیده از کرک‌های پنبه‌ای است. اکثر گیاهان این تیره حاوی ترکیبات موسیلاژی هستند که از آن‌ ها دارو‌های متفاوتی ساخته می‌شود. پوست ساقه عده‌ای از گیاهان این تیره دارای الیاف فیبر قابل استفاده در نساجی است. دانه بعضی از آنها مانند پنبه دارای روغن فراوان است (زرگری، 1375).

1ـ5ـ خصوصیات گیاه­شناسی ختمی خبازی:

پنیرک با نام علمی .Malva sylvestris L از تیره پنیرکان می‌باشد. پنیرک گیاهی یک ساله، دوساله و یا به ندرت چندساله است (رضوی و همکاران[2]، 2010(.

شکل 1- 1 اندام هوایی گل پنیرک

منشا این گیاه آسیای میانه گزارش شده است و تقریبا در تمام نقاط جهان می‌روید (شوشتری، 1389). ریشه پنیرک کم و بیش منشعب، مخروطی شکل، مستقیم و ضخامت آن 5/1 تا 5/2 سانتی‌متر است. برگ‌ها بر روی ساقه به طور متناوب قرار دارند. دمبرگ و پهنک این گیاه کرک‌دار است. گل‌ها صورتی رنگ است که از زاویه بین برگ‌ها و ساقه ظاهر می‌شود. کاسبرگ‌ها رگه‌دار و بنفش رنگ هستند. میوه پنیرک مسطح و ده قسمتی است. بذر پنیرک لوبیایی شکل و قهوه‌ای رنگ است. گل‌ها و

برگ‌های این گیاه حاوی مواد موسیلاژی، تانن[3]، مواد تلخ و مواد رنگی آنتوسیانین[4] است (امیدبیگی، 1390؛ ارضی و همکاران، 1391). پنیرک گیاه خزنده پایایی به ارتفاع 10 تا 15 سانتی‌متر با ساقه‌های کرک‌دار منشعب است. برگ‌های آن دارای پایه‌های دراز، قلوه‌ای شکل یا تا اندازه‌ای گرد با 5 تا 7 لوب و کرک‌دار است. رنگ گل‌ها صورتی تا سرخ و قطر آن‌ ها 15 میلی‌متر است (توکلی­صابری و صداقت، 1384). گل‌ها بخش مهم دارویی گیاه را تشکیل می‌دهند و حاوی ماده موثره موسیلاژ است که در اثر هیدرولیز آن گالاکتوز[5]، آرابینوز[6]، گلوکز[7]، رامنوز[8]، اسید‌گالاکتورونیک[9] حاصل می‌شود (زرگری، 1375؛ شوشتری، 1389).

شکل 1- 2 بذر، گل و برگ پنیرک

1ـ6ـ زیستگاه و جمع­آوری:

گونه‌های این گیاه در محل‌های مرطوب، کنار جاده‌ها و مزارع‌ یافت می‌شوند. پنیرک را در ماه‌های خرداد تا مرداد جمع­آوری کرده به سرعت در سایه می‌خشکانند (رضوی، 1388).

1ـ7ـ پراکنش:

این گیاه در نواحی مختلف ایران از جمله اطراف تهران، گیلان، آذربایجان، نواحی غربی دریای خزر، مرکز ایران، اصفهان، خراسان و جنوب از جمله بندرعباس، قشم و نیز کرمان، بلوچستان و اراک می‌روید (توکلی صابری و صداقت، 1384).

1ـ8ـ انتشار جغرافیایی:

این گیاه منشا اروپایی دارد و در کشورهایی چون آلمان گیاه دارویی عمده به شمار می‌آید، البته در ایران نیز این گیاه مورد کشت قرار می‌گیرد و به خاطر قدرت تحمل خوب آن نسبت به شرایط محیطی در حال حاضر در برخی نقاط ایران به حالت خودرو زیست می کند (رضوی، 1388).

1ـ9ـ نیاز اکولوژیکی:

این گیاه در طول رویش به آب فراوان نیاز دارد. خاک‌هایی که این گیاه در آن کشت می‌شود باید دارای بافت متوسط و غنی از مواد غذایی بوده و ضخامت زیادی داشته باشد (امیدبیگی، 1390). گیاه پنیرک دارای ریشه‌های راست و عمیق است و به سرعت زیست توده خود را افزایش داده و قدرت رقابت بالایی برای جذب عناصر غذایی خاک به ویژه نیتروژن دارد (ماکوسکی[10]، 2005).

1ـ10ـ آماده ­سازی خاک:

در فصل پائیز زمین شخم عمیقی زده می‌شود و سپس 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس و 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 10 تا 20 کیلوگرم در هکتار ازت به زمین اضافه می‌شود. در فصل بهار از انجام اعمالی که سبب کاهش رطوبت خاک گردد باید خودداری نمود. در این فصل قبل از کاشت باید زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کاشت بذر آماده نمود (امیدبیگی، 1390).

1ـ11ـ تناوب کاشت:

از آنجا که این گیاه به اکثر علف­کش‌ها حساس است باید آن را با گیاهانی به تناوب کشت کرد که مانع گسترش علف‌های هرز شوند، از این رو گیاهان وجینی گیاهان مناسبی برای تناوب کاشت با پنیرک هستند (صمصام‌شریعت، 1389).

1ـ12ـ تاریخ و فواصل کاشت:

تکرار کشت این گیاه در یک زمین پس از سه سال انجام­پذیر است. اواخر اسفند تا اوایل فروردین زمان مناسبی برای کشت مستقیم گیاه است. بذرها در ردیف‌هایی به فاصله 60 تا 80 سانتی­متر باید کشت شوند. برای هر هکتار زمین ‌به ‌سه تا چهار کیلوگرم بذر با کیفیت نیاز می‌باشد (امیدبیگی، 1390).

