. 1

1-1 اهمیّت دامپروری در ایران و جهان. 2

1-2 اهمیّت طیور در زندگی بشر. 2

1-3 اهمیّت، جایگاه و آمار صنعت طیور در ایران و جهان. 2

1-4 جایگاه رزماری و ویتامین E در تغذیه طیور. 3

1-5 بیان مساله. 4

1-6 اهداف تحقیق. 5

فصل دوم. 6

بررسی منابع. 6

2-1 کیفیّت گوشت.. 7

2-2 پراکسیداسیون چربی. 8

2-2-1 مرحله آغازین. 8

2-2-2 مرحله انتشار. 9

2-2-3 مرحله پایانی. 9

2-3 فاکتورهای موثر در پراکسیداسیون گوشت و فرآورده‌های گوشت.. 10

2-3-1 نقش آهن در پراکسیداسیون چربی. 11

2-3-2 اکسیداسیون میوگلوبین در غذاهای گوشتی. 12

2-3-3 نقش اکسی‌میوگلوبین در اکسیداسیون چربی. 13

2-3-4 نقش مت‌میوگلوبین در اکسیداسیون چربی. 13

2-3-5 نقش فریل‌میوگلوبین در اکسیداسیون چربی. 13

2-4 آنتی‌اکسیدان‌ها 14

2-5 آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی. 14

2-5-1 اکلیل کوهی (رزماری) 15

2-5-1-1 اثرات سیتو توکسیک رزماری.. 16

2-5-1-2 اثر رزماری بر کیفیّت میکروبی گوشت.. 16

2-5-1-3 اثر آنتیاکسیدانی رزماری.. 16

2-5-2 ویتامین E. 17

2-5-2-1 اثرات ویتامین E. 17

2-6 اثر رزماری و ویتامین E بر کیفیّت و اکسیداسیون گوشت.. 18

2-7 اثر فارماکولوژیک رزماری.. 21

2-8 اثر رزماری بر عملکرد جوجه‌های گوشتی. 21

2-9 اثر ویتامین E بر سیستم ایمنی و عملکرد جوجه‌های گوشتی. 22

2-10 صفات مورد مطالعه در این طرح. 23

2-10-1 سیستم ایمنی. 23

2-10-1-1 ایمنی ذاتی. 24

2-10-1-1-1 ژنتیک… 24

2-10-1-1-2 جمعیت میکروبی. 24

2-10-1-1-3 مژههای سیستم تنفسی. 24

2-10-1-2 ایمنی اکتسابی. 25

2-10-1-2-1 ایمنی هومورال. 25

2-10-1-2-2 ایمنی سلولی. 25

2-10-1-3 ویژگی‌های سیستم ایمنی پرندگان. 26

2-10-1-4 بورس فابریسیوس.. 26

2-10-1-5 تیموس.. 27

2-10-1-6 مکانیسم پاسخ ایمنی. 27

2-10-1-7 آنتی بادی.. 28

2-10-1-8 انواع ایمونوگلوبولین. 28

2-10-1-8-1 ایمونوگلوبولین Y. 28

2-10-1-8-2 ایمونوگلوبولین M.. 29

2-10-1-8-3 ایمونوگلوبولین A. 29

2-10-1-9 ساختمان ایمونوگلوبولینها 29

2-10-2 کیفیّت لاشه جوجه‌های گوشتی. 30

2-10-3 فراسنجه‌های خونی. 30

فصل سوم. 32

مواد و روش‌ها 32

3-1 مکان و موقعیت انجام تحقیق. 33

3-2 مراحل آماده‌سازی سالن پرورش پیش از آغاز دوره پرورش.. 33

3-3 شرایط محیطی پرورش.. 33

3-3-1 دما 33

3-3-2 رطوبت.. 34

3-3-3 نور. 34

3-4 دانخوری و آبخوری.. 34

3-5 برنامه بهداشتی و واکسیناسیون. 34

3-6 تزریق محلول SRBC. 36

3-7 نمونه‌گیری.. 36

3-8 مدیریت دوره پرورش.. 36

3-9 تیمارهای آزمایشی. 37

3-10 طرح آماری آزمایش… 37

3-11 ترکیب مواد خوراکی و مغذی جیره‌های مورد استفاده در پرورش.. 38

3-12 ترکیب مواد پودر رزماری.. 43

3-13 فراسنجه‌های مورد آزمایش و روش اندازه‌گیری آن‌ ها 43

3-13-1 صفات مورد رکورد‌گیری و روش اندازه‌گیری عملکرد و تفکیک لاشه. 43

3-13-1-1 افزایش وزن. 43

3-13-1-2 مصرف خوراک… 43

3-13-1-3 ضریب تبدیل خوراک… 44

3-13-1-4 انرژی متابولیسمی مصرفی. 44

3-13-1-5 ضریب تبدیل انرژی متابولیسمی. 44

3-13-1-6 پروتئین مصرفی. 44

3-13-1-7 ضریب تبدیل پروتئین مصرفی. 44

3-13-1-8 هزینه خوراک لازم برای هر کیلوگرم افزایش وزن زنده 44

3-13-1-9 شاخص تولید. 44

3-13-2 تفکیک لاشه. 45

3-13-3 اندازه‌گیری فراسنجه‌های خونی. 45

3-13-3-1 اندازه‌گیری اسید اوریک… 46

3-13-3-2 اندازه‌گیری کلسترول کل. 46

3-13-3-3 اندازه‌گیری تری‌گلیسیرید. 46

3-13-3-4 اندازه‌گیری لیپوپروتئین با تراکم بسیارکم. 47

3-13-3-5 اندازه‌گیری لیپوپروتئین با تراکم بالا. 47

3-13-3-6 اندازه‌گیری لیپوپروتئین با تراکم کم. 47

3-13-3-7 اندازه‌گیری AST. 47

3-13-3-8 اندازه‌گیری ALT. 48

3-13-3-9 اندازه‌گیری پروتئین کل. 48

3-13-3-10 اندازه‌گیری آلبومین. 49

3-13-3-11 اندازه‌گیری گلوبولین. 49

3-13-4 اندازه‌گیری سیستم ایمنی. 49

3-13-4-1 آزمایش HI 49

3-13-4-2 روش انجام آزمایش HA. 49

3-13-4-3 روش انجام آزمایش HI 50

3-13-4-4 روش انجام آزمایش الایزا 50

3-13-4-5 روش انجام آزمایش SRBC. 51

3-13-5 کیفیّت گوشت.. 52

3-13-5-1 روش اندازه‌گیری TBA. 52

فصل چهارم. 53

نتایج. 53

4-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی. 54

4-1-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در هفته اول. 54

4-1-1-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی هفته اول. 54

4-1-1-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن هفته اول. 54

4-1-1-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک هفته اول. 54

4-1-1-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان انرژی متابولیسمی دریافتی هفته اول. 55

4-1-1-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی هفته اول. 55

4-1-1-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان پروتئین دریافتی هفته اول. 56

4-1-1-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین دریافتی هفته اول. 56

4-1-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در هفته دوم. 57

4-1-2-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی هفته دوم. 57

4-1-2-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن هفته دوم. 58

4-1-2-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک هفته دوم. 58

4-1-2-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی هفته دوم. 58

4-1-2-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی هفته دوم. 59

4-1-2-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی هفته دوم. 59

4-1-2-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین هفته دوم. 59

4-1-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در هفته سوم. 60

4-1-3-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی هفته سوم. 61

4-1-3-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن هفته سوم. 61

4-1-3-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک هفته سوم. 61

4-1-3-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی هفته سوم. 62

4-1-3-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی هفته سوم. 62

4-1-3-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی هفته سوم. 62

4-1-3-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین هفته سوم. 63

4-1-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در هفته چهارم. 64

4-1-4-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی هفته چهارم. 64

4-1-4-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن هفته چهارم. 65

4-1-4-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک هفته چهارم. 65

4-1-4-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی هفته چهارم. 66

4-1-4-5ا ثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی هفته چهارم. 66

4-1-4-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی هفته چهارم. 66

4-1-4-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین هفته چهارم. 67

4-1-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در هفته پنجم. 68

4-1-5-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی هفته پنجم. 68

4-1-5-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن هفته پنجم. 69

4-1-5-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک هفته پنجم. 69

4-1-5-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی هفته پنجم. 69

4-1-5-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی هفته پنجم. 70

4-1-5-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی هفته پنجم. 70

4-1-5-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین هفته پنجم. 71

4-1-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در هفته ششم. 72

4-1-6-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی هفته ششم. 72

4-1-6-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن هفته ششم. 73

4-1-6-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک هفته ششم. 73

4-1-6-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی هفته ششم. 73

4-1-6-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی هفته ششم. 74

4-1-6-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی هفته ششم. 74

4-1-6-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین هفته ششم. 75

4-1-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در دوره آغازین. 76

4-1-7-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی دوره آغازین. 76

4-1-7-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن دوره آغازین. 76

4-1-7-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک مصرفی دوره آغازین. 76

4-1-7-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی دوره آغازین. 77

4-1-7-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی دوره آغازین. 77

4-1-7-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی دوره آغازین. 78

4-1-7-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین دوره آغازین. 78

4-1-8 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در دوره پایانی. 79

4-1-8-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی دوره پایانی. 79

4-1-8-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن دوره پایانی. 80

4-1-8-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک دوره پایانی. 80

4-1-8-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی دوره پایانی. 81

4-1-8-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E برضریب تبدیل انرژی دوره پایانی. 81

4-1-8-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی دوره پایانی. 81

4-1-8-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین دوره پایانی. 82

4-1-9 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 83

4-1-9-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر خوراک مصرفی کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 83

4-1-9-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر افزایش وزن کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 84

4-1-9-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل خوراک کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 84

4-1-9-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر انرژی دریافتی کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 85

4-1-9-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل انرژی کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 85

4-1-9-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پروتئین دریافتی کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 85

4-1-9-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر ضریب تبدیل پروتئین کل دوره پرورش جوجه‌های گوشتی. 86

4-1-10 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عملکرد اقتصادی جوجه‌های گوشتی. 87

4-1-10-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن یک جوجه در 42 روزگی. 87

4-1-10-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر هزینه خوراک به‌ازای هر کیلوگرم وزن زنده 88

4-1-10-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر شاخص تولید. 88

4-1-11 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر مشخصات لاشه جوجه‌های گوشتی. 89

4-1-11-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن زنده بدن. 89

4-1-11-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن پرکنده بدن. 90

4-1-11-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن لاشه شکم پُر. 90

4-1-11-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن لاشه شکم خالی. 91

4-1-11-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد لاشه شکم خالی. 91

4-1-11-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بروزن سر. 91

4-1-11-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بردرصد وزنی سر. 92

4-1-11-8 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن سینه. 92

4-1-11-9 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی سینه. 93

4-1-11-10 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن ران‌ها 93

4-1-11-11 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی ران‌ها 94

4-1-11-12 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن بال‌ها 94

4-1-11-13 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی بال‌ها 94

4-1-11-14 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن چربی محوطه بطنی. 95

4-1-11-15 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی چربی محوطه بطنی. 95

4-1-11-16 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن لوزالمعده 96

4-1-11-17 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی لوزالمعده 96

4-1-11-18 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن سنگدان. 97

4-1-11-19 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی سنگدان. 97

4-1-11-20 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن ریه‌ها 97

4-1-11-21 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی ریه‌ها 98

4-1-11-22 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن قلب.. 98

4-1-11-23 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی قلب.. 99

4-1-11-24 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن کلیه‌ها 99

4-1-11-25 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی کلیه‌ها 99

4-1-11-26 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن مغز. 100

4-1-11-27 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی مغز. 100

4-1-11-28 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن بیضه‌ها 101

4-1-11-29 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی بیضه‌ها 101

4-1-11-30 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن تیره پشت گردن. 101

4-1-11-31 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی تیره پشت گردن. 102

4-1-11-32 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن پیش معده 102

4-1-11-33 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی پیش معده 103

4-1-11-34 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن گردن. 103

4-1-11-35 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی گردن. 104

4-1-11-36 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن چینه‌دان. 104

4-1-11-37 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی چینه‌دان. 104

4-1-11-38 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن دوازده لاشه جوجه‌های گوشتی. 111

4-1-11-39 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی دوازده لاشه جوجه‌های گوشتی. 111

4-1-11-40 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر طول دوازده لاشه جوجه‌های گوشتی. 111

4-1-11-41 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عرض دوازدهه لاشه جوجه‌های گوشتی. 112

4-1-11-42 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر طول قطر دوازدهه لاشه جوجه‌های گوشتی. 112

4-1-11-43 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن ژژنوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 113

4-1-11-44 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی ژژنوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 114

4-1-11-45 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر طول ژژنوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 114

4-1-11-47 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر عرض ژژنوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 114

4-1-11-47 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر قطر ژژنوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 115

4-1-11-48 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن ایلئوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 116

4-1-11-49 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی ایلئوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 117

4-1-11-50 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر طول ایلئوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 117

4-1-11-51 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عرض ایلئوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 117

4-1-11-52 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر قطر ایلئوم لاشه جوجه‌های گوشتی. 118

4-1-11-53 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن کولون لاشه جوجه‌های گوشتی. 119

4-1-11-54 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی کولون لاشه جوجه‌های گوشتی. 120

4-1-11-55 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر طول کولون لاشه جوجه‌های گوشتی. 120

4-1-11-56 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عرض کولون لاشه جوجه‌های گوشتی. 120

4-1-11-57 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر قطر کولون لاشه جوجه‌های گوشتی. 121

4-1-11-58 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن روده کور چپ لاشه جوجه‌های گوشتی. 122

4-1-11-59 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی روده کور چپ لاشه جوجه‌های گوشتی. 123

4-1-11-60 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر طول روده کور چپ لاشه جوجه‌های گوشتی. 123

4-1-11-61 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عرض روده کور چپ لاشه جوجه‌های گوشتی. 124

