1-1- ضرورت و اهمیت موضوع

نقش گیاهان علوفه­ای در تعلیف دام و در نتیجه تامین نیاز انسان به فراورده­های دامی از اهمیت غیرقابل انکاری برخوردار است. با این وجود متاسفانه در کشور ما به تولید و مدیریت گیاهان علوفه­ای در مقایسه با سایر محصولات زراعی کمتر توجه شده است. به این ترتیب از یک سو عدم توجه لازم به افزایش کمی و کیفی علوفه موجب کمبود گوشت و مواد لبنی و کاهش کیفیت آنها و از سوی دیگر چرای بیش از حد دام­ها و فشار به مراتع منجر به نابودی بخش عظیمی از پوشش گیاهی موجود و در نتیجه فرسایش خاك شده است (راعی و همکاران، 1382).

مراتع ایران در حدود 90 میلیون هکتار برآورد شده که تقریبا 10 میلیون تن علوفه در سال تولید      می­ کنند. این مقدار علوفه تنها تامین کننده نیاز غذایی 16 میلیون واحد دامی بوده است و این در شرایطی است که 56 میلیون واحد دامی به علوفه این مراتع متکی هستند (لک و همکاران، 1388)، بنابراین مراتع کشور با تحمل بیش از 5/3 برابر ظرفیت خود بویژه مراتع میان­بند و قشلاقی سیر قهقرایی در پیش گرفته و در نتیجه رو به زوال رفته­است (ذاکرنژاد، 1388). با وجود تنوع زیاد گیاهان علوفه­ای و همچنین سهم قابل توجه یونجه، تامین بخشی از نیاز غذایی دام­ها از راه چرای زراعت­های پاییزه غلات از اهمیت زیادی برخوردار است (علیزاده و همکاران، 1366). تامین علوفه از این راه با توجه به زمان استفاده از آن در کمبود پروتئین مورد نیاز و همچنین حفظ مراتع کشور دارای نقش قابل ملاحظه­ای است. با توجه به اینکه هر ساله حدود 10 میلیون واحد دامی ثابت و متحرک در طول زمستان در استان خوزستان حضور داشته و به چرا می­پردازند. کمبود علوفه در این فصل شدید بوده و کاشت غلات از جمله جو به صورت دومنظوره (برداشت علوفه و دانه) می ­تواند یکی از راه­های اساسی تامین علوفه مورد نیاز دام­ها باشد (لک و همکاران، 1383).

چرای طبیعی گوسفندان، درون مزرعه و یا برداشت علوفه سبز غلات با دست و یا ماشین در بسیاری از مناطق دنیا از جمله در بسیاری از ایالت­های آمریكا، كشورهای غرب آسیا، استرالیا، نیوزلند، انگلستان و در اكثر استان­های ایران متداول است. علوفه سبز غلات كه به قصیل معروف است، از نظر داشتن مواد خشبی كم، قابلیت هضم مناسب، پروتئین خام زیاد و بالاخره خوش خوراكی حائز اهمیت است (لباسچی، 1371). همچنین، غلات یک ساله به دلیل داشتن خصوصیاتی از قبیل: سهولت كاشت، ارزانی بذر، داشتن گونه­ های مختلف با قابلیت تطابق در شرایط مختلف محیطی، امكان كشت آن­ها در پاییز و چرا یا برداشت علوفه سبز در طول پاییز، اواخر زمستان و اوایل بهار (كه كمبود علوفه مشهود است) گاهی بیشتر از سایر گیاهان علوفه­ای به منظور تغذیه دام كشت می­گردند (اندرسون[1]، 1985). علاوه بر این، با توجه به ارزش غذایی دانه غلات، مدیریت در زمان مناسب برای برداشت علوفه سبز غلات، به ویژه جو، یکی از عوامل تعیین کننده مقدار عملکرد دانه در کشت دومنظوره است. بررسی اثر چرا و برداشت علوفه بر عملکرد دانه و دیگر اجزای عملکرد غلات بیانگر این است که میزان عملکرد دانه پس از برداشت علوفه و یا چرانیدن، در حد گسترده­ای متغیر بوده­ است. بیشتر پژوهش­ها نشان می­دهد که چنین نتایج گوناگونی ناشی از شرایط آب و هوایی مختلف، رقم، عملیات زراعی و مدیریت برداشت علوفه می­باشد (فتحی و همکاران، 1380).

استفاده از علوفه­ سبز غلات به منظور تغذیه­ی دام­ها از قدیم در ایران مرسوم بوده ­است. برداشت علوفه سبز غلات پیش از مرحله ساقه رفتن، به گونه­ ای که عملکرد دانه کاهشی پیدا نکند و یا کاهش حاصله بواسطه ارزش علوفه تولیدی جبران گردد، تحت عنوان کشت دومنظوره شناخته شده است. با توجه به اینکه این روش باعث حفظ مراتع در زمان بسیار حساس یعنی ابتدای فصل رشد می­ شود و جایگزین علوفه مناسبی برای دام­هایی است که در جنگل­ها چرا می­ کنند، به حفظ جنگل­ها و مراتع کمک شایانی نموده و کاملا در راستای اهداف توسعه پایدار منابع طبیعی و کشاورزی است (هاشمی دزفولی و همکاران، 1372).