1ـ13ـ کاشت:

تکثیر پنیرک از طریق کاشتن بذر مرغوب صورت می‌گیرد. برای این کار بذور پنیرک را در پاییز و یا در بهار می‌کارند. اگر بذر در بهار کاشته شود گیاه در ماه‌های تیر و مرداد گل می‌دهد و در صورتی که در پاییز کاشته شود، علاوه بر اینکه گل‌ها زودتر ظاهر می‌گردند حساسیت گیاه در مقابل آفات نیز کمتر است. علاوه بر این می‌توان، انواع پنیرک را از طریق خوابانیدن یا قلمه­زدن نیز تکثیر کرد، ولی چندان معمول نیست. برای پرورش پنیرک معمولا بذور را در پاییز بر روی زمین‌های آماده (شخم 40 سانتی‌متر و کودهای لازم) می‌پاشند و گیاه جوان حاصل را در تمام مدت زمستان، به حال خود می‌گذارند. بهتر است گیاه کاشته شده را از یک لایه نازک کاه بپوشانند تا سرمای زمستان آنها را خراب نکند. کاشتن گیاه جوان حاصل از رویش بذر (نشاء) در زمین زراعی، معمولا در بهار و به کمک دستگاه‌های ساده به‌نحوی انجام می‌گیرد که ریشه گیاهان جوان ضمن کاشتن آسیب نبیند و با فاصله کشت 80 سانتی­متر می­کارند. پس از انتقال گیاهان به زمین مورد نظر معمولا با کودهایی که به شکل محلول مایع در آمده‌اند و یا با کود انسانی رقیق شده، زمین کرت را آبیاری می‌کنند. محصولات به‌دست آمده پنیرک را در سایه و در محلی که به خوبی تهویه گردد، خشک می‌کنند و یا این عمل را در حرارت‌ مصنوعی و یا در آون با گرمای 25 تا 40 درجه انجام می‌دهند. در غیر این صورت گل‌ها رنگ زیبای خود را از دست می‌دهند. گل‌های خشک شده را در ظروف مخصوص و در محلی خشک نگه‌داری می‌نمایند. بدین طریق از هر هکتار زمین، حدوداً 2400 کیلوگرم گل و به همین میزان برگ به‌دست می‌آید (صمصام‌شریعت، 1389).

1ـ14ـ داشت:

در صورتی که بذرها به‌ صورت متراکم در طول ردیف‌ها کاشته شده باشند، باید در مرحله هفت تا هشت برگی به تنک کردن آن‌ ها اقدام نمود، به‌طوری که فاصله دو بوته در طول ردیف 30 تا 40 سانتی‌متر گردد. آبیاری منظم و به موقع نقش عمده‌ای در افزایش عملکرد دارد. از آفات این گیاه قارچ عامل بیماری زنگ است که برای مبارزه با آن می‌توان از محلول 4/0 درصد زینب یا محلول 2/0 درصد به‌صورت محلول‌پاشی استفاده نمود (امیدبیگی، 1390).

:

با افزایش روز افزون جمعیت و محدود بودن منابع برای ادامه حیات بر روی کره زمین، بحث مدیریت وتصمیم گیری در این مورد یکی از مهمترین مشغله های فکری انسان امروزی می باشد . مدیریت زمان و استفاده بهینه از منابع تولید می تواند در افزایش و بهره وری تولید نقش موثر داشته باشد. با افزایش هزینه های تولید برای بقاء واحدهای تولیدی دو راه در پیش رو خواهیم داشت . افزایش بهره وری واحدهای تولیدی و یا سرمایه گذاری مجدد این واحدها، می تواند چاره گشا باشد.در باغبانی وپرورش درختان میوه به دلیل طولانی بودن دوره رشد درختان وبازگشت سرمایه، انتخاب ارقام و مناسب می تواند گره گشای این مشکل باشد(سالنامه آماری استان سمنان ،1385).

شهرستان دامغان یکی از بزرگترین منابع تولید پسته در ایران می باشد، سطح زیر کشت این محصول در حال حاضر 11470000هکتار باغ پسته می باشد. پس لزوم داشتن دانش فنی لازم برای تولید و افزایش توان تولید روشن بوده از طرفی در سالهای اخیر با توجه به افزایش هزینه های تولید، انتخاب پایه های مناسب می تواند ضمن کاهش این هزینه ها در انتخاب یک ژنوتیپ مختص منطقه موثر باشد. همانگونه که پایه بادامی زرند در منطقه کرمان ورفسنجان به عنوان پایه اصلی کشت می شود . متحمل بودن به شرایط محیطی وکاهش اثرات آنها در سیکل زندگی با وجود تنش های خشکی شوری آفات وبیماریها با بهره گرفتن از هورمون براسینو استروئید یکی دیگر از اهداف این تحقیق می باشد . هورمون براسینو استروئید یکی از گروه های ششگانه هورمون های گیاهی بوده و تاثیر ان بر کاهش اثرات تنش های محیطی به اثبات رسیده است (سالنامه آماری استان سمنان ،1385).

     استان سمنان که شهرستان دامغان در آن واقع شده است با داشتن 4شهرستان (دامغان –سمنان-شاهرود -گرمسار )12 بخش 28 دهستان 16شهر دارای مساحتی معادل 67491 کیلومتر مربع می باشد که بین 51 درجه و51 دقیقه تا 57 درجه و 3 دقیقه طول شرقی و 34 درجه و13 دقیقه تا 37 درجه و 20 دقیقه شمالی قرار گرفته است شهرستان دامغان در سال 1385 با مساحت 14027 کیلومتر مربع با جمعیت 84680 نفر از طرف شمال به خط الراس جبال البرز و از طرف شرق به شهرستان شاهرود واز طرف جنوب به دشت کویر مرکزی ایران واز غرب به شهر ستان سمنان منتهی می شود . حداقل طول شرقی جغرافیایی شهرستان دامغان 53 درجه و 42 دقیقه و حداقل عرض شمالی آن 34 درجه و 15 دقیقه و حداکثر ارتفاع شهرستان از سطح دریا 1170 متر می باشد (سالنامه آماری استان سمنان ،1385).

2-1- بیان مسئله:

براسینو استروئید گروهی از هورمونهای گیاهی هستند که اثرات زیستی قابل توجهی روی رشد گیاهان دارند از جمله باعث افزایش مقاومت به تنشهای محیطی می شوند. براسینو استروئید گروهی از ترکیبات استروئیدی گیاهی بوده که بطور طبیعی سنتز شده ورنج وسیعی از فعالیتهای بیلوژیکی را دربر می گیرند. براسینو استروئید ها چندین ویژگی کشاورزی مهم مانند زمان گلدهی و عملکرد دانه و تحمل به تنش ها را کنترل می کند. افزایش قابل توجه عملکرد محصول ممکن است به واسطه هر دو عمل متابولیسم گیاه و محافظت گیاه در برابر تنشهای محیطی باشد(اسکندری ،1390). طیف وسیعی ازتنش­های محیطی مانندافزایش یاکاهش دما،خشکی،شوری واشعه ماوراء­بنفش ومیکروب­هابرای گیاهان مضر هستند .شوری درخاک یا آب یکی ازتنش های اصلی درمناطق خشک ونیمه خشک است ومیتواندرشدمحصول گیاه رابه شدت محدودکند (قربانلی وهمکاران، 1391). باتوجه به اینکه کشورایران درمنطقه ای بااراضی خشک وشورقرارداردبنابراین ضرورت تحقیق درخصوص تاثیرتنش های محیطی وبه ویژه پرورش گیاهان درمحیطهای کنترل شده امری اجتناب ناپذیرمی­باشد.