4-1-11-62 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر قطر روده کور چپ لاشه جوجه‌های گوشتی. 124

4-1-11-63 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن روده کور راست لاشه جوجه‌های گوشتی. 125

4-1-11-64 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی روده کور راست لاشه جوجه‌های گوشتی. 126

4-1-11-65 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر طول روده کور راست لاشه جوجه‌های گوشتی. 126

4-1-11-66 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر عرض روده کور راست لاشه جوجه‌های گوشتی. 126

4-1-11-67 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر قطر روده کور راست لاشه جوجه‌های گوشتی. 127

4-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر فراسنجه‌های خونی جوجه‌های گوشتی. 128

4-2-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر مقدار اسید اوریک خون جوجه‌های گوشتی. 128

4-2-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر مقدار کلسترول خون جوجه‌های گوشتی. 129

4-2-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر مقدار تری‌گلیسیرید خون جوجه‌های گوشتی. 129

4-2-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر مقدار لیپوپروتئین با تراکم بسیار کم خون جوجه‌های گوشتی. 130

4-2-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر مقدار لیپوپروتئین با تراکم زیاد خون جوجه‌های گوشتی. 130

4-2-6 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر مقدار لیپوپروتئین با تراکم کم خون جوجه‌های گوشتی. 130

4-2-7 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر نسبت لیپوپروتئین با تراکم کم به لیپوپروتئین با تراکم زیاد خون جوجه‌های گوشتی. 131

4-2-8 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر مقدار آنزیم SGOT کبد جوجه‌های گوشتی. 131

4-2-9 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر مقدار آنزیم SGPT کبد جوجه‌های گوشتی. 131

4-2-10 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر مقدار پروتئین کل خون جوجه‌های گوشتی. 132

4-2-11 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر مقدار آلبومین خون جوجه‌های گوشتی. 132

4-2-12 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر مقدار گلوبولین خون جوجه‌های گوشتی. 132

4-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پاسخ سیستم ایمنی طیور. 135

4-3-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان عیار پادتن تولید شده علیه واکسن نیوکاسل (هفت روز پس از تزریق اول) 135

4-3-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان عیار پادتن تولید شده علیه واکسن نیوکاسل (هفت روز پس از تزریق دوم) 135

4-3-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان عیار پادتن تولید شده علیه واکسن آنفلوآنزا (21 روز پس از تزریق) 136

4-3-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان عیار پادتن تولید شده علیه واکسن آنفلوآنزا ( سی روز پس از تزریق) 136

4-3-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان عیار پادتن کل تولید شده علیه گلبول قرمز گوسفند هفت روز پس از تزریق. 136

4-3-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان عیار پادتن کل (تولید شده علیه گلبول قرمز گوسفند چهارده روز پس از تزریق. 137

4-3-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر میزان عیار پادتن تولید شده علیه واکسن برونشیت (هفت روز پس از تزریق) 137

4-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر اندام های مرتبط با سیستم ایمنی. 138

4-4-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن تیموس.. 138

4-4-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی تیموس.. 138

4-4-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن کبد. 138

4-4-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی کبد. 139

4-4-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن طحال. 139

4-4-6 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی طحال. 139

4-4-7 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر وزن بورس فابریسیوس.. 140

4-4-8 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر درصد وزنی بورس فابریسیوس.. 140

4-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر کیفیّت گوشت.. 143

4-5-1 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر تولید اسید تیوباربیتوریک در گوشت (روز صفر – دمای C˚4) 143

4-5-2 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر تولید اسید تیوباربیتوریک در گوشت (روز چهارم – دمای C˚4) 143

4-5-3 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر تولید اسید تیوباربیتوریک در گوشت (روز هفتم – دمای C˚4) 144

4-5-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر تولید اسید تیوباربیتوریک در گوشت (روز چهاردهم – دمای C˚4) 144

4-6 ی کلی بر نتایج به‌دست آمده 146

فصل پنجم. 148

بحث.. 148

5-1 عملکرد جوجه‌های گوشتی. 149

5-1-1 رزماری.. 149

5-1-2 ویتامین E. 151

5-2 عملکرد اقتصادی.. 152

5-2-1 وزن یک جوجه در روز 42. 152

5-2-1-1 رزماری.. 152

5-2-1-2 ویتامین E. 152

5-2-2 شاخص تولید. 153

5-3 مشخصات لاشه. 152

5-4 اثر پودر رزماری و ویتامین E براندام‌های مرتبط با سیستم ایمنی جوجه‌های گوشتی. 154

5-5 اثر پودر رزماری و ویتامین E بر پاسخ سیستم ایمنی جوجه‌های گوشتی. 154

5-6 اثرپودر رزماری و ویتامین E بر فراسنجه‌های خونی. 156

5-7 اثرپودر رزماری و ویتامین E برکیفیّت گوشت.. 159

5-8 اهمیّت نتایج به‌دست آمده 160

5-9 نتیجه‌گیری.. 161

5-9 پیششنهادات.. 161

فصل ششم. 162

منابع. 162

1 اهمیّت دامپروری در ایران و جهان

کشاورزی وسیله معاش غالب مردم را در مقایسه با صنایع دیگر فراهم می‌کند. دام‌های اهلی بیش از نیمی از کل مقادیر خروجی بخش کشاورزی را تشکیل می‌دهد ( کمال زاده^[1] و همکاران، 2008) و در بسیاری از کشورهای توسعه یافته از اهمیّت برخوردار است. حیوانات اهلی و فرآورده‌های آن در کشورهای توسعه یافته به‌سرعت گسترش و رشد یافته است (آپون^[2]، 2004). در ایران دام‌های اهلی منبع مهم ملّی بوده و بیش از نیمی از جمعیت روستایی به دام‌های اهلی برای زندگی خود وابسته هستند؛ و دام‌ها نقش مهمی در تامین زندگی روستاییان فقیر و ایجاد اشتغال دارند (کمال زاده و همکاران، 2008).

1-2 اهمیّت طیور در زندگی بشر

طیور یا پرندگان اهلی به‌خاطر گوشت و تخم‌شان اهمّیت داشته و منبع مهمی از پروتئین حیوانی هستند. گوشت طیور از لحاظ پروتئین غنی بوده ومنبع مناسبی از فسفر و دیگر مواد معدنی، ویتامین‌های گروه B است. گوشت طیور چربی کمتری (5/3-5 درصد) نسبت به گوشت گاو دارد و کبد مرغ غنی از ویتامین A است. نسبت اسیدهای چرب غیر اشباع آن نسبت به اسیدهای چرب اشباع بیشتر است و این میزان اسیدهای چرب دلالت بر سالم‌تر بودن گوشت طیور نسبت به گوشت قرمز دارد. در نتیجه، این عوامل باعث توسعه تولید جوجه‌گوشتی شده است. همگام با رشد اقتصادی، تقاضا برای پروتئین در کشورهای توسعه یافته مخصوصاً غذای با منشاء طیور افزایش یافته‌است. تقاضا برای غذای کم کالری و تغییر در شیوه زندگی باعث صرف زمان کمتری برای تهیه غذا جهت مصرف کنندگان می‌شود. گوشت طیور درخواست مصرف کنندگان را در پختن آسان غذا پاسخ می‌دهد. پنج فاکتور که باعث افزایش محبوبیّت گوشت مرغ شده است عبارتست از: 1- قیمت مناسب آن در مقایسه با غذاهای دیگر؛ 2- محتوی مناسب تغذیه ای (پایین بودن چربی)؛ 3- راحت برای آماده سازی؛ 4- تنوع پذیری؛ 5- راحت و آسان بودن برای سرویس دهی جهت تغذیه (فائو^[3]، 2010؛ اسلاومایر^[4] و همکاران، 2008؛ اسپرناکووا^[5] و همکاران، 2007).

1-3 اهمیّت، جایگاه و آمار صنعت طیور در ایران و جهان

پرورش طیور در ایران تاریخچه طولانی دارد و زمان آن به ایران باستان و زمانی‌که مرغ توسط مردان آریایی از شبه قاره هند (حدود 2500-2000 سال قبل از میلاد مسیح) به ایران آورده شد بر می‌گردد. در چهار دهه گذشته سرمایه‌گذاری زیادی در این بخش به‌عمل آمده است ( اصفهانی^[6] و همکاران، 2012). بر اساس آمار منتشره سهم گوشت، شیر و تخم مرغ در تامین کل غذای مردم ایران در سال 2009 میلادی 5 و 6/4 درصد بوده و تولید سالیانه گوشت جهان 281482 هزارتن بود؛ که سهم ایران در این میان 2541 هزار تن بوده است. هم‌چنین تولید گوشت طیور در سال 2009 میلادی در جهان 92325 هزار تن بوده است؛ که سهم ایران 1622 هزار تن بود. مصرف سرانه گوشت طیور و تخم مرغ در ایران 2/22 و 7/7 کیلوگرم است و پیش‌بینی می‌شود که سرانه مصرف گوشت در سال 2030 میلادی در جهان 3/45 کیلو‌گرم در سال باشد که انتظار رشدی بالغ بر 11 درصد را در مقایسه با سال 1999 میلادی خواهیم داشت (فائو، 2009؛ سازمان بهداشت جهانی^[7]). دست یافتن به چنین چشم اندازی در سایه اطمینان از عملکرد مناسب حیوانات مزرعه‌ای، کوشش و اهتمام برای حفظ سلامتی حیوانات در جهت تولید فرآورده‌های دامی با کیفّیت عالی امکان‌پذیر است.

1-4 جایگاه رزماری^[8] و ویتامین E در تغذیه طیور

استفاده از آنتی‌بیوتیک به‌عنوان محرک رشد، نقش اساسی در صنعت طیور داشته‌است. اما استفاده از آن به‌علت باقیمانده دارویی و مقاومت باکتریایی موجب کاهش اعتماد جامعه وممنوعیّت استفاده از آن به‌عنوان محرک رشد شده است ( پولات^[9] و همکاران، 2011). ممنوعیت استفاده از آنتی بیوتیک منجر به این شد که کارشناسان علوم تغذیه دام جهت تولید غذاهای طبیعی و فرآورده‌های دامی با کیفّیت بالا به فکر چاره‌ای باشند. بر همین اساس بسیاری از محققین بر استفاده از چاشنی‌های غذایی مانند پروبیوتیک‌ها^[10]، پری‌بیوتیک‌ها^[11]، اسیدهای‌آلی، عصاره‌های گیاهی و آنتی‌‌اکسیدان‌ها تمرکز کردند (اسپرناکووا و همکاران، 2007؛ فرانکیک^[12] و همکاران، 2009). چاشنی‌های غذایی طبیعی با منشاء گیاهی سالم‌تر و ایمن‌تر بوده و به‌عنوان مقاصد دارویی برای قرن‌ها استفاده می‌شد؛ و برخی از آنها برای مدت‌ها نقش مهمی را در حفظ سلامتی و بهبود زندگی انسان ایفا می‌کردند (عثمان^[13] و همکاران، 2005؛ قزاله^[14] و علی^[15]، 2008). از جمله گیاهان دارویی اکلیل کوهی یا رزماری است که منبع مناسبی از ترکیبات ضد میکروبی، محرک دستگاه گوارش و آنتی‌اکسیدان است. اثر مفید گیاهان دارویی و فرآورده‌های آنها از جمله عصاره‌ها، روغن‌ها به‌عنوان چاشنی‌های گیاهی مورد تایید قرار گرفته است (سلطان^[16] و همکاران، 2008؛ خلیق^[17] و همکاران، 2011). این ترکیبات در تولید و سلامتی طیور از طریق تثبیت میکروفلور دستگاه گوارش، جلوگیری از کلونیزاسیون پاتوژن‌ها (تکلی^[18] و همکاران، 2006) وتولید آنزیم‌های گوارشی (لی^[19] و همکاران، 2004) اثر می‌گذارد. به‌خوبی معلوم شده است که ترکیبات فنولیک موجود در گیاهان و عصاره‌های آن دارای فعالیت آنتی‌اکسیدان در سیستم‌های لیپیدی است (فراگ^[20] و همکاران، 1989؛ دیقتون^[21] و همکاران، 1993). مکمل‌سازی جیره طیور با روغن‌های گیاهی منجر به افزایش وزن، بهبود کیفیّت لاشه و کاهش مرگ و میر می‌شود (مندل^[22] و همکاران، 2000؛ هرترمف^[23]، 2001؛ ویلیامز^[24] و لوزا^[25]، 2001). وجود ویتامین E در اندام‌های جوجه‌ها و مرغ‌های تخمگذار برای حفظ سلامتی مهم است (کوئتزی^[26] و هکاران، 2001؛ بوو^[27] و همکاران، 2004). وجود ویتامین E در خون، نشان‌گری، مهم به‌ خصوص در طب پیشگیری^[28]، سندرم سوء جذب^[29]، درماتیت نکروتیک^[30] است. به‌علاوه ویتامین E یک آنتی‌اکسیدان موثر بوده که باعث کاهش اکسیداسیون غشاء سلولی عضله می‌شود. افزایش غلظت آلفا توکوفرول باعث افزایش ضریب تبدیل غذایی، افزایش وزن، کاهش مصرف غذا (کندی^[31] و همکاران، 1992؛ کوئتزی و همکاران، 2001 ) و بهبود عملکرد سیستم ایمنی می‌شود.