کریستیانسن[2] و همكاران (1998) گزارش نمودند در صورتی که چرای دام به صورت ملایم، لگدكوبی دام كمتر، عمل خوابیدگی در گیاهان بدون برش یا چرا رخ نداده و شرایط آب و هوایی در هنگام چرا در حد متعادل باشد، چرای گندم زمستانه می ­تواند مفید باشد.

کشت دو منظوره غلاتی مانند جو، یولاف، چاودار و گندم جهت رفع مشکل کمبود علوفه و کاهش تخریب مراتع بر اثر فشار شدید دام از ارزش بالایی برخوردار است. یکی از اهداف کشت دو منظوره علاوه بر تامین علوفه سبز با کیفیت عالی مورد نیاز دام­ها، دستیابی به عملکرد مناسب دانه پس از برداشت علوفه یا چرای محصول توسط دام است. درکشت دو منظوره عوامل متعددی بر افزایش و کاهش عملکرد دانه موثر می­باشند که از این عوامل می­توان به ارقام، زمان کاشت، خصوصیات گیاهی، تیپ رشد، شدت و زمان برداشت علوفه، حاصلخیزی و رطوبت خاك اشاره کرد (همت­زاده و همکاران، 1382). بنابراین رعایت اصول فنی زراعی نظیر تراکم کاشت، تاریخ کاشت، تاریخ برداشت علوفه، طول دوره برداشت، ارتفاع و دفعات برداشت و نیز رقم مناسب برای کاشت از عوامل مهمی است که در کارایی کشت دومنظوره تاثیر بسزایی دارد (دای[3] و همکاران، 1968).

تراکم بهینه عبارت است از تعداد بوته در واحد سطح که بیش از آن در بین گیاهان مجاور تداخل ایجاد می­ شود. تراکم از طریق اثر بر اجزا عملکرد، تولید دانه را تحت تاثیر قرار می­دهد (قبادی و همکاران، 1377). از جمله مهمترین عوامل به­زراعی، به کارگیری تراکم مطلوب با توزیع یکنواخت بوته­ها است، به طوری که اگر اثر تمام شرایط لازم از جمله رقم مناسب، کود و غیره فراهم شود ولی تراکم و توزیع یکنواخت بوته­ها در هر رقم مناسب نباشد، حداکثر محصول در واحد سطح به­دست نخواهد آمد (شاکری و همکاران، 1387). میزان بذر جهت كاشت جو به رقم، حاصلخیزی خاك، رطوبت قابل دسترس در خاك، روش كشت، شرایط بستر بذر و غیره بستگی دارد (خواجه پور، 1998). تراكم­های مختلف گیاهی در واحد سطح از طریق رقابت و      سایه­اندازی موجب تضعیف و كاهش رشد گیاهان رقیب (علف های هرز) می­گردند (استرسكف،١٣٧5 ؛ نورمحمدی و همكاران، ۱۳۷۶). در انتخاب تراكم بوته برای یک گیاه زراعی باید از كاربرد ناموثر سطوح پایین تراكم و ایجاد رقابت بیش از حد در سطوح بالای تراكم خودداری شود .(راسموسون[4]، 1985) دستیابی به تراكم مطلوب بوته، ضمن حفظ عملكرد در سطح بالا، به عنوان یک روش كنترل زراعی علف­های هرز، در كاهش مصرف علف­كش می ­تواند مورد توجه باشد. حداکثر عملکرد در واحد سطح هنگامی حاصل می­ شود که رقابت درون­بوته­ای و بین­بوته­ای به حداقل رسیده و گیاه بتواند از عوامل رشد، حداکثر استفاده را بنماید (خواجه­پور، 1383).

با توجه به نیاز روز افزون کشور به تامین غذا و تولید فرآورده ­های دامی باید مطالعات بیشتری بر روی گیاهان علوفه­ای با عملکرد بالا، کیفیت مطلوب و نیاز آبی کم انجام شود و استفاده از آنها در تغذیه دام مورد بررسی و ارزیابی بیشتر قرار گیرد. تهیه علوفه در استان خوزستان نیز به دلیل کمبود آن و تعداد دام موجود و دیگر مزیت­های نسبی استان در بخش دامپروری از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. از این رو، این مطالعه با هدف بررسی اثر تراکم کاشت و زمان برداشت علوفه بر عملکرد علوفه و دانه در کشت دومنظوره جو انجام شده است.

2-1 فرضیه ­ها:

1) تراکم­های مختلف کاشت بر میزان عملکرد دانه و علوفه جو تاثیر معنی­دار دارد.

2) برداشت علوفه در مراحل متفاوت رشد بر میزان عملکرد دانه و علوفه اثر معنی­دار دارد.

3) برداشت علوفه در مراحل متفاوت بر کیفیت علوفه تاثیر معنی­دار دارد.

3-1 اهداف پژوهشی عبارتند از:

1) بررسی اثر برداشت علوفه در دو مرحله از رشد رویشی بر عملکرد دانه و علوفه رقم جو

2) بررسی کیفیت دانه تحت تاثیر برداشت علوفه در مراحل مختلف رشد و تراکم­های متفاوت

3) مقایسه اثر برداشت علوفه و عدم برداشت علوفه بر عملکرد دانه و علوفه رقم جو نصرت

1. 1. Anderson

1. 2. Chistiansen

1. 1. Day

1. ². Rasmusson