متن های روانکاوی و روانشناسی، چه در فرم و چه در محتوا، بر ادبیات داستانی مدرن قرن بیستم بسیار تأثیر گذاشته اند. داستان نویسی به تکنیک The Stream of Consciousness که در زبان فارسی به شیوه ی جریان سیال ذهن یا سیلان ذهن یا سیلان آگاهی ترجمه شده­­ است، یکی از شیوه های مدرن داستان پردازی است که پیدایش آن یک قرن پیش در غرب بوده، و برخی از نویسندگان ایرانی نیز چند دهه بعد از پیدایش آن در مغرب زمین، این تکنیک را گاه به تقلید و الگوبرداری از نویسندگان غربی، و گاه با نوآوری و پیوند با ادب کهن ایرانی، در روایت داستان های خود به کار گرفته اند.

همان طور که گفته شد، جریان سیال ذهن شکل خاصی از روایت داستان است که به آن داستان روان شناختی نو، سیلان فکر و سیلان ذهن نیز گفته می شود. از مشخصه‌ های اصلی آن پرش های زمانی پی در پی، تبعیت از زمان ذهنی شخصیت داستان و گاه نوعی شعرگونگی در زبان است که به دلیل انعکاس ذهنیات مرحله پیش از گفتار رخ می دهد. جریان سیال ذهن، ترکیبی از حس، خاطره، فکر، انعکاس رویدادها و سطوح گوناگون معانی مختلف ذهنی است. این اصطلاح، اولین بار توسط ویلیام جیمز فیلسوف و روان­شناس آمریکایی، (1842-1910م)(برادرهنری جیمز) در کتاب «اصول روان شناسی» (1890م) مطرح شد و سپس شهرتی فراگیر پیدا کرد. جریان سیال ذهن، برآمده از نوع نگاهی است که به انسان، و اصل وجود او و آنچه در ذهن و روح اوست اهمیت می دهد.

به کار گیری انواع تکنیک های روایت و تغییر زاویه ی دید یکی از ویژگی های داستان های جریان سیال ذهن است. امروزه یکی از بحث‌های جدید در نقد ادبی، که شاخه­ا­ی مستقل و مهم در مباحث داستان‌نویسی محسوب می شود، این است که برای نقد یک رمان، انواع زاویه ی دید و شیوه ­های روایت در رمان را با دیدگاه‌های متفاوت بررسی می کنند. روایت در وجوه مختلف زندگی بشر جریان دارد. روایت در داستان «به ماجراهایی گفته می شود که در زمان رخ می دهند و از تسلسل برخوردارند که با کنش شخصیت یا از طریق صدای راوی یا تلفیقی از این دو نقل می گردد»(ایگلتون،1368: 145). هچنین در این گونه داستان ها با روایت هایی روبرو می شویم که نویسنده، چینش حوادث روایت را در زمان رمان، جابه جا می کند و با شکست زمان در روایت، زمان ذهنی و عینی را در تقابل یکدیگر قرار می دهد.

در شیوه ی جریان سیال ذهن، احساسات و اندیشه‌ها بدون منطقِ روشن و قابل فهم در ذهن شخصیت داستان جریان می‌یابند. در این شیوه، تك‌گویی درونی شخصیت همان‌گونه كه در ذهن جریان دارد، نوشته می‌شود. و تك‌گویی ها بیشتر از زاویه ی دید اول شخص یا من بیان می‌شود، و گاهی نیز از زاویه ی دید سوم شخص یا او بیان می شود. در تك‌گویی درونی، نویسنده، اندیشه‌ها و احساساتی را كه در ذهن شخصیت داستان جریان دارد، و هنوز به سطح گفتار نرسیده است، بازگو می کند. اساس تك‌گویی درونی «تداعی معانی» است.