1-5 بیان مساله

گوشت طیور مزیت‌هایی از لحاظ تغذیه‌ای مانند پروتئین بالا، اسیدهای چرب ضروری خیلی اشباع، مواد معدنی و چربی پائین (5/3 تا 5 درصد) دارد (اسلاومایر و همکاران، 2008)؛ و افزایش مصرف آن منجر به توسعه تولید جوجه‌های گوشتی و کوشش‌هایی جهت تولید هیبریدهای موثر برای بهبود ضریب تبدیل غذایی و کم کردن مدت زمان غذا دادن شده است (اسپرناکووا و همکاران، 2007). سه خصوصیت مهم که مصرف کننده برای قضاوت در مورد گوشت از آنها استفاده می‌کند عبارتند از: ظاهر، بافت و طعم گوشت. استفاده از استراتژی‌های تغذیه‌ای جهت بهبود کیفّیت عضله روشی نسبتاً جدید است که در رابطه با علوم دامی و غذایی به‌وجود آمده‌است و نشان‌دهنده تنها تکنولوژی قابل دسترس برای تغییر در کیفیّت گوشت سالم است. استفاده از آنتی‌بیوتیک به‌عنوان عاملی برای بهبود رشد در غذای با منشاء حیوانی باعث کاهش اعتماد جامعه به‌علّت وجود باقیمانده دارویی و مقاومت علیه گونه‌های باکتریایی شده است؛ به‌طوری‌که استفاده از آنها از ژانویه 2006 به‌عنوان مکمل رشد در اروپا ممنوع شده است (پولات و همکاران، 2011). روش‌های تغذیه‌ای برای بهبود کیفیّت گوشت اغلب نسبت به افزودن ماده افزودنی به غذای عضله موثرتراست. ممنوعیت استفاده از آنتی‌بیوتیک منجر شده تا کارشناسان در تغذیه دام برای تولید غذاهای طبیعی و تولیدات دامی با کیفیّت بالا به فکر چاره‌ای باشند (اسپرناکووا و همکاران، 2007)؛ که یکی از آنها استفاده از آنتی‌اکسیدان‌هاست. آنتی‌اکسیدان‌ها به چند دلیل به غذا افزوده می‌شوند: برای حفاظت غذا از اکسیداسیون^[32] و بهبود بخشیدن به وضعیت آنتی‌اکسیدانت بافت حیوان و در نتیجه پیشگیری یا کاهش اکسیداسیون در هنگام حیات و مرگ حیوان. اکسیداسیون یکی از ابتدایی‌ترین مکانیسم‌هایی است که منجر به زوال کیفیّت گوشت و فرآورده‌های گوشتی و در نتیجه از بین رفتن طعم، رنگ، ارزش غذایی و کاهش مدت نگهداری آنها می‌شود. آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند ^[33]BHT و^[34]BHA می‌توانند خواص سمّی داشته باشند و قوانین و دستورالعمل‌های سخت‌گیرانه‌ای برای مصرف‌شان در غذا وجود دارد. این یافته‌ها همراه با افزایش مخالفت در مصرف‌کنندگان برای استفاده از آنتی‌بیوتیک وآنتی‌اکسیدان‌های مصنوعی باعث افزایش تمایل بر استفاده از آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی مانند رزماری و آلفا توکوفرول شده است؛ که منشاء گیاهی دارند، سالم‌تر، بی خطر‌تر بوده و برای انسان و حیوانات دارای خطر کمتری هستند (پولات و همکاران، 2001؛ هاک^[35] و همکاران، 2008).

1-6 اهداف تحقیق

1- بهبود تولید گوشت طیور با توجه به کاهش اکسیداسیون و افزایش زمان ماندگاری.

2- بروز پتانسیل‌های ژنتیکی طیور از لحاظ افزایش رشد، بهبود سیستم ایمنی با بهره گرفتن از دوزهای بالای ویتامین E و رزماری.

3- استفاده از گیاهان دارویی و آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی به‌عنوان محرک رشد، بهبود کیفیّت گوشت و تولیدات دامی.

………………………………………………………………………………………………………………………… 1

1-1 اهمیت زنبورعسل……………………………………………………………………………………………………….. 2

1-2 ارزش اقتصادی واجتماعی زنبور عسل……………………………………………………………………………………. 2

1-3 تغذیه زنبورعسل…………………………………………………………………………………………………………. 3

1- 4 نیاز غذایی زنبور عسل…………………………………………………………………………………………………… 3

1- 5 اهمیت ویتامین‌ها در زنبور عسل………………………………………………………………………………………… 4

فصل دوم……………………………………………………………………………………………………………………. 5

بررسی منابع………………………………………………………………………………………………………………….. 5

2-1 تاریخچه تغذیه تکمیلی…………………………………………………………………………………………………… 7

2-2 تغذیه در انواع زنبوران داخل کلنی……………………………………………………………………………………….. 8

2-2-1 تغذیه زنبوران کارگر………………………………………………………………………………………………….. 8

2-2-2 تغذیه نرها…………………………………………………………………………………………………………….. 9

2-2-3 تغذیه ملکه……………………………………………………………………………………………………………. 9

2-2-4 تغذیه لاروها………………………………………………………………………………………………………….. 9

2-3 تغذیه تکمیلی…………………………………………………………………………………………………………… 10

2-3-1 تغذیه با مواد قندی…………………………………………………………………………………………………… 10

2-3-2 مواد قندی مورد استفاده زنبور عسل………………………………………………………………………………….. 10

2-3-3 تغذیه با مواد پروتئینی………………………………………………………………………………………………… 11

2-4 روش‌های متداول در تغذیه کلنی‌های زنبورعسل………………………………………………………………………… 11

2-4-1 تغذیه تکمیلی پروتئینی……………………………………………………………………………………………….. 11

2-4-2 تغذیه تحریکی کلنی…………………………………………………………………………………………………. 12

2-4-3 تغذیه تحریکی زنبورستان جهت تولید عسل………………………………………………………………………….. 12

2-4-4 تغذیه برای تقویت کلنی……………………………………………………………………………………………… 12

2-4-5 تغذیه جهت تجویز دارو……………………………………………………………………………………………… 13

2-4-6 تغذیه زمستانی زنبورها……………………………………………………………………………………………….. 13

2- 5   احتیاجات غذایی…………………………………………………………………………………………………….. 14

2-5-1 آب………………………………………………………………………………………………………………… 14

2-5-2 کربوهیدرات‌ها……………………………………………………………………………………………………… 15

2-5-3 پروتئین‌ها……………………………………………………………………………………………………………. 16

2- 5-4 اسید آمینه‌های ضروری زنبورعسل………………………………………………………………………………….. 18

2-5-5 لیپیدها………………………………………………………………………………………………………………. 20

2-5-6 مواد معدنی………………………………………………………………………………………………………….. 21

2-5-7 ویتامین‌ها……………………………………………………………………………………………………………. 21

2-5-7-1 ویتامین‌های محلول در چربی………………………………………………………………………………………. 21

2-5-7-1-1 ویتامین A……………………………………………………………………………………………………… 21

2-5-7-1-2 ویتامین K……………………………………………………………………………………………………… 21

2-5 -7-1-3 ویتامین D…………………………………………………………………………………………………….. 21

2-5-7-1- 4 ویتامین E……………………………………………………………………………………………………… 22

2-5-7-2 ویتامین‌های محلول در آب………………………………………………………………………………………… 22

2-5-7-2-1 ویتامین C (اسید آسکوربیک)…………………………………………………………………………………. 22

2-5-7-2- 2 ویتامین B₁ (تیامین)…………………………………………………………………………………………… 23

2-5-7-2-3 ویتامین B₂ (ریبوفلاوین)……………………………………………………………………………………….. 23

2-5-7-2- 4 ویتامین B₃ (نیاسین)………………………………………………………………………………………….. 23

2-5-7-2- 5 ویتامین B₅ (اسیدپانتوتنیک)…………………………………………………………………………………… 23

2-5-7-2- 6 ویتامین B₁₂ (سیانوکوبالامین)………………………………………………………………………………….. 23

2-6 ارزش غذایی جانشین‌ها ومکمل‌های گرده گل………………………………………………………………………….. 24

2-7 خاصیت جلب کنندگی گرده……………………………………………………………………………………………. 24

2-8 ترکیبات شیمیایی دور کننده زنبورعسل…………………………………………………………………………………. 25

2-9 ارزش غذایی گرده گیاهان مختلف برای زنبورعسل……………………………………………………………………… 25

2-10 اثرات کمبود گرده در تغذیه زنبورعسل……………………………………………………………………………….. 26

2-11 جمع آوری گرده توسط زنبور…………………………………………………………………………………………. 26

2 – 12 خصوصیات گرده…………………………………………………………………………………………………… 26

2-12-1 گرده گل………………………………………………………………………………………………………….. 26

2-12-2 ترکیبات گرده……………………………………………………………………………………………………… 27

2-12-3 کربوهیدرات‌های گرده…………………………………………………………………………………………….. 27

2-12-4 پروتئین گرده………………………………………………………………………………………………………. 27

2-12-5 چربی‌های گرده……………………………………………………………………………………………………. 28

2- 12- 6 مواد معدنی گرده………………………………………………………………………………………………….. 29

2-12- 7 ویتامین‌های گرده………………………………………………………………………………………………….. 29

2- 13 ویتامین‌های موجود در گرده………………………………………………………………………………………….. 30

2- 13-1 ویتامین آ………………………………………………………………………………………………………….. 30

2- 13- 2 ویتامین ب 1 یا تیامین……………………………………………………………………………………………… 30

2- 13- 3 ویتامین ب 2 یا ریبوفلاوین………………………………………………………………………………………… 30

2- 13- 4 اسید فُولیک………………………………………………………………………………………………………. 30

2- 13-5 ویتامین ب5 اسید پانتوتنیک………………………………………………………………………………………… 30

2- 13- 6 ویتامین ب 6 یا پیرودوکسین………………………………………………………………………………………. 31

2- 13- 7 ویتامین ب 12…………………………………………………………………………………………………….. 31

2- 13- 8 ویتامین C یا اسید اسکوربیک…………………………………………………………………………………….. 31

2- 13- 9 ویتامین د…………………………………………………………………………………………………………. 31

2- 13- 10 ویتامینی (توکوفرول)…………………………………………………………………………………………….. 31

2- 13- 11 ویتامین اچ (بیوتین )……………………………………………………………………………………………… 31

2- 13- 12 ویتامین پی (روتین )……………………………………………………………………………………………… 31

2- 15 مواد معدنی گرده…………………………………………………………………………………………………….. 32

2- 14 هورمون‌های گرده :………………………………………………………………………………………………….. 32

2- 15 ویتامین C……………………………………………………………………………………………………………. 32

2- 16 فواید ویتامین C………………………………………………………………………………………………………. 33

2- 17 کمبود ویتامین C…………………………………………………………………………………………………….. 34

2- 18 مصرف مازاد بر نیاز………………………………………………………………………………………………….. 34

2- 19 منابع حاوی ویتامین C……………………………………………………………………………………………….. 34

2- 20 سایر خواص ویتامین C………………………………………………………………………………………………. 37

2- 21 معرفی عسل اسکوربات ومقایسه آن با عسل طبیعی و شکر……………………………………………………………… 38

2- 22 فرمول شیمیایی ویتامین C :…………………………………………………………………………………………… 38

2- 23 ساخت ویتامین C به صورت صنعتی…………………………………………………………………………………… 39

2- 24ساخت ویتامین C در بدن جانوران…………………………………………………………………………………….. 39

2- 25 اهمیت ویتامین C در زنبور عسل……………………………………………………………………………………… 39

2- 26 بررسی ویتامین C در گرده‌های جمع آوری شده توسط زنبور عسل و لاشه آن…………………………………………. 39

2- 27 عملکرد ویتامین C…………………………………………………………………………………………………… 40

2- 28 سابقه تغذیه کلنی‌های زنبور عسل با ویتامین C و سایرمواد……………………………………………………………… 41

2- 29 گونه‌ها و نژادهای زنبورعسل…………………………………………………………………………………………. 42

فصل سوم…………………………………………………………………………………………………………………… 45

مواد و روش‌ها……………………………………………………………………………………………………………… 45

3- 1 مواد و روش‌ها………………………………………………………………………………………………………… 46

3- 2 اهداف طرح…………………………………………………………………………………………………………… 46

3- 3 مدل آماری طرح………………………………………………………………………………………………………. 47

3- 4 زمان بندی ونحوه اجرای طرح………………………………………………………………………………………….. 47

3- 5 آماده سازی کلنی‌های آزمایشی……………………………………………………………………………………….. 47

3- 6 همگن نمودن کلنی‌ها………………………………………………………………………………………………….. 47

3- 7 تهیه مواد مصرفی آزمایش……………………………………………………………………………………………… 48

3- 8 نحوه آماده سازی شربت و ویتامین C محلول در آن جهت تیمارهای مورد آزمایش……………………………………… 48

3-9 پرورش نوزاد و تخم‌گذاری ملکه………………………………………………………………………………………. 49

3-10 بررسی جمعیت زنبوران بالغ……………………………………………………………………………………………. 50

3-11 تعیین وزن لاشه……………………………………………………………………………………………………….. 51

3-12فراسنجه‌های زمستان‌گذرانی زمستان‌گذرانی……………………………………………………………………………. 52

3-12- 1 تفاوت وزن کلنی (میزان عسل مصرفی)…………………………………………………………………………….. 52

3-12- 2 اندازه گیری میزان جمعیت…………………………………………………………………………………………. 52

3-13 تولید عسل……………………………………………………………………………………………………………. 52

فصل چهارم………………………………………………………………………………………………………………… 53

نتایج……………………………………………………………………………………………………………………….. 53

4-1 نتایج…………………………………………………………………………………………………………………… 54

4-2 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر میزان تخمگذاری ملکه در فصل پائیز…………………………………………….. 54

4- 3 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر روی جمعیت زنبوران بالغ در فصل پائیز…………………………………………. 56

4 – 4 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر وزن لاشه تازه زنبوران کارگر………………………………………………… 57

4– 5 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر وزن لاشه خشک زنبوران کارگر……………………………………………… 59

4- 6 اثر سطوح مختلف ویتامین C بر زمستان‌گذرانی کلنی‌های زنبور عسل…………………………………………………… 60

4-7 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر میزان تخمگذاری ملکه در فصل بهار…………………………………………….. 61

4 – 7 – 1 میانگین کل چهار دوره در فصل بهار…………………………………………………………………………….. 62

4- 8 بررسی اثر سطوح مختلف ویتامین C بر روی جمعیت زنبوران بالغ در فصل بهار…………………………………………. 63

4- 9 اثر سطوح مختلف ویتامین C بر میزان تولید عسل……………………………………………………………………….. 65

فصل پنجم………………………………………………………………………………………………………………….. 66

بحث……………………………………………………………………………………………………………………….. 66

5- 1 بررسی اثر ویتامین C بر میزان تخمگذازی (پرورش نوزادان) در پائیز……………………………………………………. 67

5- 2 بررسی اثر ویتامین C بر میزان جمعیت زنبوران بالغ (قاب) در پائیز……………………………………………………….. 68

5- 3 بررسی اثر ویتامین C بر وزن لاشه تازه و خشک زنبوران کارگر در پائیز………………………………………………… 69

5- 4 بررسی اثر ویتامین C بر زمستان‌گذرانی کلنی زنبورعسل………………………………………………………………… 70

5- 5 بررسی اثر ویتامین C بر میزان تخمگذازی(پرورش نوزادان) در بهار…………………………………………………….. 70

5- 6 بررسی اثر ویتامین C بر میزان جمعیت زنبوران بالغ (قاب) در بهار………………………………………………………. 71

5- 7 بررسی اثر ویتامین C بر میزان عسل تولید شده کلنی در فصل بهار……………………………………………………….. 72

5- 8 نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………. 72

5- 9 پیشنهادات…………………………………………………………………………………………………………….. 73

فصل ششم………………………………………………………………………………………………………………….. 74

منابع………………………………………………………………………………………………………………………… 74

اهمیت زنبورعسل

جهان هستی تجلیگاه آیات الهی است و زنبورعسل با فیزیولوژی ظریف وجودی و رفتار دقیق خود انسان را به سوی اثبات وحدانیت قدرت پروردگار هستی راهنمایی می‌کند.