اولین بار براسینو استروئیدها از دانه گرده گیاه (Brassica napus Rape ) بوسیله آرور و همکاران در سال1979 استخراج و بعنوان ششمین گروه از تنظیم کننده ای رشد گیاهی در نظر گرفته شد.( احمدی موسوی1) براسینو استروئیدها تقریباً در تمام قسمتهای گیاه یافت میشوند و بیشترین مقدار آنها در اندامهای زایشی(دانه گرده و بذرهای نارس) مشاهده شده است.(یودی[1] و کریشنا2، 2009).

شمار زیادی از اطلاعات نیز نشان داد که کاربرد براسینواستروئید در گیاهانی که در معرض عوامل محیطی نامساعد قرار گرفته بودند، به همان اندازه گیاهان قرار گرفته در شرایط مساعد سالم ماندند. همچنین مشخص شد که براسینواستروئید میل به کاهش علائم تنش در یک واریته از گونه گیاهی که در معرض هر دو تنش زیستی و غیر­زیستی قرار گرفته بودند را دارد (کریشنا، 2003). مکانیسم­های تنش طی دوره­ عمل براسینواستروئید می ­تواند در میزان خیلی ناچیز انجام گیرد. همچنین ثابت شده که 24- اپی براسینولید قادر به القاء تحمل به گرما در نهال­های تربچه و گوجه فرنگی می­باشد. به طوری­که این نهال­ها زمانی که در غلظت (1میکرومول از 24- اپی براسینولید) رشد کنند بیشترین تحمل نسبت به یک تیمار گرمایی شدید نسبت به نهال های تیمار نشده داشتند (داب هادل2 و همکاران، 1999).

در حال حاضر یکی از بهترین پایه ها برای کشت نهال پسته رقم بادامی زرند می باشد.باتوجه به سطح زیر کشت محصول پسته در شهرستان دامغان وشرایط مساعد جهت توسعه این باغات در شهرستان اهمیت یافتن و ترویج پایه های مناسب وسازگار با منطقه را افزایش می دهد در این راستا 5 ژنوتیپ برتر پسته ازیکی از تولید کنندگان نهال تهیه وبا هورمون براسینو استروئید تیمار گردید.

3-1 اهمیت مسئله:

پسته یکی از محصولات استرتژیک در کشور ما می باشد . میزان صادرات این محصول سالیانه معادل               دلار و بخشی از رشد اقتصادی ایران می باشد. براین اساس ساماندهی زیر ساختارهای مناسب تولید و افزایش بهروری می تواند نقش بسزایی در کاهش هزینه های تولید و سود اوری این محصول باشد. افزایش وبرداشت بدون برنامه ریزی ازمنابع آبی کشور سبب شور شدن اب چاه ها شده است .و در سال گذشته باعث ازبین فتن 11470000هکتار از باغات پسته رفسنجان شده است (دکتر حکم آبادی،1385)

شرایط نامساعد مانند خشکی شوری سرمازدگی و یخ بندان آفات وبیماریها و دیگر تنش های محیطیکه ما اغلب در باغات پسته با آن روبرو هستیم یکی از مهمترین عوامل کاهش تولید این محصول می باشد. توانند افزودن مقاومت به سرما بیماریها علف کش ها وتنش شوری _افزایش عملکرد محصول طویل شدن سلول وجوانه زنی بذر کاهش عقیمی جلو گیری از رشد ونمو ریشه از جمله اثرات براسینواستروئید ها می باشد ((قربانلی وهمکاران، 1391).

:

یکی از قواعد مسلم و تغییر ناپذیر طبیعت ونظام خلقت درموجودات زنده ، تولید مثل و تکثیر نسل است. توالد و تناسل سبب بقای نسل و دوام نوع جانداران می گردد واگر چنین قانونی در طبیعت حکمفرما نبود از حیوان وانسان اثری بجا نمی ماند و همه موجودات زنده نابود می شدند . توالد و تناسل در انسان ، به رابطه جنسی زن و مرد بستگی دارد که از آن اولاد بوجود می آید و سپس بحث نسب این طفل متولد شده مطرح میشود که ممکن است مشروع یا نامشروع باشد .

در انسان غرایز شهوانی و امیال جنسی ، بر عکس حیوانات ، با عقل و اراده در هم آمیخته و باعث میشود امیال جنسی در مجرای صحیح خود قرار گیرد و خانواده را بوجود آورد. خانواده اولین سلول جامعه است که خود از ازدواج زن و مرد تشکیل می شود . از این ازدواج فرزندانی بوجود می آیند ؛ فرزندان ناشی از ازدواج شرعی وقانونی منتسب به والدین خود هستند ودارای کلیه حقوق و تکالیف قانونی می باشند . حال ممکن است در خارج از خانواده و بر اثر رابطه نامشروع ، طفلی متولد شود . طفل متولد شده از این طریق ، در لغت فرزند نامیده میشود . اما بحث اصلی درمورد نسب چنین طفلی می باشد که به این طفل ، طفل طبیعی و نسب ناشی از آنرا، نسب طبیعی می نامند . شناسایی چنین نسبی ، ممکن است باعث هرج و مرج جامعه وتضعیف بنیان خانواده و از بین رفتن حریم ها گردد و مخالف نظم عمومی یا اخلاق حسنه باشد .در مقابل ، عدم شناسایی آن، باعث از بین رفتن حقوق طفل طبیعی که بر اثر هوسبازی یا هر عامل دیگری توسط افرادی غیر از طفل طبیعی بوجود آمده و خود دربوجود آمدنش هیچ دخالتی نداشته است می گردد . در بسیاری از نظام های حقوقی جهان، بین حقوق و تکالیف طفل متولد از رابطه ی جنسی نامشروع و طفل متولد از رابطه جنسی مشروع تفاوت هایی قایل شده اند .در سیستم حقوقی ایران که بر گرفته از شرع انور اسلام وقواعد فقه امامیه می باشد ، نیز این تفاوت ها موجود و دارای آثار متعدد حقوقی است . اما همانگونه که می دانیم ، حقوق تنها در مواد قانون خلاصه نمی شود و آن چه در قانون بعنوان حقوق و تکالیف اشخاص آمده است ، در واقع تمام آن چیزی نیست که اشخاص می توانند بر عهده بگیرند یا مستحق آن می باشند وبه همین جهت است که قانون ما نیز در جاهای مختلف ، دادرس را در مقام رفع تنازع ، در صورت نقص یا عدم متن قانونی ، به رجوع به منابع فقهی و

فتاوی معتبر ، رهنمون می سازد .[1] طبق اصل 12 قانون اساسی و ماده واحده قانون اجازه رعایت احوال شخصیه

ایرانیان غیر شیعه ، نسبت به احوال شخصیه و حقوق ارثیه و وصیت ایرانیان غیر شیعه ، محاکم باید قواعد و عادات مسلمه متد اوله در مذهب آنان را جز در مواردی که مقررات قانون راجع به انتظامات عمومی باشد رعایت نمایند و همانگونه که می دانیم حداقل یک چهارم جمعیت کشور مسلمانان اهل سنت هستند.