چون مطالب در ذهن غالباً بدون انسجام و نظم در کنار هم قرار می‌گیرند، در این تکنیک نویسنده احساسات، تفکرات، تداعی و خاطراتی را که در ذهن شخصیت‌ها شکل می‌گیرد ، بدون توالی زمانی در قالب داستان‌های کوتاه یا رمان ارائه می‌کند. در این شیوه روایت، احساسات و ادراکات، دارای انسجام و یا رعایت اصول دستوری و توالی زمانی نیست؛ جملات نیز نظم و انسجامی ندارد.

هوشنگ گلشیری(1316-1379)، از جمله نویسندگان بنیانگذار مدرنیسم در ایران است، که در مقایسه با آثار برجسته ی جهانی، که به شیوه و تکنیک جریان سیال ذهن نوشته شده اند، بیش از نویسندگان هم عصر خود که آگاهانه از این شیوه در داستان های خود بهره گرفته اند، با نگارش رمان شازده احتجاب، از تکنیک جریان سیال ذهن برخوردار شده است.

• بیان مسأله

یکی از علت های انتخاب موضوع بررسی جریان سیال ذهن در رمان شازده احتجاب هوشنگ گلشیری، این بوده است که می توان تا حدودی استفاده ی تمام و کمال از این عرصه را در این اثر جاودان او دید. حوزه ی اصلی مورد بحث در این پایان نامه، بررسی جریان سیال ذهن در این رمان گلشیری است. او با نوشتن این رمان، نویسنده ای مدرن شناخته شد، و در کنار این که از او به عنوان نویسنده ای تکنیکی، آن هم به شیوه ی مدرن یاد می کنند، روش های سنتی را هم فراموش نکرده است، و این را از آثار دیگر او می توان دانست. می توان گفت گلشیری، با رمان شازده احتجاب، به دلیل ساختار ویژه ای که در نگارش آن به کار گرفته است و شیوه های جدیدی که در آن به نمایش گذاشته است، داستان نویسی فارسی را متحول نموده، و رمان های ایرانی را به شیوه های نوین جهانی نزدیک کرده است.

مهم ترین موضوع چالش برانگیز در کتاب شازده احتجاب، ترتیب روایی اثر است، که گلشیری در آن به شیوه جریان سیال ذهن، همه چیز رادر هم آمیخته و خاطرات گوناگون شازده را بدون نظم و ترتیب روایت می کند. حوادثی را در ذهن شخصیت های داستان تکرار می کند و از برخی وقایع، سریع می گذرد. «تداوم در روایت نشان می دهد کدام رخداد یا کارکردهای داستان را می توان گسترش داد یا حذف کرد. یعنی کجا قصه گویی سرعت می گیرد و کجا آرام می شود»(احمدی،1386: 316).

یکی دیگر از چالش های مورد بحث در رمان شازده احتجاب گلشیری، شکست های پیاپی زمان و مکان و سرگردانی شازده میان واقع و وهم، و روایت خاطرات او بدون نظم و ترتیب زمانی است، که کار او را به اثری دشوار بدل کرده، تا جایی که برای فهم درست بعضی قسمت ها باید به عقب برگردیم و دوباره آن را بخوانیم. گلشیری این رمان را از آثار چند لایه و پیچیده از نظر زمان روایی به نگارش آورده است که در آن مسیر طبیعی و خطی زمان را به شیوه ی جریان سیال ذهن، شکسته و با گذشته نگری های پی درپی، شکاف هایی عمیق در زمانبندی روایت این رمان ایجاد کرده است. نمادها، فوران وحشت بار و ابهام، تداعی آزاد و شاعرانگیِ نثر گلشیری در این رمان از دیگر چالش های مورد بحث در این پایان نامه هستند.

• اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

از قرن بیستم، متن های روانکاوی و روانشناسی بر ادبیات و هنر به شکلی چشمگیر تأثیر گذارده اند به این دلیل، کمتر کار ادبی عمده ای وجود دارد که از این تأثیر بی بهره باشد. تأثیر این روانکاوی ها، هم در تکنیک روایی برخی از آثار داستانی، و هم در محتوای آن ها به اندازه ای است که گاهی نمی توان ادبیات و روانکاوی را از هم جدا کرد. بنابراین در تمام جهان، نویسندگانی، با توجه آگاهانه به تکنیک های روایت ذهنی داستان، مهم ترین داستان های جریان سیال ذهن را در ادبیات داستانی خلق کرده اند. هوشنگ گلشیری نیز به عنوان یکی از نویسندگان مدرنیست در ایران، با وجود توجه جدی به شیوه های نوین داستان پردازی، به تجربه ی روایت ذهنی شخصیت ها در چند رمان خود از جمله: «شازده احتجاب»، «بره ی گم شده ی راعی» و «آینه های در دار» دست زده است. اما او نسبت به برخی از نویسندگان ایرانی، برخوردار از این تمایز است که معتقد است به جای تقلید صرف و بازنویسی و گرته برداری از آثار نویسندگان غربی و تکنیک های آنان، «باید نخست به سرچشمه های ادب خودمان برگردیم و پس از آشنایی کامل و هضم عمیق، آن ها را بادستاوردهای جهانی داستان نویسی پیوند بزنیم»(گلشیری،1380: 615).

حدود یک قرن از پیدایش داستان نویسی به شیوه ی جریان سیال ذهن در مغرب زمین می گذرد؛ و آشنایی برخی از نویسندگان ایرانی با این تکنیک، از چند دهه پیش صورت گرفته است. با این وجود هنوز بسیاری از منتقدان ادبی، شناخت علمی و دقیقی از آن ندارند. به همین دلیل، بررسی رمان هایی به شیوه ی جریان سیال ذهن از نظر تکنیک روایی داستان و زوایای دید، بررسی توالی و ترتیب زمانی روایت، نمادها، تداعی های آزاد، ابهام و فوران وحشت بار در اینگونه رمان ها، می تواند کمکی شایان توجه در شناخت بیشتر و بهتر نویسنده، اثر نوشته شده به این شیوه، شخصیت های داستان و به طور کلی شناخت انسان از جهت اهمیت ذهن و روح و موجودیت او، داشته باشد.

• پیشینه ی تحقیق

حوزه ی مطالعه در باره ی پیدایش داستان نویسی جریان سیال ذهن، بیشتر در غرب است؛ زیرا خاستگاه این گونه داستان ها، و مباحث مربوط به زمینه های اجتماعی و فکری شکل گیری این آثار، در انگلستان و امریکا، یعنی کشورهای انگلیسی زبان است. البته به جز مارسل پروست از نویسندگان نامی این شیوه که فرانسوی زبان است.

در طول این قرن، نویسندگان بسیاری در تمام جهان، جریان سیال ذهن در رمان را مورد بررسی قرار داده اند؛ که این بررسی ها یا فقط به طور کلی، به پیدایش جریان سیال ذهن و بررسی آن از نظر تکنیکی پرداخته است، چون: داستان نویسی جریان سیال ذهن (بیات، 1390)، قصه ی روان شناختی نو (ایدل،1374) و نمونه هایی از این قبیل. و یا به معرفی مکتب های ادبی پرداخته اند و مختصری نیز شیوه جریان سیال ذهن را معرفی نموده اند چون: مکتب های ادبی (سید حسینی، 1384)، ساخت رمان (میور،1388)، نظریه های روایت (مارتین،1382) و… همچنین مقاله هایی چون : بررسی تکنیک­های روایی دررمان شازده احتجاب گلشیری (حسن لی وقلاوندی،1388)، مونولوگ یا تک گویی چیست؟ (آشفته، برگرفته از ایران تئاتر)، رمان مدرن، روایتی دیگرگونه و دیریاب(دماوندی و جعفری کمانگر،1391)، و پایان نامه هایی چون ابزار و روش های روایت داستان در آثار گلشیری با تأکید بر جنبه های زبان شناختی(حسینی زاده) و نقدو بررسی آثار هوشنگ گلشیری (فاطمی،1380) و … تألیف یافته اند که هر یک به بخشی از ویژگی های رمان های مدرن با شیوه ی روایت جریان سیال ذهن، و یا بررسی آثار گلشیری به طور کلی پرداخته اند ، اما هیچ یک به طور فراگیر و همه جانبه، به تجزیه و تحلیل جریان سیال ذهن به طور اخص، در رمان شازده احتجاب نپرداخته اند.