زنبورعسل موجودی است که خیلی پیش از انسان در روی زمین به وجود آمده و زندگی را آغاز کرده است و در همه کتاب‌های آسمانی مانند قرآن کریم، انجیل، تورات و نوشته‌های قدیمی یونان و افسانه‌های کهن از زنبور عسل به عنوان یک موجود مفید ومنظم و پرکار یاد شده است و از محصولات تولیدی آن به عنوان یک ماده مغذی مفید نام برده شده است. اولین اثر وجودی انسان در روی زمین که در کاوش‌های زمین شناسی تاکنون به دست آمده متعلق به 600 هزار سال پیش است و حال آنکه همین کاوش‌های علمی در اعماق زمین نشان می‌دهند که اجداد اولیه زنبورعسل که گوشتخوار بوده‌اند در حدود 80 میلیون سال پیش می‌زیسته و مشغول فعالیت و زاد و ولد بوده است، منتها با این تفاوت که در آن زمان فاقد یک زندگی اجتماعی بوده و مثل خیلی از زنبورهای غیرعسلی امروزی زندگی انفرادی داشته و هر زنبور لانه مخصوص به خود را ساخته و درآن زندگی می‌کرده است (عباسی و همکاران، 1389).

امروزه از زنبور عسل برای تولید محصولاتی چون عسل، گرده گل، موم، بره موم، زهر، ژله رویال (شاه انگبین) استفاده می‌گردد. این محصولات علاوه براینکه به عنوان مواد غذایی و کمک غذایی با ارزش می‌باشد در صنایع دیگری از جمله داروسازی، آرایشی، بهداشتی، شمع­سازی، قالب­سازی، ریخته­گری، نساجی، واکسن­سازی، قلم­زنی، کاغذ­سازی منشاء خدمات ارزنده ایست. اعظم درآمد زنبورداران از طریق فروش عسل و موم می‌باشد ولی برخی از زنبورداران هم با تولید ملکه، زنبور پاکتی و سایر محصولات مذکور کسب درآمد می‌نمایند (نهضتی، 1387؛ سامرویل[1]، 2002).

1-2 ارزش اقتصادی واجتماعی زنبور عسل

کشور ایران در سال 1391 با داشتن حدود 6/5 میلیون کلنی مدرن و بومی و تولید 71000 تن عسل (طبق گزارشات معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی) در جایگاه دوم خاورمیانه بعد از ترکیه و جایگاه سوم بعد از چین و هندوستان در قاره آسیا و جایگاه یازدهم جهان را کسب کرده است.

پرورش زنبورعسل از نظر ایجاد اشتغال توانسته 250000 نفر را به طور مستقیم و غیر مستقیم در این صنعت مشغول بکار نماید و تعداد 170 تعاونی پرورش زنبور عسل در کشور ، 41000 نفر پرورش دهنده زنبورعسل را در قالب تعاونی‌های تولیدی سازمان دهی نماید (طبق گزارشات معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی). با توجه به اطلاعات فوق اهمیت این بخش برای سرمایه ­گذاری، پژوهش و رفع معضلات که یکی از آن‌ ها تغذیه زنبورعسل است به وضوح روشن می‌شود.

1-3 تغذیه زنبورعسل

تمام موجودات زنده برای ادامه حیات خود به مواد مغذی نیازمندند، زنبورعسل هم به مانند تمام جانداران برای فعالیت‌های حیاتی و رشد و نمو به پروتئین، چربی، کربوهیدرات، مواد­معدنی، ویتامین‌ها و آب احتیاج دارد. در زمانی که گیاهان در طبیعت دارای گل‌های زیادی می‌باشند زنبورعسل نیازهای غذایی خود را از گل‌ها بدست می‌آورند که این گل‌ها دارای شهد و گرده گل می‌باشند. انرژی مورد نیاز زنبورعسل عمدتا از قند موجود در شهد گل بدست می‌آید. پروتئین مورد نیاز زنبور هم از گرده موجود در طبیعت تامین می‌شود علاوه بر تامین پروتئین توسط گرده، نیاز به چربی، مواد معدنی و ویتامینی هم از گرده مرتفع می‌شود. در شهد گل هم مقداری مواد معدنی و ویتامینی وجود دارد که مکملی برای کمبودهای تغذیه‌ای می‌باشد. آب هم که از منابع فراوان موجود در طبیعت تامین می‌شود (ایراندوست، 1375؛ هربرت[2] وشیمانوکی[3]، 1978).

1- 4 نیاز غذایی زنبور عسل

گرده گل منبع مهم پروتئین، چربی، ویتامین، و مواد معدنی برای زنبورها است و زنبوران عسل از این مواد بیشتر در ساختمان ماهیچه‌ها، غدد و ترشحات آن‌ ها و سایر بافت‌ها استفاده می‌کنند (نهضتی،1387؛ هربرت وشیمانوکی، 1978؛ سامروویل، 2002). یک زنبور تازه متولد شده 13 درصد و یک زنبور پنج روزه 5/15 درصد وزن بدنش را مواد پروتئینی تشکیل می‌دهد (احمدی، 1390).

یک زنبور کارگر از زمان تفریخ تخم تا خارج شدن از سلول، برای رشد خود به 21/3 میلی‌گرم نیتروژن نیاز دارد که این مقدار نیتروژن معادل 140 تا 170 میلی‌گرم گرده می‌باشد (بابایی، 1391؛ نهضتی،1387؛ هربرت وشیمانوکی، 1978). نیاز پروتئینی زنبورها در شرایط مختلف فرق می‌کند. میزان تخمگذاری و پرورش نوزادان، تولید و برداشت محصولات مختلف از کلنی زنبورعسل مانند ملکه، ژل رویال، زهر ، عسل و به طور کلی فعالیت‌های پروازی نیاز را بالا می‌برد. گرما، سرما، بیماری‌ها و انگل‌ها هم در بالا بردن نیاز تأثیر دارند (جواهری، 1374؛ نهضتی،1387). تغذیه کلنی‌های زنبورعسل همراه با شکر و عسل هرگز نمی‌تواند موجب رشد و نمو و تقویت کامل جمعیت‌ها باشد و کلنی‌ها با مصرف آن‌ ها تنها مقداری رشد کرده و آنگاه متوقف می‌شوند و از این به بعد هر مقدار عسل یا شکر در اختیارشان قرار گیرد آن‌ ها شروع به ذخیره آن در داخل حجره‌ها می‌کنند و رشدی از خود نشان نمی‌دهند (سامروویل، 2000).

همچنین باعث اختلالاتی در رشد و نمو غدد بالا حلقی، غدد مومی و زهری ایجاد می‌شود و طول عمر آن‌ ها کم می‌شود و پرورش نوزاد کاهش می‌یابد. در این مواقع اگر مقداری مواد پروتئینی (مکمل گرده یا جانشین گرده) در اختیار زنبورها گذاشته شود شروع به رشد می‌نمایند و جمعیت­هایشان به تدریج افزایش پیدا می‌کند (ایراندوست، 1375؛کریلشیم[4]، 2005؛ ماتیلا [5]و اوتیس[6]، 2006). کمبود گرده گل و مواد پروتئینی منجر به کاهش پرورش نوزاد، رشد غیر طبیعی، کاهش طول عمر در کارگران بالغ و نهایتاً کاهش در تولید عسل می‌گردد (ایراندوست، 1375؛ القرنی[7]، 2006؛ مانینگ [8]و همکاران، 2007؛ سامروویل، 2000).

در منطقه‌هایی که از اواسط الی اواخر تابستان کار شهد و گرده آوردن زنبورها به تدریج کاهش پیدا کرده و شهد و گرده و یا به عبارت دیگر گل‌های شهدزا و گرده دار در طبیعت کمیاب و حتی نایاب می‌شود، مستقیما بر روی عملکرد ملکه اثر منفی می‌گذارد و وی را وادار می‌کند که از فعالیت تخمگذاری خود روز به روز بکاهد. تعداد تخمی که توسط ملکه در روز گذاشته می‌شود، علاوه بر طول روز به مقدار شهد و به خصوص گرده‌ای که توسط زنبورها روزانه وارد کندو می‌شود، همیشه و در تمام طول سال رابطه مستقیم دارد (هیداک[9]، 1970؛ حسین، 1979).

با رفع به موقع احتیاجات پروتئینی و چربی کلنی‌های زنبورعسل، غدد بالا حلقی و غدد مومی و غدد زهرساز زنبوران کارگر فعال می‌شود و غذای لازم برای رشد و نمو نوزادان را تهیه می‌نمایند و در نتیجه سبب تخم‌گذاری بیشتر ملکه گردیده و جمعیت به طور تدریجی ولی به سرعت افزایش می‌یابد. بدیهی است که کلنی‌های پرجمعیت و قوی کمتر مورد حمله آفات و عوامل بیماری­زا قرار گرفته و زمستان‌های سرد و طولانی را به راحتی پشت سر خواهند گذاشت. جمعیت‌های قوی نقش مهمی در انجام عمل گرده افشانی داشته و سرانجام بازده بهتری در تولید عسل و سایر فرآورده‌های کندو نشان می‌دهند (ایراندوست، 1375؛ نهضتی، 1387).

1- 5 اهمیت ویتامین‌ها در زنبور عسل

ویتامین‌ها مبحث مهمی را در تغذیه زنبورعسل تشکیل می‌دهند و برای رشد و نمو طبیعی نوزادان اهمیت اساسی دارند. زنبورعسل مانند تمام جانوران دیگر به ویتامین‌ها نیاز دارد که با سایر مواد مغذی به ویژه پروتئین‌ها در تعادل مطلوب باشند. عدم وجود این مواد در غذا منجر به بروز انواع نارسائیها و بیماریها می‌شود و بیشتر کوآنزیمها دارای یک ویتامین به عنوان قسمتی از ساختمان خود هستنند که بدون شک مسئول ایجاد نقشی ضروری برای ویتامین‌ها می‌باشند (یگانی، 1377؛ جواهری، 1388؛ ورما[10]، 1982؛ هربرت، 1985).

 فصل دوم

بررسی منابع

2-1 تاریخچه تغذیه تکمیلی

از سال‌ها پیش انسان برای تغذیه کلنی‌های زنبورعسل از مواد مختلفی استفاده کرده است. در گذشته پرورش دهندگان زنبورعسل با مخلوط کردن پودر قند با عسل خمیر شرینی که به صورت خالص از کربوهیدرات تشکیل شده بود را استفاده می‌کردند. مدتی بعد از خمیر شیرینی که حاوی پروتئین هم بود استفاده نمودند. ساموئل[11](1655)، از آرد خشک لوبیا و نان کاملاً برشته شده به عنوان غذای زمستانی با هزینه کم استفاده کرد. تخم مرغ از سال 1869 و آرد و آب نبات از سال 1877 برای تغذیه زنبورها استفاده شد. در ایرلند جوهنز مهرینگ کلنی‌های زنبورعسل خود را با فرآورده‌های جانبی صنایع لبنی تغذیه می‌کرد، که روشی نو در آن زمان بود. در سال 1888 در آمریکا از شکر، شیر، تخم مرغ تازه، آرد چاودار، نمک و آرد استخوان مخلوطی تهیه می‌شد و در تغذیه کلنی‌های زنبورعسل از آن استفاده می‌شد. در سال 1900 پرورش دهندگان زنبورعسل اروپایی از مخلوط شکر ،آرد نخود و سفیده تخم مرغ برای تحریک ملکه به تخمگذاری در فصل بهار استفاده می‌کردند. از سال 1934 درآمریکا پرورش دهندگان زنبور عسل و متخصیصن دریافتند که دوره تولید و پرورش نوزاد تابعی از مقدار ورودی گرده (پروتئین) در فصل جمع آوری توسط زنبورها به داخل کلنی زنبور عسل می‌باشد. از این زمان به بعد متخصصین فعالیت خود را برای پیدا کردن جانشینی مناسب برای گرده گل جهت استفاده در زمان کمبود گرده گل آغاز نموده و تحقیقات پایه‌ای خود را شروع نمودند (اسمیت[12]، 1995).

امروزه استفاده از جیره‌های مصنوعی برای هدف‌های علمی و تولید اقتصادی در حشرات رایج است. کارایی و بازده، هضم، جذب، ضریب تبدیل غذایی و سایر صفات از جمله مواردی هستند که برای ارزیابی جیره‌ها به کار می‌روند. زنبور عسل و کرم ابریشم از حشراتی هستند که به دلیل اقتصادی بودن، تغذیه تکمیلی (مصنوعی) درآن ها مورد توجه است (باقری، 1384؛ دوئل[13]، 1977).

