چای جزو اولین مصارف اجتناب‌ناپذیر همه طبقات مردم در ایران و تقریباً تمامی نقاط جهان می‌باشد. این محصول به‌واسطه ارزش غذایی و اثرات آن در بدن انسان اهمیت ویژه‌ای داشته و به‌علت ارزش‌های کمی و کیفی آن در امر تغذیه انسان، امروزه جزو یکی از قدیمی‌ترین نوشابه‌های آرام‌بخش شناخته شده‌است (ظفری، 1374). نوشابه چای دارای مقادیر مفیدی از پروتئین‌ها (یک تا دو درصد)، هیدرات‌های ‌کربن (چهار تا پنج درصد)، اسیدهای آمینه، لیپیدها و ویتامین‌ها می‌باشد و مواد معدنی آن به‌حدود پنج درصد می‌رسد؛ که از چند عنصر پتاسیم، منیزیم، کلسیم، منگنز، روی و آهن تشکیل شده‌ است (وکیلی، 1383). چای یک گیاه دائمی، پایا و محدود به منطقه جغرافیایی خاص با شرایط اقلیمی یکنواخت می‌باشد؛ و با توجه به این‌که در ایران کشت آن به‌صورت تک ‌محصول و در سطح وسیع انجام می‌گیرد، بیماری‌های اندمیک روی آن اهمیت خاصی پیدا می کنند؛ بنابراین، شناخت و مدیریت بیماری‌های چای، بخشی از نیازهای تحقیقاتی مربوط به تولید این محصول صنعتی مهم است. (سراجی، 1386).

     در حال حاضر، نماتد مولد زخم ریشه چای با اسم علمی Pratylenchus loosi، مهم‌ترین عامل خسارت‌زای چای در ایران و جهان می‌باشد (سراجی، 1386). اهمیت نماتدهای مولد زخم ریشه تنها به خسارت مستقیم که در اغلب موارد سنگین خواهد بود محدود نمی‌شود، چرا که این نماتدها با توجه به تنوع، فراوانی گونه، پراکندگی، تراکم جمعیت، دامنه میزبانی وسیع خود و نیز خصوصیات انگلی خاص با سایر عوامل بیماری‌زای خاک‌زی در ارتباط می‌باشند (سراجی، 1386). این نماتد در باغ‌های چای شمال کشور اپیدمی شده و از طرف دیگر، در بخش تحقیقات گیاه‌پزشکی مرکز تحقیقات چای کشور به‌دلیل اهمیت این بیماری به‌عنوان مهم‌ترین عامل خسارت‌زای محصول چای، انجام کارهای تحقیقاتی بنیادی و کاربردی در این زمینه در اولویت می باشد. بدیهی‌است که تغذیه مناسب در هر گیاهی از جمله چای و مدیریت نمودن بهینه مصرف عناصر مهم غذایی در کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی نقش به‌سزایی دارند (اخوت و وکیلی، 1377). چای گیاهی است همیشه‌سبز و خزان‌ناپذیر که اسکلت و بوته‌دهی آن متناسب با تغذیه آن می‌باشد (Willson, 1999) ؛ بنابراین شناخت همبستگی بین عناصر مهم غذایی موجود در خاک و ریشه باغ‌های چای با میزان جمعیت نماتد مولد زخم ریشه چای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که در صورت بررسی نوع همبستگی و میزان آن می‌توان با مدیریت صحیح آن گامی در کاهش جمعیت و خسارت نماتد مولد زخم ریشه چای برداشت. لذا این بررسی برای نیل به اهدافی چون افزایش عملکرد چای در واحد سطح و بهبود کیفیت چای تولیدی انتخاب گردید.

1-2- تاریخچه کشت چای در جهان و ایران

تحقیقات نشان می دهد که بوته چای را در حدود سه هزار سال قبل از میلاد مسیح در چین می شناختند. گیاه چای و واریته‌های آن به حالت وحشی در شمال هند در ناحیه‌ای به نام آسام و مناطقی مانند تونکین و لائوس می‌روئید. کشت چای از دره یانگ‌تسه آغاز گردید و سپس از آن‌جا به‌‌طرف سواحل اقیانوس آرام و آن‌گاه به طرف جزایر ژاپن کشیده شده ‌است، پس از آن نیز از سمت جنوب و غرب توسعه یافته و سپس به هندوستان، هندوچین و جزایر اندونزی رسیده‌ است. هم‌اکنون، کشت این گیاه در کشورهای چین، هندوستان، هندوچین، ژاپن، سری‌لانکا، جاوه، برزیل، نواحی شمالی ایران و بسیاری از کشورهای اروپایی رواج دارد. از حدود قرن پانزدهم میلادی کشت چای در اروپا و آمریکا نیز رواج یافت، به‌طوری‌که در کشورهایی نظیر انگلستان، فرانسه، هلند، آلمان، آمریکای شمالی و روسیه کشت و تولید چای به‌ سرعت گسترش یافت. در حال حاضر در بیش از 50 کشور جهان که در موقعیت جغرافیایی N°42 و S°33 قرار گرفته‌اند، این گیاه پرورش داده می‌شود (اخوت و وکیلی، 1377).