با توجه به مطالب فوق سعی ما در این تحقیق بر آن است که علاوه بر مراجعه به متون قانونی و تحقیقات ونوشتارهای نویسندگان حقوقی ، تا حد امکان مسایل مختلف فقهی و حقوقی نسب مشروع و طبیعی (نامشروع) را از لابه لای کتب فقهی و فتاوی معتبر موجود، استخراج نماییم و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم .

بنابراین جهت بررسی تمام جوانب نسب مشروع و نسب طبیعی در بخش اول این تحقیق به شناسایی نسب می پردازیم که شامل دو فصل است . در فصل اول تعریف و ماهیت نسب و در فصل دوم اقسام نسب مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در بخش دوم آثار واحکام نسب شامل دو فصل ، فصل اول آثار و احکام نسب مشروع و فصل دوم آثار و احکام نسب طبیعی را مورد بحث و بررسی قرار می دهیم .

روش تحقیق :

روش تحقیق به صورت استدلالی و تحلیلی و کتابخانه ای می باشد و در تحقیق سعی شده که با بهره گرفتن از روش های فقهی وشیوه های متداول در استنباط و استخراج احکام ، حکم شرعی موضوع استنباط گردد و همچنین به قانون رجوع شده و حکم موضوع را با بهره گرفتن از قوانین موجود بخصوص قانون مدنی که از نظریه مشهور فقها تبعیت کرده بدست آورده، و در عین حال نظریه فقیهان هم آورده شده است .

هدف تحقیق :

این تحقیق هم هدف علمی دارد و هم کاربردی و مورد ابتلاء جامعه خصوصاً محاکم قضائی و اداری است وچون قانونگذار درخصوص موضوع تحقیق به بسیاری از سؤالات پاسخ نداده و احکام آنها را بیان نکرده لذا انجام تحقیق را ضروری کرده است .

فرضیه ها :

1-احکام نسب طبیعی مثل نسب مشروع است مگر اینکه بر تفاوت آن نصی وجود داشته باشد.

2-اصل بر اختلاف احکام نسب مشروع ونسب طبیعی است و موارد اتحاد احتیاج به نص دارد .

3-درصورت تعارض بین نسب طبیعی و نسب مشروع تقدم با نسب طبیعی است.

4-درصورت تعارض بین نسب طبیعی و نسب مشروع تقدم با نسب مشروع است و احکام نسب مشروع در موارد تعارض بار می گردد.

مشکلات و موانع تحقیق :

هر تحقیقی با توجه به عمق مطالب ، دارای یکسری مشکلات و موانع می باشد لذا این تحقیق نیز از این قاعده کلی مستثنی نبوده و دارای یکسری مشکلات و موانع می باشد که مهمترین آنها عبارتند از: عدم همکاری برخی از کتابخانه ها ، در اختیار نداشتن بعضی از منابع واینکه اکثر منابع عربی بوده و نیاز به ترجمه داشته و در ترجمه ممکن است مقصود کامل نویسنده ی متن بیان نشود.

پیشینه تحقیق :

درخصوص نسب طبیعی و نسب مشروع تحقیقات زیادی انجام شده لیکن تحقیقی تطبیقی بین فقه اهل سنت و فقه امامیه مشاهده نشده و بنظر می رسد که این تحقیق کار جدیدی باشد و از طرفی درخصوص تعارض بین نسب طبیعی ونسب مشروع واحکام آنها تحقیقی مشاهده نشده است .

بخش اول: شناسایی نسب

درجهان حقوق ، وجود و اثبات حق با هم رابطة نزدیک دارد. به ویژه ، در امور پنهانی که در دیدگاه عمومی رخ نمی دهد و تنها دو طرف دعوا از حقیقت آگاهی دارند، این رابطه آشکارتر به چشم می خورد. نسب نیز یکی از این امور است . حال سؤال این است که نسب یعنی چه ؟ شناسایی نسب ، موضوع این بخش را تشکیل
می دهد که در فصل اول تعریف و ماهیت نسب و در فصل دوم اقسام نسب را بررسی می نماییم .

فصل اول :تعریف وماهیت نسب

در قانون مدنی ایران نسب ،تعریف نشده و ماهیت آن بیان نگردیده، ولی علمای حقوق کوشش کرده اند که سکوت قانونگذار را جبران نمایند .لذا در محبث اول تعریف نسب و در مبحث دوم ماهیت نسب را بررسی خواهیم کرد.

مبحث اول :تعریف نسب

نسب در لغت به معنی نژاد واصل و خویشاوندی است .[2]

قانون مدنی نسب را تعریف نکرده ، لیکن باب اول از کتاب هشتم جلد دوم (مواد 1158تا 1167) را به عنوان « درنسب » به آن اختصاص داده است .

علمای حقوق نیز تعاریف تقریباً مشابهی را برای نسب ارائه داده اند برخی از حقوقدانان نسب را چنین تعریف نموده اند .« نسب عبارت است از رابطه ای خویشاوندی بین دو نفر که یکی از نسل دیگری یا هر دو از نسل شخص ثالثی باشند. » [3] و به تعبیر دیگر « نسب علاقه ای است بین دو نفر که به سبب تولد یکی از آنها از دیگری یا تولدشان از شخص ثالثی حادث می شود.»[4] و همچنین «نسب رابطه خونی وحقوقی است که پدر و

مادر را به فرزندان آنان مربوط می کند.» [5]

یکی دیگر از علمای حقوق بیان می نماید: « نسب به معنی قرابت وخویشاوندی است و امری است که به واسطه انعقاد نطفه از نزدیکی زن و مرد به وجود می آید . از این امر رابطه طبیعی خونی بین طفل و آن دو نفر که یکی پدر و دیگری مادر باشد موجود می گردد.»[6]

البته اکثر اختلاف نظرها درتعریف نسب در معنای عام آن است . نسب در معنی عام مترادف با قرابت نسبی است و رابطه طبیعی و خونی بین کلیه خویشاوندان نسبی خط مستقیم با خط اطراف را در بر می گیرد. اما نسب به معنی خاص عبارت است از رابطه پدر و فرزندی یا مادر فرزندی و به دیگر سخن، رابطه طبیعی و خونی میان دو نفر است که یکی بطورمستقیم (بدون واسطه) از صلب یا بطن دیگری به دنیا آمده است .[7]

اما بعضی نسب را عرفاً ولغتاً رابطه ای می دانند اعتباری که از پیدایش یک انسان از نطفه انسان دیگری انتزاع می شود .[8]

درفقه هم فقیهان تعریف جامع وکاملی از نسب ارائه نکرده اند و حتی به ندرت بعضی از فقیهان نسب را تعریف کرده اند .