همان طوری که گفته شد زنبوران عسل برای تامین نیازهای تغذیه‌ای خود به گل‌های گیاهان وابسته‌اند و در صورتیکه گل موجود نباشد یا کم باشد با کمبود موادمغذی و سوء تغذیه مواجه می‌شوند. بنابراین در فصول سرد و زمان‌هایی که خشکی به سراغ طبیعت می‌آید و باعث کمبود گل در طبیعت می‌شود نیاز به تغذیه تکمیلی یا کمکی دارند تا بتوانند خود را از صدمات و تلفات حفظ کنند و جمعیت خود را برای فصل مساعد سال جهت رشد ونمو آماده کنند و محصولات مختلف ومناسبی ازآن ها به دست آید (جواهری، 1374؛ احمدی، 1390؛ هیداک، 1965). برای تولید محصولاتی نظیر عسل، گرده، بچه مصنوعی، زنبور پاکتی، ملکه و ژله رویال نیاز به تغذیه تکمیلی می‌باشد وهمچنین در زمان‌هایی که گرده با کیفیت مناسب در دسترس کلنی‌ها نباشد نیز غذای کمکی لازم دارند.

2-2 تغذیه در انواع زنبوران داخل کلنی

تغذیه زنبورعسل شامل کلیه فعالیت‌هایی است که به موجب آن یک موجود زنده با خوردن مواد غذایی مختلف شامل پروتئین‌ها، قندها، چربی‌ها، مواد معدنی، آب و انجام واکنش‌های مختلف به انرژی تولید می‌کند و در اعمال حیاتی خود به کار می‌برد و یا آن‌ ها را برای ساختن بافت‌ها و اجزاء بدن خود استفاده می‌کند در این رابطه زنبورعسل با موجودات دیگر تفاوت زیادی ندارد. انرژی مورد نیاز عمدتاً از قندها و شهد و نیاز پروتئینی از خوردن گرده تامین می‌شود. در گرده گل علاوه بر پروتئین مقادیر قابل توجهی چربی، مواد معدنی و ویتامینی نیز وجود دارد که نیاز غذایی زنبورها را برآورده می‌سازد (یگانی، 1377؛ هربرت، 1978؛ سامروویل، 2002).

کلنی‌های زنبورعسلی که با مکمل گرده و یا جانشین گرده تغذیه می‌شوند در فصل بهار پرورش نوزادان را زودتر از سایر کلنی‌ها شروع می‌کنند و کارگران بیشتری در فصل افزایش جمعیت پرورش می‌دهند (ماتیلا و اوتیس، 2006).

2-2-1 تغذیه زنبوران کارگر

پروتئین از عوامل مهمی است که با طول عمر زنبورهای متولد شده رابطه دارد، هر چه پروتئین بدن بالاتر رود به همان میزان طول عمر زنبورها بیشتر می‌شود (سامروویل، 2000). مطالعات گسترده در زمینه تغذیه زنبورهای بالغ نشان می‌دهد که زنبورهای بالغ تا مدت‌ها می‌توانند با تغذیه از کربوهیدرات‌ها زنده بمانند ولی هنگام تغذیه از گرده، عمر آن‌ ها طولانی می‌شود (القرنی، 2006؛ مانینگ، 2007؛ اسمیت، 1995). تکمیل شدن عضلات پرواز، توسعه غدد شیری، توسعه تخمدان و فعالیت متابولیکی زنبورهای جوان ارتباط مستقیم با میزان پروتئین گرده و جیره غذایی دارد (القرنی، 2006؛ هوور[14]، 2006؛ پرنال[15]، 2000).

امروزه بیمه به عنوان یكی از مظاهر پیشرفت به شمار می رود و در بسیاری از كشورهای دنیا در زندگی افراد تاثیر گذار است . مردم از بیمه ی عمر به عنوان ابزاری برای سرمایه گذاری ، غلبه بر مشكلات ناشی از مرگ سرپرست خانواده ، پیری و كهولت سود می برند لذا سهمی قابل توجه از درآمد خود را به آن اختصاص می دهند . حجم گسترده ی سرمانه ی شركت های بیمه به وی‍‍ژ ه شركت های بیمه ی عمر در جهان، این شركت ها را كه از اجزای بارازهای مالی جهانی هستند ، به انجام فعالیت های بازرگانی و اقتصادی واداشته است . این شركت ها بخشی از سود به دست آمده را به بیمه گذاران داده و نیزریال برای افزایش تقاضا و بازاریابی و عرضه ی محصولات بهتر به صورت گسترده ای فعالیت می كنند.

از جمله روش هایی كه انسان هوشمند برای رویارویی با خطرها و تامین شرایط اقتصادی – اجتماعی و روانی خود فراهم آورده پدیده « بیمه » است ؛ زیرا بیمه ، ابزاری است كه علاوه برای جبران زیان های اقتصادی ناشی از حوادث ، تامین آینده ، ارتقای سطح زندگی افراد و ایجاد بستری مطمئن برای رشد و توسعه اقتصادی موجب آرامش خاطر اعضای جامعه می شود كه این موضوع به نوبه خود ، موجب پویایی حیات اجتماعی ، رشد و شكوفایی استعدادها و افزایش كارایی و بهره وری در جامعه می شود خانواده ، هنگامی كه منبع اصلی در آمدش در اثر خطراتی از قبیل مرگ زودرس ، از كارافتادگی ، بیكاری و یا فرا رسیدن ایام پیری و بازنشستگی از بین می رود ؛ در صورتی كه منابع دیگری برای جایگزینی نداشته باشد دروضع بسیار بدی قرار می گیرد در چنین شرایطی با مكانیسم بیمه های زندگی می توان با چنین پیامدهای سوئی مقابله كرد .

در دو دهة گذشته ، حدود 60 در صد از حق بیمه های جمع آوری شده در صنعت بیمة جهان به بیمة عمر اختصاص داشته است درحالی كه در كشور ایران با گذشت سال ها از آغاز فعالیت ، رشد چندانی در این صنعت مشاهده نشده است و سهم بیمة عمر در اقتصاد ایران حدود 6 در صد كل حق بیمه ها در صنعت بیمه است ( سیگما[1]، 2008 ) .

صنعت بیمه با فرض ریسك گریز بودن افراد توسعه پیدا كرد . پس چرا بیشتر مردم خود را در برابر حوادث بیمه نمی كنند ؟ شاید جواب این باشد كه این افراد احتمال وقوع حوادث را برای خود كم می دانند و معتقدند كه هرگز دچار حادثه نمی شوند ( چاو[2] ،2000 ) .

1-2) بیان مسئله

انسان‌ از آغاز پیدایش‌ جوامع‌ انسانی‌، در جستجوی‌ غریزی‌ به‌ دنبال‌ تأمین های‌ جسمی‌، اقتصادی‌، اجتماعی‌ وسیاسی‌ بوده‌ است‌. باتوجه‌ به‌ همین‌ نیاز بوده‌ كه‌ شركتهای‌ بیمه‌ با ارائه‌ طرح های‌ متفاوت‌ و ابتكاری‌ متناسب‌ با نیازهای‌جوامع‌ انسانی‌ درپی‌ تأمین‌ و تسهیل‌ این‌ غریزه‌ ثبات‌ مالی‌ و اقتصادی‌ برآمدند تا در زمان‌ بروز حادثه‌ ناگوار، شیرازه‌اقتصاد خانواده‌ها از هم‌ نپاشد و افراد وابسته‌ به‌ شخص‌ متوفی‌ و یا حادثه‌ دیده‌ بتوانند از مزایای‌ این‌ تأمین‌ اقتصادی‌بهره‌مند شوند. نیازهای‌ خانواده‌ در اغلب‌ جوامع‌ بشری‌ با هر درجه‌ای‌ از پیشرفت‌ و تكامل‌ را می‌توان‌ به‌ شرح‌ زیرطبقه‌بندی‌ كرد:                        
تأمین‌ درآمدی‌ معین‌ و مشخص‌ برای ‌افراد یك‌ خانواده‌ پس‌ از فوت‌ نان‌آور خانواده‌                            
تأمین‌ درآمدی‌ معین‌ و مشخص‌ برای‌ ایام‌ از كارافتادگی‌، پیری‌ و بازنشستگی‌.                                   
بیمه‌های‌ اشخاص‌ (عمر، حادثه‌، درمانی‌) یكی‌ از شاخص های‌ شناخته‌ شده‌ برای‌ سنجش‌ میزان‌ تأمین‌ و رفاه‌ مردم‌ كشورهاست‌ و كشورهایی‌ كه‌ افراد آن‌ به‌ فراخور نیاز خود از این‌ تأمین‌ برخوردارند، با اطمینان‌ و اعتماد بیشتری‌در برنامه‌ریزی‌ توسعه‌ و گسترش‌ جامعه‌ خویش‌ مشاركت‌ می‌نمایند.                
بیمه‌های‌ عمر در مراحل‌ بدوی‌ خود برپایه‌ اصول‌ علمی‌ و فنی‌ در رابطه‌ با جدول های‌ حق‌ بیمه‌ و نحوه‌ انتخاب ‌مخاطرات‌ پایه‌گذاری‌ نشده‌ بود و در واقع‌ پیدایش‌ جدول‌ مرگ‌ و میر نقطه‌ عطفی‌ در تاریخچه‌ بیمه‌ عمر محسوب‌ می‌شود و به‌ همین‌ دلیل‌ امروزه‌ بیمه‌گران‌ در زمان‌ گزینش‌ بیمه‌گذاران‌ عوامل‌ زیر را برای‌ قبول‌ یا رد یك‌ پیشنهاد وتعیین‌ حق‌ بیمه‌ مناسب‌ وضعیت‌ سنی‌ و سلامت‌ بیمه‌گذار در نظر می‌گیرند.

بیمه عمر با توجه به ویژگی های خاص آن می تواند در فعال نمودن بازار سرمایه نقش اساسی ایفاء نماید . ذخایر ریاضی تجمیع شده در شرکتهای بیمه عمر می توانند باعث فعالیتهای اقتصادی سودآور گردند . از آنجا که در بیمه عمر معمولاً فاصله زمانی قابل توجهی بین زمان دریافت حق بیمه توسط شرکتهای بیمه عمر و زمان پرداخت خسارت وجود دارد، ذخایر ریاضی قابل ملاحظه ای در رابطه با هر قرارداد تشکیل می‎شود که شرکت بیمه با استفاده بهینه از آنها می تواند بازار سرمایه را فعال نموده و نقش جدیدتری در فعالیتهای سرمایه گذاری داشته باشد که به نوبه خود باعث افزایش اشتغال و رشد اقتصادی است . تأثیر رشد بیمه‎های عمر در اقتصاد به حدی است که بسیاری از تحقیقات کاربردی به یک رابطه یک به یک بین آن و توسعه و رشد اقتصادی با ضرایب معناداری بالا دست یافته اند.‍(مهدوی، 1388)

با وجود كار های بسیار با اهمیت انجام گرفته این صنعت در كشور ما مانند اكثر كشور های در حال توسعه ناشناخته باقی مانده و نقش آن در اقتصاد كشور و زندگی خانواده ها ناچیز می باشد با مقایسه ی آمار مربوط به میزان حق بیمه های عمر در كشور های مختلف جهان با ایران ، به نهایت عقب ماندگی آن در كشور پی خواهیم برد . این امر در مورد اكثر كشور های در حال توسعه صدق می كند . كمیته امور نامرئی و مالی مربوط به تجارت در هشتمین جلسه خود در دسامبر 1982 ، با صدور قطعنامه ای درباره « بیمه عمر در كشور های در حال توسعه » از دفتر « كنفرانس سازمان ملل درباره رشد و تجارت » (UNCTAD) خواسته است تا تحقیقاتی را در رابطه با جنبه های مختلف مالی موضوع انجام دهد و همچنین اقداماتی را كه كشورهای در حال توسع عضو یونكتاد باید در قالب رقابت بودن بیمه عمر در مقایسه با سایر سپرده ها انجام دهند توصیه نموده است (کریم آبادی، 1366)

یكی از شاخص های توسعه یافتگی صنعت بیمه در دنیا ، سهم فعالیت های بیمه های عمر از بازار بیمه است . سهم بیمه عمر در بازار بیمه در ایران ، به دلیل سطح بالای تورم ، پایین بودن درآمد سرانه و فعالیت كم موسسات ، در سال های گذشته هیچ گاه حدود 10% نبوده است . حركت صنعت بیمه بر اساس این روند ، سهمی حدود 10 % از كل حق بیمه های بازار را تا سال 1392 رقم خواهد زد و با فرضی خوشبینانه تا سال 1404 به حدود 155 خواهد رسید .( بیمه مركزی ج.ا.ا 1388).

1-3 ) اهمیت و ضرورت

یكی از شاخص های توسعه یافتگی صنعت بیمه در دنیا سهم فعالیت های بیمه های عمر از بازار بیمه است سهم بیمه عمر از بازار بیمه در ایران به دلیل سطح بالای تورم پایین بودن در آمد سرانه و فعالیت كم موسسات در سال های گذشته هیچ گاه حدود 10% نبوده است حركت صنعت بیمه براساس این روند ، سهمی حدود 10% از كل حق بمیه های بازار را تا سال 1392 رقم خواهد زد و با فرضی خوشبینانه تا سال 1404 به حدود 15% افزایش خواهد یافت .

سرانه حق بیمه عمر در ایران با سطح جهانی اختلاف چشم گیری دارد ، به گونه ای كه سطح جهانی آن در سال 2000 معادل 1/ 252 دلار و در ایران تنها 2/1 دلار بوده است به این معنا كه درآن سال ، حق بیمه سرانه در دنیا حدود 211 برابر كشور ایران بود در سال 2008 ، اگر چه سرانه حق بیمه عمر در ایران نسبت به سال 2000 رشد 158% را تجربه كرد و به رقم 1/ 3 دلار رسید اما در مقایسه با وضعیت جهانی بسیار اندك بود ، زیرا در آن سال نیز سرانه حق بیمه عمر در دنیا حدود 120 برابر ایران بود. در تحلیل وضعیت بیمه عمر نسبت به كل اقتصاد ، ضریب نفوذ بیمه عمر ، معیاری شناخته شده است این شاخص در سطح جهان در سال 2000 حدود 49 برابر ایران بوده است كه این نسبت در سال 2008 ، به 59 برابر رسیده است. ضریب نفوذ اندك برای بیمه عمر در ایران ( 07/0 در سال 2008 ) حركت بسیار كند این رشته بیمه ای را در مقایسه با كل اقتصاد كشور نشان می دهد . بنابراین ، ضروری است تا در زمینه علت عدم استقبال از بیمه عمر از سوی افراد و عوامل موثر بر تقاضای بیمه عمر بررسی های لازم صورت گیرد . با توجه به وجود ظرفیت ها و قابلیت های گسترده دركشور عرضه گسترده بیمه های عمر به منظور ارتقاء و بهبود سطح رفاه اجتماعی با موانع بسیاری روبرو است.