1-5 پرسش های تحقیق

تحقیق حاضر بر آن است تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که:

1 پرکاربردترین ویژگی جریان سیال ذهن در رمان شازده احتجاب گلشیری چیست ؟

همچنین این پژوهش، علاوه بر پرسش اول، می کوشد موارد زیر را نیز روشن کند که:

2 مشخصه های اصلی داستان های جریان سیال ذهن چیست ؟

3 چه عواملی در پیدایش و سیر داستان نویسی ایران به شیوه ی جریان سیال ذهن مؤثر بودند ؟

4 آیا گلشیری رمان شازده احتجاب را کاملاً به شیوه ی جریان سیال ذهن نوشته است ؟ اگر

نه، برای روایت این رمان از کدام تکنیک‌های روایی بیشتر استفاده کرده است؟

• فرضیه های تحقیق

1 گلشیری در این رمان از شیوه های گوناگون روایت و تغییر مداوم زاویه ی دید و تقابل زمان ذهنی و عینی بهره ی فراوان تری نسبت به بازی های زبانی و نثر پر تردید، تداعی آزاد و دیگر ویژگی های جریان سیال ذهن برده است.

2 نویسندگان داستان های جریان سیال ذهن از دیدگاهی مدرنیستی به مقوله ی روایت نگریسته، هچنین از ترفند های زبانی متنوع برای انعکاس فرایندهای ذهنی و حذف کردن گذشته و آینده از زمان، تداعی آزاد، شعرگونگی و فوران وحشت بار نیز بهره برده تا خوانندگان با تأملی بیشتر به درک آن رمان بپردازند.

3 شکل گیری این شیوه ی داستان نویسی در ایران در بطن گرایش گسترده ی مدرنیسم قرار می گیرد، و آشنایی گسترده ی نویسندگان ایرانی مطرح این دوره و تأثیر پذیری آن ها از گرایش های ادبی (وهنری) مغرب زمین به آن ویژگی نیمه ایرانی نیمه اروپایی داده است.

4 این رمان به شیوه ی داستان های جریان سیال ذهن به دلیل نزدیک کردن زبان به ساز و کار ذهنی دارای ابهام بوده، و شیوه ی اصلی روایت آن دیدگاه دانای کل معطوف به ذهن شخصیت و تکنیک های دیگر روایت از جمله: حدیث نفس و تک گویی درونی مستقیم و غیر مستقیم بوده است، و علاوه بر این، نویسنده زاویه ی دید را از اول شخص به سوم شخص و برعکس تغییر می دهد.

 اهداف

1 یکی از اهداف اصلی این نوشته این است که ویژگی های جریان سیال ذهن، به وبژه شیوه های روایت را در رمان شازده احتجاب بررسی کند. این پایان نامه در پی آن است تا با بررسی تکنیک­های روایی داستان، همچنین بررسی زوایای دید به این هدف نزدیک شود.

2 موضوع بررسی تکنیک های روایی در داستان های جریان سیال ذهن در آثار مشهور جهانی ، جدید نبوده ، هدف کلی این تحقیق این است که این شیوه ها در رمان شازده احتجاب بررسی و شناسایی شود.

3 یکی دیگر از اهداف این پژوهش شناخت عوامل توجه نویسندگان ایرانی به داستان نویسی مدرن و پیوند آن با سرچشمه های اصیل ادب فارسی است.

4 در داستان های به شیوه ی جریان سیال ذهن ، گذشته و حال وآینده کاملاً درهم آمیخته اند و یکی از اهداف این تحقیق بیان شگرد گلشیری در تقابل زمان عینی و زمان ذهنی در این رمان است.