مرحوم صاحب جواهر در تعریف نسب می گوید: « هواتصال بالولاده بانتهاء احد هما الی الآخر کالأب و الابن أو بانتها ئهما الی ثالث .»[9] یعنی نسب عبارت از منتهی شدن ولادت شخصی به دیگری مانند پدر و پسر یا انتهای ولادت دو شخص به ثالث (مانند منتهی شدن دو برادر به پدر)

مبحث دوم : ماهیت نسب

همانگونه که در مبحث اول بیان شد، از نسب تعاریف کم و بیش مشابهی ارائه شده است. در تعاریف مذکور نسب را به امر حاصل از انعقاد نطفه زن و مرد بیان کرده اند اما مشخص نکرده اند که این امر ، یک رابطه اعتباری و قراردادی است یا تکوینی و واقعی . به عبارت دیگر تعاریفی که حقوقدانان از نسب ارائه
کرده اند هیچ کدام حقیقت و ماهیت نسب را بیان نکرده اند که چرا به وسیله ولادت یا رابطه طبیعی ، فرزند به پدر و مادر منتسب میشود و ملاک این کار چیست ، آیا این ملاک ناشی از اعتبار و قرارداد است تا قابل تغییر به وسیله قانونگذار باشد یا اینکه این ملاک ، تکوینی و واقعی است و چاره ای نیست و قابل نفی و اثبات بوسیله هیچ کس نیست و فقط برخی از آثار جزئی آن به خاطر برخی مصالح ضروری بوسیله قانونگذار به ندرت قابل تغییر است .[10]

علت این تفاوت آن است که اگر ماهیت نسب را رابطه ای اعتباری و قراردادی بدانیم ، آن گاه چگونگی احراز وجود این رابطه و آثاری که از وجود آن ایجاد می گردد، بی شک تابع همان قراردادی است که بر اساس آن نهادی به نام نسب را اعتبار کرده ایم . حال آنکه درصورتی که ماهیت نسب را امری تکوینی و واقعی بدانیم، با پدیده ای عینی وخارجی روبرو هستیم که بلکه ملزم به انطباق نظرات خود با این امر واقعی و ترتب آثار متناسب با ذات این امر تکوینی می باشیم . برخی از پژوهشگران [11]معتقدند که ماهیت نسب از سوی شارع یاقانونگذار تعریف نشده وبنابراین مقنن دررابطه با حقیقت وماهیت نسب از عرف پیروی می کند . به عبارت دیگر ، این دسته از پژوهشگران معتقدند با آن که نسب را نمی توان امری دارای ماهیت اعتباری محض و فاقد هر گونه وجود حقیقی دانست، اما درهر حال در مورد نسب ، به اصطلاح اصولی حقیقت شرعیه ای وجود ندارد. [12]بنابراین نظر، نسب در شرع وقانون دارای ماهیت و واقعیت اعتباری است و شرع هر آنچه را که عرف منشأ اعتبار رابطه ی نسبی بداند ، به عنوان منشأ ایجاد این رابطه می پذیرد.این عده نسب پدری را به طور جداگانه از نسب مادری مورد بحث قرار می دهند. به نظر این عده چون از نظر پزشکی منشأ پیدایش و ماده ی سازنده ی جنین از طرف جنس مذکر (پدر) همان اسپرم موجود در منی مرد است ، بنابراین عرف نیز معیار و ملاک نسب و ارتباط بین دو انسان را پیدایش یکی ازدیگری می داند و این امر واقعی وتکوینی را نسب
می نامند. مستند روایی و قرآنی این افراد نیز، آیاتی نظیر آیه 54 سوره مبارکه فرقان است که میفرماید: « وهو الذی خلق من الماء بشراً فجعله نسباً وصهراً …» بر اساس این نظریه ، این اعتبار عرف ، منشأ واقعی دارد . یعنی به رغم آن که ماهیت وحقیقت نسب امری اعتباری است ، اما این اعتبار از یک امر واقعی و تکوینی منشأ گرفته است . در اصطلاح به چنین امور اعتباری که خود از واقعیت یا واقعیت هایی نشأت می گیرند، اعتبارات نفس الامری می گویند . بنابراین به نظر این عده ، نسب ازاعتبارات نفس الامری است.[13] این پژوهشگران در مورد منشأ انتساب فرزند به مادر نیز همین شیوه استدلال را به کار می برند، با این تفاوت که درمعیار پیدایش فرزند از ناحیه مادر میان طرفداران این نظریه اختلاف وجود دارد . عده ای [14]معتقدند که ملاک انتساب فرزند به مادر «زاییدن » است . این گروه معتقدند : در لغت و همین طور در عرف ، مادر یا والده به شخصی اطلاق میشود که کسی را می زاید ودیگری از او متولد می شود ، بنابراین زنی که کودکی راحمل کرده و سپس او را زاییده است، مادر آن کودک است. این گروه نیز ، به آیاتی همچون آیه 2 سوره مبارکه مجادله که می فرماید: « ان امهاتهم اللاتی ولدنهم …» و آیات 14 سوره مبارکه لقمان ،15 سوره مبارکه احقاف و 78 سوره مبارکه نحل که مضامین مشابهی دارند استناد می نمایند . بر این نظریه انتقاداتی نیز وارد شده است ، از جمله آن که استناد به آیه 2 سوره مبارکه مجادله وافی به مقصود نیست .زیرا، اولاً آیه اطلاق ندارد، بلکه درمقام رد پندار کسانی است که گمان میکردند به صرف ظهار، زنانشان مانند مادرانشان می شوند ودر نتیجه بر آنان حرام ابدی میشوند ،پس درمقام بیان مفهوم شرعی «ام » نبوده و مقدمات حکمت از جهت اخذ اطلاق تمام نیست .[15] ثانیاً این که خداوند در این آیه مادر را کسی معرفی کرده است که بچه می زاید ، منافاتی ندارد با این که غیر او نیز مادر باشد ، مانند مادر رضاعی که در آیه 23 سوره مبارکه نساء می فرماید : «و امهاتکم اللاتی ارضعنکم ….» وبنابراین صراحتاً زنی که طفلی به دنیا نیاورده است را مادر نامیده است.[16] ثالثاً کلمه «ولدن» دراین آیه به معنای زایمان نیست . زیرا درکتاب و سنت هر جا سخن از زایمان آمده است با عبارت « وضع» بیان شده است .