1-4) اهداف پژوهش

1-4-1) اهداف اصلی

1- سنجش عوامل اجتماعی و میزان تمایل برای تقاضای بیمه عمر

2-سنجش عوامل اقتصادی و میزان تمایل برای تقاضای بیمه عمر

1-4-2) اهداف فرعی

• سنجش میزان تاثیرسطح پایین درآمد بر میزان تمایل به تقاضا بیمه عمر

• سنجش میزان تاثیر عدم فرهنگ سازی در جامعه از طریق رسانه های جمعی و یا حمایت دولت بر میزان تمایل به تقاضا بیمه عمر

• ناآشنایی مردم با بیمه های عمر و مترادف دانستن آنها با بیمه تامین اجتماعی و درمان بر میزان تمایل به تقاضا بیمه عمر اثر گذار است

1-5) چهارچوب نظری تحقیق

چهارچوب نظری مدل مفهومی است از چگونگی تئوری پردازی در مورد روابط بین چند عامل که به عنوان عوامل موثر بر مسئله تعریف شده اند.

این تئوری به صورت منطقی بر اساس پژوهش های قبلی تدوین می شود.گردآوری داده های منطقی از طریق پزوهش های منتشره در تدوین مبنایی عملی برای بررسی مساله پژوهشی، امری محوری و اساسی است.(دانایی فر و دیگران ،1389)

برای پاسخ به ضعف کنونی تحقیقات جاری این مقاله تلاش دارد تا در قالب یک ارزیابی کمّی به بررسی تاثیر عوامل اقتصادی و اجتماعی بر میزان تمایل افراد برای تقاضای بیمه عمر در ایران می پردازد برای پاسخ به ضعف کنونی تحقیقات جاری این مقاله تلاش دارد تا در قالب یک ارزیابی کمّی رابطه میان عوامل موثر بر بیمه عمر از دو جنبه ی اقتصادی و اجتماعی را با میزان تمایل افراد برای تقاضای بیمه عمر را بررسی نماید در این مسیر با توجه به مقاله «رشنوادی و دیگران» مولفه های عوامل اجتماعی را به شرح زیر معرفی می كند:

• عدم فرهنگ سازی در جامعه از طریق رسانه های جمعی و با حمایت دولت

• ناآشنایی مردم با بیمه های عمر و مترادف دانستن آنها با بیمه تامین اجتماعی و درمان(مهدوی،1388)

و مهمترین مولفه های عوامل اقتصادی با توجه به مقاله دكتر غدیر مهدوی – ھیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده بیمه اکو :

• تورم

• بیکاری و فقر

• سطح پایین درآمد

• بار تکفل بالا : بین بار تکفل و میزان تقاضا برای بیمه ی زندگی نیز در شرایط عادی ارتباط مستقیم وجود دارد، در صورتی که این رابطه در مورد ایران بر عکس می باشد . در کشورهای توسعه یافته با افزایش تعداد افراد تحت تکفل، سرپرست خانواده ضرورت بیشتری برای خرید بیمه احساس میکند تا آینده افراد خانواده ر ا از خطر بی سرپرست شدن و پیامدهای دیگر مصون بدارد . اما در ایران به دلیل عدم شناخت کافی از بیمه عمر و اینکه در نتیجه ی افزایش تعداد افراد تحت تکفل تأمین نیازهای تمام افراد خانواده دشوارتر شده، ضرورت زیادی برای خرید بیمه عمر احساس نمیشود . با افزایش تعداد فرزندان سرپرست خانواده بیشتر به فکر تأمین نیازهای مصرفی و ضروری روزمره آنها بوده و بیمه ی عمر برای آنها به عنوان یک کالای لوکس می گردد .

• قابل رقابت نبودن بیمه های عمر سنتی با سایر فعالیتهای سرمایه گذاری(رشنوادی ،1387)

عدم فرهنگ سازی درجامعه

مدل مفهومی كه با توجه با موارد فوق بدست آمده است :

عوامل اجتماعی

عوامل اقتصادی

ناآشنایی مردم با بیمه های عمر

سطح پایین درآمد

میزان تمایل برای تقاضای بیمه عمر

شکل 1 –1 ) مدل تحلیلی تحقیق – تاثیر عوامل اقتصادی و اجتماعی بر تقاضای بیمه عمر (مهدوی، رشنوادی و همکاران)

1-6) پرسش های تحقیق

1-6-1) پرسش های اصلی

1- آیا عوامل اجتماعی بر میزان تمایل برای تقاضای بیمه عمر تأثیر دارد؟

2- آیا عوامل اقتصادی بر میزان تمایل برای تقاضای بیمه عمر تأثیر دارد؟

1-6-2) پرسش های فرعی

1- آیا سطح پایین درآمد بر میزان تمایل به بیمه های عمر اثر گذار است؟

2- آیا قابل رقابت نبودن بیمه های عمر سنتی با سایر فعالیتهای سرمایه گذاری بر میزان تمایل به بیمه های عمر اثر گذار است؟

3- آیا عدم فرهنگ سازی در جامعه از طریق رسانه های جمعی و یا حمایت دولت بر میزان تمایل به بیمه‎های عمر اثر گذار است؟

4- آیا ناآشنایی مردم با بیمه های عمر و مترادف دانستن آنها با بیمه تامین اجتماعی و درمان بر میزان تمایل به بیمه های عمر اثر گذار است؟

1-7) فرضیه های تحقیق

1-7-1) فرضیه های اصلی

1- بررسی تاثیر عوامل اجتماعی بر میزان تمایل برای تقاضای بیمه عمر

2-بررسی تاثیر عوامل اقتصادی بر میزان تمایل برای تقاضای بیمه عمر

1-7-2) فرضیات فرعی

• سطح پایین درآمد بر میزان تمایل به بیمه های عمر اثر گذار است

• قابل رقابت نبودن بیمه های عمر سنتی با سایر فعالیتهای سرمایه گذاری بر میزان تمایل به بیمه های عمر اثر گذار است

• عدم فرهنگ سازی در جامعه از طریق رسانه های جمعی و یا حمایت دولت بر میزان تمایل به بیمه های عمر اثر گذار است

• ناآشنایی مردم با بیمه های عمر و مترادف دانستن آنها با بیمه تامین اجتماعی و درمان بر میزان تمایل به بیمه های عمر اثر گذار اس

1-8 ) تعاریف نظری و عملیاتی متغیر های تحقیق

عوامل اقتصادی

1-8-1) سطح درآمد و بیمه عمر

سطح درآمد : سطح در آمد افراد یک جامعه موجبات دسترسی از زندگی را چون 1-سطح معیشتی یا (بخور و نمیر ) 2- سطح برخورداری از حداقل زندگی  3- رفاه 4- سطح برخورداری از رفاه و تجمل را فراهم می سازد .(باقر ساروخانی و محسن تبریزی 1380).

بررسی لین و گریس ¹ در مورد تقاضای بیمه عمر نشان می دهد ، تقاضای بیمه عمر به شدت با آسیب پذیری مالی در ارتباط است و كشش تقاضای بیمه های عمر با افزایش سن ، كاهش می یابد .

كاپفر² در پژوهشش ، احتمال خرید بمیه عمر از سوی افراد بیكار ، زنان خانه دار ، افراد در حال آموزش و آنهایی كه در آمد پایین تری دارند را كمتر یافته است .

عزیززاده نیازی ( 1378) در بررسی خود نشان داد كه متغیر با سوادی و در آمد سرانه اثر مثبت و معنا داری بر تقاضای بیمه عمر دارند .

1-8-2) مقایسه بیمه عمر و دیگر روش های سرمایه گذاری

سرمایه گذاری ( Investment ) عبارت است از هر گونه فدا كردن ارزشی در حال حاضر ( كه معمولاً مشخص است ) به امید به دست آوردن هر گونه ارزشی در زمان آینده ( كه معمولاً اندازه یا كیفیت آن نامعلوم است ) . به عبارتی سرمایه گذار در حال حاضر ، ارزش مشخصی را فدا می كند تا در قبال آن در آینده ارزش خاصی كه مورد نظرش است بدست آورد ؛ مثل پرداخت وجهی بابت خرید سهام به امید بدست آوردن سودهای مشخصی از آن در آینده .

▪ سرمایه گذاری را به روش های مختلفی تقسیم بندی می كنند :                    

     ۱) براساس موضوع سرمایه گذاری :                                      
سرمایه گذاری بر حسب موضوع به دو دسته سرمایه گذاری واقعی و سرمایه گذاری مالی تقسیم می‎شود . سرمایه گذاری واقعی نوعی سرمایه گذاری است كه فرد با فدا كردن ارزشی در زمان حاضر ، نوعی دارایی واقعی بدست می آورد. در واقع موضوع سرمایه گذاری ، دارایی واقعی است. خرید ملك یا آپارتمان ، نمونه ای از این سرمایه گذاری است . در سرمایه گذاری مالی ، فرد در ازای فدا كردن ارزش حاضر ، نوعی دارایی مالی كه نتیجه آن معمولاً جریانی از وجوه نقد است بدست می آورد . سرمایه گذاری در اوراق بهادار مثل سهام عادی یا اوراق مشاركت ، كه فرد در ازای پرداخت پول ، محق به دریافت جریانی از وجوه نقد به شكل سود می شود ، سرمایه گذاری مالی محسوب می شود.                                          
۲) براساس زمان یا مدت سرمایه گذاری :                                  
بر حسب زمان ، سرمایه گذاری را می توان به كوتاه مدت یا حداكثر تا یكسال و بلند مدت یا بیش از یک سال تقسیم كرد.                                      
۳) برحسب خطر یا ریسك سرمایه گذاری :                                                
از آنجا كه منافع حاصل از سرمایه گذاری در آینده بدست می آید و نسبت به تحقق این منافع یقین وجود ندارد پس انواع سرمایه گذاری ها با درجاتی از احتمال عدم تحقق منافع مورد نظر سرمایه گذار یا ریسك مواجه اند. بر اساس اینكه میزان یا احتمال تحقق نیافتن منافع آتی ( یا ریسك ) چقدر باشد ، سه نوع سرمایه گذاری را می توان از یكدیگر متمایز ساخت :

سرمایه گذاری با ریسك متناسب ،                                                  
سرمایه گذاری با ریسك نسبی بیشتر ( سفته بازی ) ،                                            
سرمایه گذاری پر خطر یا ریسكی ( قمار ) .                                    
سرمایه گذاری متناسب یا به طور خلاصه سرمایه گذاری ، نوعی سرمایه گذاری است كه ریسك آن متناسب با بازده ای است كه از آن انتظار می رود. سرمایه گذاری با ریسك نسبتاً بیشتر یا سفته بازی، نوعی سرمایه گذاری است كه در آن سرمایه گذار برای كسب بازده ، ریسك بیشتری تقبل می كند و بالاخره سرمایه گذاری بسیار ریسكی یا قمار ، نوعی سرمایه گذاری است كه در آن فرد برای بدست آوردن بازده ای ولو بسیار كم ، ریسك بسیار زیادی متحمل می شود .(کارگزار،1385)

         در دنیای کنونی اکثر مدیران خواهان کارکنانی هستند که بیش از وظایف شرح شغل خود فعالیت می کنند . آنها به دنبال کارکنانی هستند که به فراسوی انتظارات می روند، به میل و خواست خود به رفتارهایی دست می زنند که جزو وظایف رسمی شغلی شان نیست . به طور کلی ، آن دسته از رفتارهای شغلی کارکنان که تاثیر زیادی بر اثربخشی عملیات سازمان دارد ، توجه محققان و مدیران زیادی را به خود جلب کرده است . در گذشته محققان در مطالعات خود جهت بررسی رابطه میان رفتارهای شغلی و اثربخشی سازمانی ، اکثراً به عملکرد درون نقشی کارکنان توجه می کردند . ولی رفتار شهروندی سازمانی شامل رفتارهای اختیاری کارکنان است که جزو وظایف رسمی آنان نیست و مستقیماً توسط سیستم رسمی پاداش در نظر گرفته نمی شود و میزان اثربخشی کلی سازمان را افزایش می دهد . (طبرسا و همکاران ؛ 1389 ، ص104)                                                                                          

رفتار منصفانه خواسته ای است که همه ی كاركنانی كه وقت و انرژی خود را در یک سازمان صرف می كنند از سازمان انتظار دارند. این انتظارات باعث می شود كه رهبران تمایل بیشتری به تأكید بر رعایت انصاف داشته باشند . سؤال این است، زمانی كه مدیران به این انتظارات توجهی ندار ند چه اتفاقی ممكن است . گرینبرگ١ نتیجه گرفت مدیرانی كه این هنجارها را به وسیله رفتار ها غیر منصفانه نقض می كنند باعث می شوند كاركنانشان واكنش منفی نسبت به این رفتار نشان دهند . بنابر این انعكاس عدالت در رفتار مدیران باعث می شود كه شرایط خوبی هم برای سازمان و هم كاركنان به وجود آید. (Greenberge,1993, p:85) در این فصل تصویری کلی از تحقیق ارائه می شود . بدین صورت که ابتدا سؤال اصلی تحقیق در قالب بیان مسأله مطرح شده و سپس به اهمیت و ضرورت بحث در خصوص موضوع تحقیق ، اهداف تحقیق ، فرضیات تحقیق و موارد دیگر پرداخته خواهد شد .