     کشت چای در کشورهای مشترک‌‌المنافع (شوروی سابق) از سال 1893 میلادی آغاز گردید، در این سال اولین بوته‌های چای در آذربایجان کشت گردید. هم‌اکنون به مختصری از تاریخچه‌ کشت چای در ایران می‌پردازیم، براساس اسناد و مدارک موجود نخستین‌بار در سال 1262 هجری شمسی، مقارن با سلطنت ناصرالدین ‌شاه قاجار، شخصی به‌نام حاج محمد حسین اصفهانی کشت چای در ایران را آغاز نمود ولی به‌عللی نامعلوم ایشان موفقیتی کسب ننمود تا اینکه در سال 1279 هجری شمسی مرحوم حاج محمد میرزا کاشف‌السلطنه چای‌کار که در آن زمان ژنرال کنسول ایران در هند بود پس از مدت‌ها کار و تلاش روی مزارع چای در هند (حدود یک سال و نیم) موفق شد اصول و فنون چای‌کاری را بیاموزد. ایشان پس از فراگیری کشت چای، با اجازه دولت هند دو هزار نهال و مقداری بذر را به ایران آورد و بهترین منطقه برای کاشت چای را شمال ایران یافت و توانست این گیاه را بعد از زحمات زیاد در اطراف لاهیجان کشت کند. تا قبل از این تاریخ کشت چای در ایران رواج نداشت و ایرانیان قدیم به جای چای قهوه می‌نوشیدند. از آن‌‌ پس کشت چای در ایران رو به‌گسترش نهاد، به‌طوری‌که پس از کشت در لاهیجان در منطقه کلارآباد تنکابن نیز کشت گردید‌‌. سپس در سایر شهرهای شمالی مثل فومن، رشت، سیاهکل، لنگرود، املش، رودسر و رامسر این گیاه کشت شد (صوفی، 1379 ؛ اخوت و وکیلی، 1377 ؛ وکیلی، 1383 ؛ ظفری، 1374 و سراجی، 1386).

1-3- سطح زیر کشت و تولید چای در جهان و ایران

چای در عرض‌های شمالی وسیعی کشت می‌شود، شمالی‌ترین قسمت کشت آن در گرجستان واقع در°42 عرض شمالی و جنوبی‌ترین قسمت کشت آن در کورین‌تیس آرژانتین واقع در °20 عرض جنوبی می‌باشد. چین از نظر سطح زیر کشت در درجه اول اهمیت قرار دارد، زیرا در حدود نیمی از سطح زیر کشت جهان را به‌خود اختصاص داده است. سریلانکا نیز از کشورهای مهم تولید کننده چای به شمار می‌رود به طوری‌که سطح زیر کشت آن در سال 1975 به 242 هزار هکتار می‌رسد. مناطق اصلی کشت چای جهان عبارتند از: دره یانگ‌تسه و جنوب شرقی چین، شمال و جنوب هندوستان، سیلان، ژاپن، اندونزی، تایوان، کامبوج، ویتنام، لائوس، تایلند، برمه و مالایا که این خط سیر تا سواحل دریای خزر در ایران ادامه دارد. قاره آسیا با دارا بودن 80 درصد کل تولید جهانی چای، بزرگ‌ترین تولیدکننده چای جهان است (اخوت و وکیلی، 1377 و وکیلی، 1383). براساس آمار سازمان بین‌المللی خواروبار (FAO)، تولید کل چای خشک جهان در سال 2008 میلادی برابر چهار میلیون و سیصد و پنجاه ‌هزار تن و سطح زیر كشت آن در همین سال یازده میلیون و هشتصد و هفده ‌هزار هكتار بوده است (FAO, 2008). میزان تولید چای در سال زراعی 8- 2007 میلادی در کشورهای مهم چای‌خیز دنیا در جدول 1-1 آمده است.

     کشت چای در ایران در نواری به طول 250 کیلومتر و عرض 90 کیلومتر در شمال کشور بین کوه‌های البرز و دریای خزر صورت می‌گیرد. سطح زیر کشت چای در ایران هم‌‌‌اکنون حدود 32 هزار هکتار بوده که در منطقه کلارآباد در غرب مازندران تا فومنات در غرب استان گیلان در حاشیه جنوبی دریای خزر واقع شده ‌است. مناطق اصلی پنجگانه کشت چای در ایران عبارتند از؛ رشت، لاهیجان، لنگرود، رودسر در استان گیلان و تنکابن در استان مازندران البته در شهرهای دیگری مانند صومعه‌سرا، فومن و رامسر نیز کشت چای انجام می‌گیرد. در این بین شهرستان رودسر بیشترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده است (اخوت و وکیلی، 1377 ؛ صوفی، 1379 ؛ گزارش عملکرد مرکز تحقیقات چای کشور، 1384 و سراجی، 1386). مقدار و درصد سطح زیر کشت چای، وضعیت مالکیت و پراکندگی جغرافیایی باغ‌های چای در شهرهای مهم چای‌خیز گیلان و مازندران در جدول 1-2 آمده است.