برخی از فقهای طرفدار نظریه ی اعتبار نفس الامری بودن نسب ، ملاک انتساب فرزند به مادر را پیدایش فرزند از تخمک زن می دانند.[17] بنابراین نظر ، ملاک مادر بودن در نظر عرف همانند ملاک پدر بودن است ، عرف زنی را که در نخستین مرحله ی آفرینش و ایجاد و پیدایش جنین سهم دارد ، به عنوان مادر تلقی می کند و او کسی جز صاحب تخمک نیست ؛ تغذیه این کودک از رحم که پس از این مرحله صورت می گیرد، تنها سبب رشد کودک می شود وهیچ نقش دیگری نمی تواند داشته باشد و این امر هم دلیل نمی شود که کودک از حالت فرزند بودن برای صاحبان اسپرم و تخمک بیرون بیاید .استناد قرآنی این افراد نیز به آیه 2 سوره مبارکه
« انسان» است که می فرماید :« انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج».

برخی از حقوقدانان [18]طرفدار نظریه ی اعتبار نفس الامری بودن نسب معتقدند صاحب رحم و صاحب تخمک به صورت همزمان وتوأمان به عنوان مادران شرعی طفل هستند. زیرا از یک طرف نمی توان هم از لحاظ ژنتیکی و طبیعی و هم از لحاظ اخلاقی و عرفی ، طفل را ملحق به زن صاحب تخمک ندانست و هم از طرف دیگرنمی توان تعلق و وابستگی طفل به کسی که ماه ها در درون او و همچون جزیی ازپیکر او رشد کرده و شکل گرفته است را بی اثر دانست. به هر حال طرفداران هر سه نظریه فوق ، قایل به ماهیت اعتباری نفس الامری نسب هستند واختلاف نظر آنان ، پیرامون چگونگی انتساب فرزند به مادر ، اختلافی در چگونگی استنباط و تلقی عرف ازاین امر است .

در مقابل این عده ، برخی دیگر از حقوقدانان [19]دیدگاه هایی را ابراز داشته اند که از مجموع این دیدگاه ها می توان چنین استنباط کرد که این افراد معتقد به وجود یک حقیقت شرعیه یا متشرعه برای نسب هستند، این عده معتقدند نسب یک امر جعلی و قانونی است که به حکم و جعل مقنن وابسته است و هر جا که مقنن نسب را بپذیرد نسب تحقق یافته است .

طرفداران این نظریه ، حکم به قطع نسب در مورد زنا داده اند ونیز رضاع و فراش را مصادیقی از جعل نسب در شرع مقدس اسلام دانسته اند وبدین ترتیب کوشیده اند ، نسب را دارای ماهیتی جعلی و قانونی بدانند.

با دقت در هر یک از موارد فوق می توان به این نتیجه رسید که دردو مورد از موارد فوق نمی توان این امور را جعل نسب دانست . زیرا درمورد رضاع ، این نهاد تنها باعث ایجاد مانع برای نکاح می شود (مستفاد ازماده 1046 ق . م ) و به موجب حدیث نبوی « یحرم من الرضا ما یحرم من النسب » رضاع باعث نشر حرمت میشود. اما سایر آثار نسب مانند توراث و غیره بر رضاع بار نمی شود و نمی توان نشر حرمت را به عنوان جعل نسب دانست، بلکه رضاع تنها از حیث مانعیت نکاح درحکم نسب است .

سرطان مری به عنوان ششمین سرطان شایع و عامل مرگ و میر بر اثر سرطان در بین افراد می باشد. با وجود روش های درمانی موجود مانند جراحی، رادیوتراپی و شیمی درمانی، میزان بقاء پنج ساله بیماران در حدود %10 تا %13 می باشد. فقدان علایم زودرس اولیه موجب می شود که در زمان تشخیص، بیماری در مراحل پیشرفته باشد. کارسینوم سلول های سنگفرشی مری یکی از دو نوع سرطان مری است که بیشتر در مردان و افراد بالای 50 سال سن دیده می شود. بیان مولکول چسبندگی سلول های اپی تلیالی یا EpCAM در انواع سرطان های گوارش به خصوص سرطان مری افزایش می یابد. هم چنین در مراحل مختلف سرطانی شدن، با پیشرفت بیماری، بیان ان بیشتر می شود. از این جهت می توان از ان به عنوان مارکری مناسب جهت درمان سرطان استفاده کرد. در این مطالعه ما بر ان شدیم که با بهره گرفتن از دو اپی توپ ایمیونوژن پروتئین EpCAM و اتصال انها به کمک لینکری مناسب، یک مولتی توپ کایمریک ایمیونوژن ایجاد و زمینه را برای استفاده از ان جهت تولید واکسن و یا کیت تشخیصی سرطان مری فراهم کنیم.

روش کار

در این مطالعه ابتدا اپی توپ های مورد نظر به کمک بانک های اطلاعاتی ژنی انتخاب شدند. سازه ی نو ترکیب طراحی شد. سپس با انالیز های بیو انفورماتیکی و کامپیوتری، خواص مهم مثل پایداری، انرژی، فولدینگ مناسب، ایمنی زایی و … ، که در سنتز این مولتی توپ مهم هستند را مورد بررسی قرار دادیم. ژن طراحی شده به روش شیمیایی سنتز شد و سپس با بهره گرفتن از فرایند کلونینگ، قطعه ژنی سنتز شده را به کمک پلاسمید بیانی pet-28a درون سیستم پروکاریوتی انتقال داده و تکثیر کردیم. در انتها نیز بیان مولتی توپ کایمریک طراحی شده را در باکتری های نو ترکیب با القاگر مناسب القا کرده و وجود پروتئین مورد نظر را به کمک تکنیک SDS-page مورد بررسی قرار دادیم.

بحث و نتیجه گیری

مولتی توپ کایمر طراحی شده دارای پایداری و انرژی مناسبی بوده و می تواند به مانند اپی توپ های پروتئین اصلی خاصیت ایمنی زائی داشته باشد. این قطعه ژنی توانایی کلون شدن در میزبان پروکاریوتی را دارا بوده و باکتری قادر است به کمک القاگر مناسب به میزان فراوانی پروتئین کایمریک مورد نظر را تولید کند. از این جهت می توان از این پروتئین نوترکیب برای تهیه کیت تشخیصی سرطان مری به واسطه تکنیک الایزا استفاده برد. همچنین می توان با تزریق این پروتئین نوترکیب به عنوان واکسن، سیستم ایمنی فرد را جهت پیش گیری از ابتلا به سرطان تقویت نمود.