1-2 بیان مسئله

در محیط رقابتی کسب و کار امروز، عمده نگرانی و تکاپوی سازمانها در جهت بقا و توسعه و پیشرفت فراگیر آنها شکل می گیرد. در راستای این هدف خطیر، مدیران در پی شناسایی و بهره گیری بهینه از منابع و سرمایه هایی هستند که تحصیل آنها هزینه ها و زحمات فراوانی دارد. پس پیروز این میدان مدیرانی هستند که سرمایه های مذکور را به اثربخش ترین، کاراترین و بهره ورترین طرق ممکن به کار گیرند. عمده منابع هر سازمانی متوجه منابع انسانی، مالی و فنی آن است که مسلماً سرمایه انسانی تعیین کننده سمت و سوی دیگر سرمایه هاست، زیرا نیروی انسانی است که با توانایی خود و با برنامه ریزی، دیگر منابع را به خدمت گرفته است.باتمان و ارگان١ (1983) برای اولین بار از اصطلاح رفتار شهروندی سازمانی استفاده کردند و آن را به عنوان بخشی از کارکنان برای بهبود بهره وری و همبستگی و انسجام در محیط کاری می دانند که ورای الزامات سازمانی است. (Hodson,2006 p:70). سازمانها، بدون تمایل داوطلبانه افراد به همكاری، قادر به توسعه اثربخشی خرد جمعی خود نیستند. تفاوت همكاری داوطلبانه و اجباری از اهمیت فراوان برخوردار است. در حالت اجباری شخص وظایف خود را در راستای مقررات و قوانین و استانداردهای قابل قبول یک سازمان و صرفاً در حد رعایت الزامات انجام می دهد . ولی در همكاری داوطلبانه این مقوله ورای وظیفه مطرح است و افراد كوششها ، انرژی و بصیرت خود را برای شكوفایی توانایی های خود به نفع سازمان ابراز می كنند. در این حالت افراد معمولاً از منافع شخصی خود می گذرند و مسئولیت پذیری در راستای منافع دیگران در اولویت قرار می دهند. بدین ترتیب كه مسیر نیل به هدفهای سازمان تسهیل می شود ، در این حالت اعتماد و تعهد اهمیت والایی دارد ولی در صورت نبود رفتارهای همكاری داوطلبانه ، بندرت حاصل می شود . (طبرسا و همكاران؛ 89 13 : 102) رفتار شهروندی سازمانی مجموعه رفتارهایی است كه خارج از محدوده رفتارهای الزامی افراد در محیط محسوب می شود ، ولی در ایجاد فضای روانی و اجتماعی مطلوب در محیط كار نقش اساسی و محوری بازی می كنند . این رفتارها حداقل طی 25 سال گذشته به حوزه ای گسترده و وسیع در تحقیقات مدیریتی و سازمانی تبدیل شده اند .این رفتارها در تعاریف اولیه به عنوان رفتارهایی معرفی شده كه به طور كامل اختیاری هستند و در نظام حقوق و پاداش در سازمان ها و صنایع ، جایگاهی برای آنها در نظر گرفته نشده است . با این حال این رفتارها در اثربخشی سازمانی به دلیل نقشی كه در جو سازمانی ایفا می كنند ، نقش اساسی دارند . نمونه های این نوع رفتارها را می توان در یاری رسانی به همكاری كه غایب است ، داوطلب شدن برای كار اضافی تر در زمان نیاز ، معرفی كردن سازمان با شور و حرارت در میان عموم ، عمل كردن به شیوه ای كه موجب تقویت روحیه و نشاط خود و همكاران می شود و حل تعارضات بین فردی مشاهده كرد. (گل پرور و همکاران؛1388: 29) محققان پیامدهای فردی و سازمانی نسبتاً زیادی را برای رفتارهای شهروندی سازمانی ذكر كرده اند . در سطح سازمانی آنچه كه به طور عمده مطرح می شود افزایش عملكرد و اثربخشی است . مسئله دیگری كه برخی از محققان به عنوان یک پیامد مهم رفتارهای شهروندی سازمانی به آن اشاره می كنند ، افزایش توان سازمان در جذب و نگهداری نیروهای خبره و كارآمد است . بالا بودن سطح رفتارهای شهروندی در یک سازمان سبب می شود تا سازمان به محیطی جذاب برای كار و فعالیت تبدیل شود و از این رو سازمان هایی كه سطح رفتارهای شهروندی در آنها بالاست ، با جذب نیروهای كارآمدتر ، عملكرد بهتری خواهند داشت . (طبرسا و همکاران؛ 1389: 105) وجود رابطه مثبت بین عدالت بین فردی و رفتار شهروندی سازمانی رهبر مدار نشان می دهد که فرد تمایل دارد در رفتار شهروندی سازمانی برای هویتی خاص مشارکت نماید که به عنوان منبع عدالت تلقی می شود. بدلیل آنکه رهبر براساس رفتارهای حمایتی اش به عنوان یک فرد قابل احترام و ملاحظه کار تلقی می شود، به عنوان منبع عدالت بین فردی زیر دست نیز بشمار می آید. در این مورد، تاکید بر رفتارهای شهروندی زیر دستان مستقیما بر رهبری متمرکز است که با او کار می کند. درنتیجه ، احتمالا زیر دست تلاش بیشتری می کند تا رفتارهای همکاری خود را برای منافع رهبر نشان دهد et al , 2010, p: 411 ) jeewon Cho (

بین رفتارهای تحول آفرین و رفتار شهروندی سازمانی کارکنان رابطه معنا داری وجود دارد. .(یعقوبی و همکاران؛ 1389: 81)یكی از دغدغه های سازمان ها و پژوهشگران در چهار دهه پیش ، رهبری بوده است و تلاش شده این پدیده را با یک سری از معیارهای دانشگاهی عملی كنند. (Dulewicz et al , 2005, p :406)                  

رهبری تحولی فرایندی است كه بر اساس آن رهبر ، بالاترین سطح انگیزش ، اخلاقیات ، وجدان ، تعهد و پیوند جویی با اهداف سازمان را در پیروان ایجاد می كند(زین آبادی ؛ 1389: 141 ) براساس نظریه رهبری تحول آفرین ، یک رهبر ، نیازمند استفاده از بازیگران داخلی جهت انجام وظایف لازم برای سازمان است تا به اهداف مطلوبش دست یابد . در این راستا ، هدف رهبری تحول آفرین آن است كه اطمینان یابد مسیر رسیدن به هدف ، به وضوح از سوی بازیگران داخلی درك شده است ، موانع بالقوه درون سیستم را برطرف می كند و بازیگران را در رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده ترغیب می نماید. (Boenke, 2003, p:5-6) در این تحقیق در بررسی فرایندهای روانی در رهبری تحول آفرین بر مولفه ملاحظه فردی متمرکز شده است. ملاحظه فردی مبتنی بر این نظریه است که رهبران هر یک از زیردستان، خود را مورد توجه قرار می دهند. et al , 2010, p: 410 )   jeewon Cho (

رهبر ملاحظه كار فردی ، اختلافات فردی را بر حسب نیازها و توقعات خاص زیردستان تلقی می كند و حمایت فردی را برای رشد زیردست ارائه می كند . این نوع رهبر ، به عنوان یک مربی یا مرشد عمل می كند و با بهره گرفتن از رفتارهای توانمندسازی كه متناظر با نیازهای خاص زیردست می باشد ، زیردست خود را هدایت می كند. بعلاوه، چنین رفتارهای حمایتی به طور دوستانه، نزدیک و صمیمی و برابر به زیردست انتقال می یابد. , 2010, p: 413) et al jeewon Cho (

علی رغم یافته های مربوط به اینکه رهبران تحول آفرین چه کاری را انجام می دهند، دست کم یک مسئله اساسی ارزش بررسی بیشتری را دارد و آن این است که چگونه رهبران تحول آفرین بر زیردستان و یا درکل بر گروه تاثیر می گذارند و چرا زیردستان به رفتارهای رهبری رهبران خود واکنش نشان می دهند؟ درک عدالت کارکنان می تواند به عنوان مکانیسم روانی مهمی در فرایند رهبری تحول آفرین عمل نماید. رهبران به عنوان هویت های بانفوذی تلقی می شوندکه بر درک عدالت زیردستان تاثیر می گذارند. عدالت میان فردی به عنوان درك فرد از كیفیت رفتار میان فردی است . برحسب اینكه چگونه افراد توسط مسئولان سازمانی خود رفتار می شوند. al, 2010, p: 409 ) et jeewon Cho ( مطالعات انجام شده در زمینه تاثیر رفتار شهروندی بر رهبری تحول آفرین گویای این واقعیت است که وجود این نوع رفتارها در سازمان های دولتی اثرات مثبت و قابل توجهی دارد، لذا می خواهیم رابطه رهبری تحول آفرین بر رفتار شهروندی سازمانی را از طریق درک عدالت در دانشگاه علوم پزشکی گیلان بسنجیم. این مطالعه به این سوال اساسی پاسخ می دهد که آیا رهبری تحولی بر رفتار شهروندی سازمانی از طریق درک عدالت در دانشگاه علوم پزشکی ارتباط دارد؟

1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق

از انسان به عنوان شهروند سازمانی انتظارات خاصی وجود دارد. این توقع وجود دارد كه رفتار كارمند طوری باشد كه بیش از الزامات نقش و فراتر از وظایف رسمی در خدمت اهداف سازمان فعالیت كند. بر مبنای بررسی­های محققان از رفتار شهروندی از جهت عملی و تئوریك، نتیجه گرفته اند، رفتارهای شهروندی نوعاً از نگرش مثبت شغلی، ویژگی‌های وظیفه ای و رفتارهای رهبری ناشی می­شوند. بنابراین، تحقیقات نشان می‌دهند افراد احتمالاً وقتی از شغل خود راضی باشند، و وقتی كه به آنها وظایفی واگذار گردد كه به خودی خود رضایت بخش هستند، یا وقتی كه آنها رهبرانی حمایت كننده و الهام بخش دارند، خیلی بیش از الزامات رسمی شغلی شان كار می‌كنند. (Bolino et al, 2003, p: 61-62).  

با توجه به این مطالب می توان برخی از زمینه هایی را که رفتار شهروندی سازمانی به مؤفقیت سازمانی کمک می کند ، در قالب موارد زیر خلاصه نمود:

1- افزایش بهره وری مدیریت و کارکنان ؛                                                                                                      2- آزاد کردن منابع سازکانی برای استفاده مقاطد مولدتر ؛  

3- کاهش نیاز به اختطاط منابع کمیاب به وظایفی که جنبه نگهدارندگی دارد ؛

4- تقویت توانایی سازمانها برای جذب و نگهداری کارکنان کارآمد ؛

5- افزایش ثبات عملکرد سازمانها ؛

6- توانمندسازی سازمان برای انطباق مؤثرتر با تغییرات محیطی. (طبرسا و همکاران ؛ 1389 ، ص 105)  

1-4 هدف تحقیق

در این پژوهش که کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی گیلان جامعه آماری مورد نظر آن می باشد اهدافی به شرح ذیل مد نظر است :

1- سنجش سبک رهبری تحول آفرین و ابعاد آن بر رفتارهای شهروندی سازمانی رهبر مدار در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی گیلان .

2- سنجش تأثیر سبک رهبر تحول آفرین بر رفتارهای شهروندی سازمانی رهبر مدار از طریق درک عدالت در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی گیلان .

3-.سنجش میزان ادراک کارکنان ستادی از سبک رهبری تحول آفرین در دانشگاه علوم پزشکی گیلان.                                                          

4- سنجش میزان بروز رفتارهای شهروندی رهبرمدار در کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی گیلان.

5- سنجش میزان درک عدالت از سوی کارکنان ستادی دانشگاه علوم پزشکی گیلان.

1-5 چارچوب نظری تحقیق

تحقیقات در بررسی رابطه بین سبک های رهبری و رفتار شهروندی سازمانی نشان داد رفتارهای رهبری تحول آفرین با رفتارهای شهروندی سازمانی ارتباط معنادار مثبتی دارد.رفتارهای رهبری نقشی کلیدی در اثرگذاری بر رفتار شهروندی سازمانی دارد ( , p: 518 Podsakoff et al , 2000 ) بس١ (1985) بیان نمود که رهبری تحول آفرین منجر به عملکردی فراتر از انتظارات در محیط‌های سازمانی می‌شود. تحقیقات نیز به طور تجربی ثابت کردند که ارتباط مثبتی مابین رهبری تحول آفرین و عملکرد سازمانی وجود دارد. همچنین تحقیقات نشان داد که بین رهبری تحول آفرین با تعهد کارکنان، سطوح پایین استرس شغلی، رضایت شغلی و رضایت از رهبر، خلاقیت، هوش عاطفی، رفتار شهروندی سازمانی ارتباط مثبتی وجود دارد. (یعقوبی و همکاران ، 1389 ، ص 80 ) درک عدالت می تواند روی رفتار شهروندی سازمانی تاثبر بگذارد ، بوسیله برانگیختن کارکنان از طریق تشریح روابط با سازمانی که با آن مبادله اجتماعی دارند ؛ در یک فرایند تبادل اجتماعی کارکنان رفتار منصفانه و اعتمادبه مدیران را ادراک می کند و به سمت ماوراء الزامات رسمی رفته و به طور ارادی اعمالی را که به سازمان سود می رسانند انجام می دهند . ( Noormala et al, 2009 , p : 325-326) با توجه به مطالب مطرج شده ، مدل مفهومی زیر قابل ترسیم است :    

 1-6 فرضیه های تحقیق

با توجه به مباحث طرح شده در بیان مسئله ، چارچوب نظری و مبانی نظری پزوهش ، فرضیه ها به شکل زیر تنظیم گردید:    

فرضیه 1: سبک رهبری تحول آفرین با رفتار شهروندی سازمانی رهبرمدار در دانشگاه علوم پزشکی گیلان رابطه دارد.  

   فرضیه فرعی 1-1 ملاحظات فردی رهبر با رفتار شهروندی سازمانی رهبرمدار در دانشگاه علوم پزشکی گیلان رابطه دارد.  

فرضیه فرعی 2-1 نفوذ آرمانی رهبر با رفتار شهروندی سازمانی رهبرمدار در دانشگاه علوم پزشکی گیلان رابطه دارد.  

فرضیه فرعی 3-1 انگیزه الهام بخش رهبر با رفتار شهروندی سازمانی رهبرمدار در دانشگاه علوم پزشکی گیلان رابطه دارد.

فرضیه فرعی 4-1 ترغیب ذهنی رهبر با رفتار شهروندی سازمانی رهبرمدار در دانشگاه علوم پزشکی گیلان رابطه دارد.