واژه های کلیدی: سرطان مری، EpCAM، مولتی توپ کایمر، کلونینگ

1-1 سرطان مری

سرطان مری[1] با نزدیک به 000/400 مورد منجر به مرگ در سال، ششمین عامل مرگ ومیر ناشی از سرطان در جهان است. میزان مرگ ومیر ناشی از سرطان مری در سال، از حدود 3 در10⁵ نفر در سفید پوستان ایالات متحده آمریکا تا بیش از 100 در 10⁵ نفردر برخی از نواحی کشور چین متغیر است. این سرطان به انواع گوناگونی تقسیم میشود که دو نوع کارسینوم سلول های سنگفرشی مری[2](ESCC) و آدنوکارسینوم مری[3] (EAC) آن بسیار رایج است. (کمانگر و همکاران، 2007) اگر چه عامل های خطر و اپیدمیولوژی ESCC  و EAC با هم متفاوت اند ، اما پیش آگاهی هر دو بسیار ضعیف است به نحوی که بقای پنج ساله بیماران ، 10 تا 13 درصد گزارش شده است. (سمپلینر و همکاران، 2009)[4]

در مورد تاریخچه ی بیماری، تا سال 1970 بیش از 90% سرطان مری از نوع سنگفرشی و نوع ادنوکارسینومایی تقریبا نادر بوده و از این زمان به بعد نوع ادنوکارسینومایی رشد یکنواختی را شاهد بوده است. مطالعات ایپدمیولوژی گسترده ای در کشورهای مختلف در زمینه عامل های خطر، بروز وشیوع انجام گرفته است . در مطالعات انجام گرفته در زمینه ی بروز EAC در ایالات متحده آمریکا ، مشخص شده است که در سال 2000 سرعت افزایش بروز آن نسبت به سایر سرطان ها پیشی گرفته است و رشدی بین 3 تا 5 برابر در نژادهای مختلف در فاصله ی زمانی بین سال های 1975 تا 2004 گزارش شده است. (دمیستر، 2009)[5] در سال 2009 در ایالات متحده آمریکا ، EAC  دو سوم موارد سرطان مری را به خود اختصاص داده است. (ژو، 2009)[6] این درحالی است که در کشورهای شرق آسیا و آسیای مرکزی از جمله ایران ، ESCC رایج تر است. (دمیستر، 2009) مطالعات انجام شده در ایران نشان دهنده میزان بالای خطر ابتلا به سرطان مری در نواحی ساحلی دریای خزر بویژه در استان گلستان است. (کمانگر و همکاران، 2007) هم چنین مطالعات سال 2008 که در استان کرمان انجام گرفته است بیان گر افزایش 11 درصدی خطر ابتلا به EAC  در سال است ، در حالی که خطر ابتلا به ESCC  کم و بیش ثابت بوده است. (حق دوست و همکاران، 2008) در شکل 1-1، براورد حاصل از میزان شیوع و مرگ و میر ناشی از سرطان مری در جهان در سال 2004، نشان داده شده است.

شکل1-1. میزان مرگ و میر ناشی از سرطان مری در سال 2004. داده ها در مقیاس هر 100.000 نفر محاسبه شده اند. (سازمان بهداشت جهانی، 2009)[7]

1-1-1 تعیین مرحله بیماری

تشخیص مرحله بیماری یکی از مهم ترین مواردی است که در چگونگی درمان و وضعیت بالینی تاثیر دارد. تعیین مرحله ی بیماری، کوششی دقیق جهت اطلاع از توسعه و پیشرفت سرطان و این که سرطان به چه قسمت هایی از بدن بیمار پیشرفت کرده است، می باشد. هم چنین به پزشک کمک می کند تا برنامه ی درمانی را طراحی نماید.

چهار مرحله بیماری عبارت است از :

مرحله ی I : سرطان تنها محدود به لایه های بالایی سلول های مخاط مری است.

مرحله ی II : سرطان لایه های عمیق تر مخاط مری را در بر گرفته یا به عقده های لنفاوی مجاور مری انتشار پیدا کرده است. در این مرحله، سرطان به دیگر قسمت های بدن انتشار نمی یابد.

مرحله ی III : سرطان بصورت عمیق داخل دیواره ی مری را مورد تهاجم قرار داده است و به بافت ها یا عقده های لنفاوی مجاور مری انتشار پیدا نموده است. سرطان هنوز به دیگر قسمت های بدن انتشار پیدا نکرده است.

مرحله ی IV : سرطان به سایر قسمت های بدن انتشار یافته است. سرطان مری تقریبا در هر قسمتی از بدن بیمار مانند کبد، ریه ها، مغز و استخوان ها می تواند انتشار یابد. (فرقانی فرد، 2010)

1-1-2 عوامل خطر زا در ابتلا به سرطان مری

این سرطان مانند دیگر سرطان ها حاصل مجموعه ای از عوامل محیطی و تغییرات ژنتیکی است . عامل های خطر در EAC و ESCC با هم متفاوت است ، به عنوان مثال عامل های محیطی و رژیم غذایی به شدت با ESCC در ارتباط هستند اما رفلاکس ( جریان برگشتی )، معدی- مروی[8] مکرر و واکنش های التهابی پس از آن نقش بسیار مهمی در ابتلا به EAC دارد . (ژو، 2009) دود تنباکو ، مصرف الکل ، سوء تغذیه ، کمبود سلنیوم ، کمبودی روی را می توان از عوامل محیطی مهم

موثر نام برد. (کمانگر و همکاران، 2007) طبق مطالعات انجام شده توقف مصرف الکل و تنباکو خطر ابتلا به این سرطان را بسیار کاهش می دهد. (جاب و همکاران، 2009)[9] به نظر می رسد که ESCC همراه با ویروس پاپیلومای انسانی [10] (HPV ) معمولا در کشورهایی که خطر بالاتری برای ESCC دارنده رایج تر است . HPV ویروسی است که علت اصلی سرطان گردن رحم محسوب می شود. مطالعات انجام شده در سال 2002 نشان داده است که DNA این ویروس در 2/15 درصد ESCC ها وجود دارد . ( حسین[11] و همکاران، 2009 : هررا [12]و همکاران، 2009)

1-1-3 تغییرات مولکولی در سرطان مری

در ایجاد سرطان، عوامل مولکولی و ژنتیکی نیز می توانند دخیل باشند که در مورد سرطان مری این عوامل می تواند با توجه به نوع ان متفاوت باشد :

1-1-3-1 تغییرات مولکولی در EAC

رفلاکس معدی – مروی مزمن به عنوان مهم ترین عامل تاثیرگذار در ایجاد EAC در نظر گرفته می شود . افزایش خطاهای کروموزومی ، تغییرات ژنتیکی ویژه و ناهنجاری های اپی ژنتیکی ژن های سرکوب گر تومور ، مشخص کننده این بدخیمی می باشد . تغییرات دیگر شامل افزایش فعالیت تلومراز و تغییرات اپی ژنتیکی مانند متیله شدن مضاعف از دیگر عوامل مولکولی در EAC هستند . (جاب و همکاران، 2009)

1-1-3-2 تغییرات مولکولی در ESCC

بر خلاف آدنوکارسینوم مری ، عامل های خطر و سازوکارهای متفاوت مولکولی در ایجاد ESCC نقش دارند. (جاب و همکاران، 2009) نمونه های مرسوم ژن های سرکوب گر تومور شامل Rb و P53 است که مطالعات ، نقش جهش در این دو ژن را در مراحل آغازین ESCC نشان داده است . از دیگر عوامل، جهش در ژن BCL-2 که نقش ضد آپوپتوزی دارد، می توان نام برد. (جاب و همکاران، 2009 ; نوری دلوئی و یعقوبی، 1999) یکی از عامل های تاثیر گذار روی عملکرد ژن های سرکوب کننده تومور، ریزماهواره ها[13] هستند . تغییرات در این ریزماهواره ها می تواند سلول های طبیعی را به سلول های نامیرا و نئوبلاستی تبدیل کند . برخی از جایگاه های ریزماهواره ها و جایگاه های ژن های سرکوب کننده تومور در نزدیکی هم قرار گرفته اند که به نام نقاط داغ معروف هستند و در غیر فعال کردن ژن های سرکوب کننده تومور نقش دارند. (نوری دلوئی، 2009 ; ان[14] و همکاران، 2005) از دیگر عوامل می توان به تغییرات اپی ژنتیکی به ویژه متیله شدن بازهای ناحیه ی پروموتر ژن اشاره کرد که موجب غیر فعال شدن ژن های سرکوب کننده تومور و تنظیم چرخه ی سلولی می شود . (نوری دلوئی و شریفی، 2001) مطالعات مولکولی سرطان مری، ناهنجاری های ژنتیکی مانند دگرگونی در بیان ژن های p53 ،p16 ، سیکلین D1 ، E-Cadherin   ، C-myc و … را در EAC و ESCC نشان داده است . در بسیاری از موارد دگرگونی های ژنتیکی معینی به طور مشترک در EAC و ESCC مشاهده شده است . اما در برخی از موارد بیان مکرر و نابه جای ژن ها در یکی از انواع سرطان مری بیش از نوع دیگر ذکر شده است . بیان ژن های تغییر یافته اغلب با عامل های خطر سرطان مری ارتباط نزدیکی دارند. ( اکا[15] و همکاران، 2009 ; اینگراوالو[16] و همکاران، 2009)

1-1-4 درمان های رایج سرطان مری

درمان وقتی ارزشمند است که در مراحل اولیه بیماری باشد زیرا کمتر از 20 درصد بیماران بعد از 5 سال زنده می مانند. با اینکه پیش اگاهی سرطان مری در سه دهه اخیر به شکل ارامی بهبود یافته است اما هنوز میزان بقای 5 ساله بیماران بسیار پایین است. دلایل مختلفی را می توان مسبب ان دانست:

– عدم کفایت روش های غربال گری بیماران

– شناسایی سرطان در مرحله پیشرفته، به طوری که نیمی از بیماران در مرحله ی غیر قابل جراحی و متاستاز قرار دارند.

– ریسک بالای عود بیماری بعد از جراحی و شیمی درمانی

– عدم دسترسی به یک روش غیر تهاجمی قابل اطمینان

– بقاء محدود در مورد بیماران غیر قابل جراحی و متاستاتیک شیمی درمانی شده به عنوان درمان تسکینی

درمان سرطان مری بستگی به عواملی از قبیل اندازه، موقعیت و وسعت تومور و سلامتی عمومی بیمار دارد. بیماران اغلب توسط گروهی از پزشکان متخصص شامل متخصصین گوارش، انکولوژیست بالینی و انکولوژیست رادیوتراپی درمان می شوند. درمان سرطان، باعث تحریک دهان شده و خطر عفونت دهان را افزایش می دهد، لذا پزشکان اغلب به مبتلایان سرطان مری توصیه می کنند جهت معاینه ی دندان و درمان بیماری های ان، قبل از شروع درمان، به دندانپزشک مراجعه کنند.

درمان های متفاوت و ترکیب های درمانی متعددی برای کنترل سرطان و یا بهبود کیفیت زندگی بیماران از طریق کاهش علایم و نشانه ها مورد استفاده قرار می گیرد.

1-1-4-1 جراحی

شایع ترین درمان سرطان مری، جراحی است. معمولا جراح کل تومور یا قسمتی از مری و عقده های لنفاوی مجاور تومور و سایر بافت های ناحیه را بر میدارد. عمل برداشتن مری ازوفاگوستومی نام دارد. جراح قسمت های سالم باقی مانده مری را به معده وصل می کند. بنابر این بیمار باز هم قادر به عمل بلع می باشد. گاهی نیز از لوله های پلاستیکی یا بخشی از روده، جهت ارتباط بین مری و معده استفاده می گردد. همچنین ممکن است جراح، مجرای بین معده و روده ی باریک را پهن تر کند تا محتویات معده اسان تر به درون روده ی باریک وارد شود. جراحی تمام تومور تنها در 40 درصد بیماران امکان پذیر است و ممکن است سلول های توموری در حاشیه ناحیه ی تومور باقی بمانند. گاهی اوقات عمل جراحی بعد از اتمام سایر درمان ها انجام می گیرد.

1-1-4-2 رادیوتراپی

رادیوتراپی استفاده از اشعه ی ایکس جهت از بین بردن سلول های توموری می باشد. رادیوتراپی فقط روی سلول های توموری تحت درمان موثر واقع می شود. پرتو ممکن است از دستگاهی در خارج از بدن (رادیوتراپی خارجی) و یا از مواد رادیواکتیوی که درون یا مجاور تومور قرار داده می شوند، خارج شود (رادیوتراپی داخلی). لوله ی پلاستیکی به درون مری وارد می شود تا در هنگام رادیوتراپی مری باز نگه داشته شود. رادیوتراپی ، بیمار را از عوارض جراحی مصون نگه می دارد مخصوصا اگر اندازه یا موقعیت تومور عمل جراحی را مشکل افرین نماید، اما غالبا اثر کمتری بر نشانه های انسدادی پیشرفت سرطان دارد و فقط می توان آن را به عنوان راه درمانی اولیه و سریع در نظر گرفت. رادیوتراپی می تواند به تنهایی یا همراه با شیمی درمانی به کار گرفته شود. پزشکان از رادیوتراپی به همراه شیمی درمانی برای کوچک کردن اندازه تومور قبل از جراحی استفاده می کنند. حتی اگر تومور را نتوان به وسیله ی جراحی خارج نمود و یا توسط رادیوتراپی بطور کامل از بین برد، رادیوتراپی اغلب به تسکین درد کمک کرده وعمل بلع را راحت تر می سازد.