فرضیه 2: درک عدالت بین فردی واسطه رابطه بین ملاحظات فردی رهبر تحول آفرین و رفتارهای شهروندی سازمانی رهبر مدار می باشد.

1-7 تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق

            پژوهش حاضر دارای دو متغیر مستقل و وابسته و یک متغیر میانجی است . متغیر مستقل رهبری تحول آفرین و متغیر وابسته رفتار شهروندی سازمانی و متغیر میانجی درک عدالت است.

رهبری تحول آفرین:

            تعریف نظری: رهبری تحول آفرین فرایند نفوذ آگاهانه در افراد یا گروه ها برای ایجاد تغییر و تحول ناپیوسته در وضع موجود و کارکردهای سازمان است. رهبران تحول گرا پیروان را به سطوح بالاتری از انگیزش و اخلاق سوق می دهند (ناظریانی؛ 1389، ص 20)

          تعریف عملیاتی: رهبران تحول آفرین به منظور تقویت عملكرد كاركنان و سازمان، رابطه مثبتی با زیردستان برقرار می كنند، كاركنان را تشویق می كنند كه از نیازهای شخصی فراتر رفته و در راستای تمایلات گروه و سازمان كار كنند. رهبر تحول آفرین زیردستان خود را بر می انگیزاند تا آنچه را در توان دارند انجام دهند. ( یعقوبی و همکاران، 1389، ص 70-69 ) رهبری تحول آفرین در تحقیق حاضر توسط پرسشنامه از طریق 18 سؤال و توسط سؤالهای 1 تا 18 تحت طیف پنج نقطه ای لیکرت موردسنجش قرار می گیرد. رهبری تحول آفرین دارای چهار بعد است که به تعریف آنها پرداخته می شود:

ملاحظات فردی:

           تعریف نظری: رهبر نیاز های احساسی زیر دستان را برآورده می‌کند. این رهبران نیازهای افراد را تشخیص می‌دهند و به آنها کمک می‌کنند تا مهارت­ هایی که برای رسیدن به هدف مشخص لازم دارند را پرورش دهند. این رهبران ممکن است زمان قابل ملاحظه ای را صرف پرورش دادن، آموزش و تعلیم کنند. (Spector et al, 2004, p: 18-19)

تعریف عملیاتی: ملاحظه فردی از طریق رفتار با زیردستان به عنوان فردی با نیازها، توانایی ها و آمال و آرزوهای مختلف روی می دهد . یک رهبر تحول آفرین می تواند عواطف دیگران را ارزشیابی كند و به احساس دیگران حساس باشد و نشان دهد كه احساسات آنها را درك می كند. et al, 2011, p: 503 ) younghee ( ملاحظه فردی در تحقیق حاضر توسط پرسشنامه از طریق سه سؤال و توسط سؤالهای 1 ، 2 و 3 تحت طیف پنج نقطه ای لیکرت موردسنجش قرار می گیرد .

انگیزش الهام بخش:          

تعریف نظری: رهبر کارکنان را ترغیب می‌کند تا به هدف و قابل دستیابی بودن آن با تلاش، باور پیدا کنند. این افراد معمولاً نسبت به آینده و قابل دسترس بودن اهداف خوش بین هستند. ((Spector et al, 2004, p: 18-19

          تعربف عملیاتی: انگیزه الهام بخش به این امر اطلاق می شود که چقدر رهبران می توانند مفهوم هدف در شغل را برای زیردستان خود ارائه نمایند طوری که انرژی مضاعف و هدفمندی را در آنها ایجاد می کند. آنها این کاررا با ایجاد دیدگاه جدید، تجهیز تعهد، ایجاد استراتژی های واضح برای دستیابی به این دیدگاه انجام می دهند. ( et al, 2013, p: 95 weichun ( انگیزه الهام بخش در تحقیق حاضر توسط پرسشنامه از طریق چهار سؤال و توسط سؤال های 4، 5، 6 و 7 تحت طیف پنج نقطه ای لیکرت موردسنجش قرار می گیرد.    

نفوذ ایده آل (ویژگی­های آرمانی – رفتارهای آرمانی)

تعریف نظری: در این حالت فرد، خصوصیات رهبر کاریزماتیک را دارد؛ مورد اعتماد و تحسین زیردستان است، زیردستان او را به عنوان یک الگو و مدل می‌شناسند و سعی می‌کنند که همانند او شوند. نفوذ آرمانی شامل ویژگی های آرمانی و رفتارهای آرمانی است ( (Spector et al, 2004, p:18-19

تعریف عملیاتی: چنانچه یک رهبر ، تحول آفرین باشد، حس احترام، تحسین و وفاداری را در میان پیروان خود ایجاد نموده و بر داشتن تعهد قوی برای تحقق رسالت های سازمان تأکید خواهد نمود . (زاهدی و همکاران ؛ 1388 ،ص 14) نفوذ آرمانی در تحقیق حاضر توسط پرسشنامه از طریق شش سؤال و توسط سؤالهای 8، 9، 10، 11، 12و 13 تحت طیف پنج نقطه ای لیکرت موردسنجش قرار می گیرد .

ترغیب ذهنی

تعریف نظری: ترغیب ذهنی ، برانگیختن پیروان به وسیله رهبر به منظور کشف راه حل های جدید و تفکر مجدد در مورد حل مشکلات سازمانی توسط پیروان می باشد . درواقع رفتار رهبر ، جالشی را برای پیروان ایجاد می کند که دوباره در مورد کاری که انجام می دهند ، کوشش و تلاش نمایند و در مورد چیزی که می تواند انجام یابد ، دوباره تفکر کنند. ( سنجقی و همکاران ؛ 1390 ، ص 115)  

در سالهای اخیر، CRM به یکی از موضوعات متداول در هر دو زمینه تئوری و عملی تبدیل شده است. با وجود اینکه تعداد بسیار زیادی از مقاله ها تاثیر مثبت فعالیتهای CRM – بویژه در زمینه های تکنولوژیکی، استراتژیکی و سازمانی- بر عملکرد را نشان می دهد و شرکتها میلیونها دلار در استقرار سیستم CRM سرمایه گذاری کرده اند، با این وجود سازمانها شکایت دارند که بکارگیری CRM انتظارات آنها را برآورده نساخته است (Kumar et al., 2006:88). خلق یک محیط دلخواه و بهینه مدیریت ارتباط با مشتری به طور روزافزونی تبدیل به چالش اصلی کسب و کار شده است و این فرایند به سرعت در حال تبدیل شدن به پیش نیازی برای بقا و موفقیت کلیه کسب و کارها در بازار رقابتی امروز است. با توجه به چالشهای جهانی و سرعت کسب و کار امروزه، خلق مزیت رقابتی با فهم خواسته های مشتری آغاز می شود. بدین ترتیب سازمانها با داشتن احاطه کامل به نیازهای مشتریان می توانند با کیفیت بهتری محصولات یا خدمات خود را عرضه نموده و رشته ارتباطی میان خود و مشتری را محکمتر نمایند. استقرار اینگونه سیستم ها در سازمانها نیازمند ایجاد بستر مناسب با توجه به شرایط حال سازمان است (دهمرده و همکاران، 1389: 94). عدم توجه به اصول و مفاهیم بنیادی CRM كه باید در شركت اجرا شود موجب می شود كه در بازار رقابتی مشتریان تجربه خوشایندی از رابطه با شركت بدست نیاورند و به سوی شركتهای دیگر و خدمات بهتر متمایل شوند. تحقیقات نشان داده است كه هزینه جذب مشتریان جدید به دلیل هزینه های بازاریابی و تبلیغات، بیشتر از هزینه های حفظ مشتریان است. به طور كلی تحقیقات نشان می دهد كه هزینه های جذب مشتریان جدید پنج برابر بیشتر از حفظ یا مدیریت مشتریان موجود است. این امر بدین معناست كه به جای متمایز ساختن محصولات، سازمانها باید مشتریان را بشناسند و از تاكید بر سهم بازار به سهم مشتری تغییر جهت دهند. با توجه به قانون 20/80 ، 20% مشتریان، در 80% فروش سازمان سهیم هستند که این امر نشانگر لزوم حفظ روابط بلندمدت با مشتریان سودآور به منظور حداکثر سازی سود است (بامداد صوفی و همکاران، 1389: 168).

2-1-2) مدیریت ارتباط با مشتری (CRM)

واژه CRM مخفف Management Customer Relationship) ) یا مدیریت ارتباط با مشتری است. در حقیقت این سیستم راهبردی است برای جمع آوری نیازها و رفتارهای تجاری مشتریان تا به ایجاد روابط قویتر با آنها منجر شود. در نهایت، رابطه قوی با مشتریان رمز موفقیت هر کسب و کار است. CRM را می توان مانند فرایندی دانست که به ما کمک می کند تا اطلاعات مختلفی از مشتریان، فروش، اثربخشی فعالیت های بازاریابی، سرعت عمل در پاسخگویی به مشتری و نیز تمایلات بازار را به شکل یک جا جمع آوری کنیم ThuyUyen, 2007: 103)). مدیریت ارتباط با مشتری رویكردی استراتژیک است كه در ارتباط با بهبود ارزش ذینفع از طریق توسعه ارتباطات مناسب با مشتریان و بخش های مشتری كلیدی است. مدیریت ارتباط با مشتری قابلیت های بالقوه استراتژیهای بازاریابی ارتباط و تكنولوژی اطلاعات را در جهت ایجاد روابط بلندمدت سود ده با مشتریان و سایر ذینفعان كلیدی پیوند می دهد. مدیریت ارتباط با مشتری فرصت های بسیاری برای به كارگیری داده ها و اطلاعات در جهت شناخت مشتریان و خلق ارزش مشترك ایجاد می كند. این امر مستلزم ادغام چند كاركردی از فرایندها، افراد، عملیات ها، قابلیت های بازاریابی است كه از طریق اطلاعات، تكنولوژی و برنامه ها میسر می گردد Adrian, 2005: 170)). CRM طراحی ساختار سازمانی برای ارتباط دو جانبه با مشتری است. که به سه بخش عملیاتی، تحلیلی و تعاملی تقسیم می گردد.

الف) بخش عملیاتی: در این روش تمامی مراحل ارتباط با مشتری، از مرحله بازاریابی و فروش تا خدمات پس از فروش و دریافت بازخورد از مشتری، به یک فرد سپرده می شود؛ البته به نحوی که فروشندگان و مهندسان ارائه خدمات بتوانند سابقه هر یک از مشتریان را بدون مراجعه به این فرد در دسترس داشته باشند.

ب) بخش تحلیلی: در CRM تحلیلی، ابزارها و روش هایی به کار می رود که اطلاعات به دست آمده از CRM عملیاتی را تجزیه و تحلیل کرده و نتایج آن را برای مدیریت عملکرد تجاری آماده می کند. در واقع CRM عملیاتی و تحلیلی در یک تعامل دو طرفه هستند؛ یعنی داده های بخش عملیاتی در اختیار بخش تحلیل قرار می گیرد؛ پس از تحلیل داده ها، نتایج به دست آمده تاثیر مستقیمی بر بخش عملیات خواهد داشت. به کمک تحلیل های این بخش، مشتریان دسته بندی شده و امکان تمرکز سازمان بر روی بخش خاصی از مشتریان فراهم می شود.

ج) بخش تعاملی: در این نوع ارتباط، مشتری برای برقراری ارتباط با سازمان، از آسان ترین روش ممکن مانند تلفن، تلفن همراه، فکس، اینترنت و سایر روش های مورد نظر خود استفاده می کند؛ CRM تعاملی به دلیل امکان انتخاب روش از سوی مشتری و اینکه بیشتر فرایندها ( از جمع آوری داده ها تا پردازش و ارجاع مشتری)، در کمترین زمان ممکن به مسئول مربوطه می رسد، باعث مراجعه مجدد مشتری و ادامه ارتباط با شرکت می شود.

پیامدهای حاصل از بکارگیری CRM این است که موجب رشد سازمان و بهره وری بیشتر آن می شود. CRM در واقع طراحی ساختار سازمانی برای ارتباط با مشتری از بیرون به داخل و بالعکس، و ایجاد ارزش دو جانبه از طریق این فرایند است Tohidi & Jabbari, 2011: 579)).

2-1-3) ضرورت مدیریت ارتباط با مشتری:

CRM مفهومی است که ریشه ای در فناوری اتوماسیون فروش و عملیات های مراکز فراخوان دارد و از اواسط (1990) وجود داشته است. در آن زمان، CRM از طریق ادغام داده های مشتری از طریق قسمت فروش با تعاملات مرکز فراخوان به وجود آمد که منجر به تعاملات غیر رسمی بیشتری با مشتری گردید. این مفهوم به وسیله سازمان های استفاده کننده و ادغام های سریع انتشار یافت و موجب برانگیختن فروشندگان نرم افزار شد که همگی مدعی بودند یک مجموعه منسجم از توانایی هایی دارند که به عنوان CRM شناخته شد. پیش از این، بازاریابی رابطه مند در صدد بود که اطلاعاتی را در مورد ترجیحات و علایق مشتریان که در پایگاه های داده ای ذخیره شده بود به دست بیاورد. این موضوع به شکل بازاریابی “نفر به نفر”، پدیدار شد که اشاره به فرایند و تعاملات از طریق شرکت هایی که به ایجاد پیشنهادات همسوتر با خواسته مشتریان می پرداختند، داشت. از این رو CRM به منظور برقراری امنیت و مدیریت نفر به نفر، و ایجاد یک رابطه سودمند و بلند مدت با مشتریان توسعه پیدا کرد. در مجرایی موازی، ابزارهایی مبتنی بر اینترنت مانند بازرگانی الکترونیکی، بازاریابی اینترنتی و ارتباطات نفر به نفر بوجود آمده و رشد کردند. با دارا بودن این تکنولوژی های جدید، این محصولات، خارج از حوزه CRM به رقابت برخاستند و به بازرگانی الکترونیکی رسیدند. هنگامی که مفاهیم CRM و بازرگانی الکترونیکی با یکدیگر ادغام شدند باعث شد در مدت کوتاهی، مدیریت ارتباط با مشتری الکترونیکی بر سر زبان ها افتاد (Osrenkoe & Bennani, 2007: 143).